Текст книги "Трывожнае шчасце"
Автор книги: Иван Шамякин
сообщить о нарушении
Текущая страница: 27 (всего у книги 43 страниц)
II
«Усё нішчыць вайна. Гінуць людзі… Чарсцвеюць сэрцы ў жывых… Руйнуюцца любоў i вернасць… Разбураецца сям' я… Адзін я, наіўны, верыў у заўтрашні дзень, у шчасце… А яно ўсё ў мінулым… Антаніна нічога не патрабавала за сваю любоў… Жыла адным днём… Няўжо так i трэба жыць? «Каб цябе сёння разнесла бомба, твая жонка…» – «Сціхні!» – закрычаў я ёй тады. А чаму ёй сціхаць? Мяне не разнесла бомба, я выжыў ад фінскіх куль i гранаты, а шчасця – таго, што было, няма i ніколі не будзе…»
Пятро ляжаў, уткнуўшы галаву ў мокры мох. У цяжкія хвіліны вайны шмат пра што жудаснае думаў, шмат чаго сніў: Сашы няма жывой, яе пагналі ў Нямеччыну, у няволю, на здзек i гвалт… – I пра Лялькевіча думаў, раўнаваў, пакутаваў. Але ўявіць, што Саша – жонка гэтага чалавека i яны жывуць у ціхай лясной вёсцы i, можа, плодзяць дзяцей у той час, калі навокал ідзе бязлітаснае змаганне, – такая думка нават ні разу не прыходзіла ў галаву. Як можна памыліцца ў чалавеку! Саша, Саша…
Хацеў плакаць, але слёз не было. I думкі, як іскры, сухія, кароткія, ясныя. Толькі мох мокры i пахне родным, забытым маленствам.
Самае дзіўнае, што злосці на Сашу не адчуваў. Іншая рэч – на Лялькевіча. «Можа, паліцай які-небудзь, падлюга. Трэба было не па мордзе, а стукнуць з пісталета… Няхай бы адным гадам менш было…»
Ён дастаў з кішэні пісталет, да болю сціснуў шурпатую рукаятку. Але праз хвіліну падумаў, што, не ведаючы акалічнасцей, ён не мог зрабіць гэтага – забіць чалавека, тым больш блізкага Сашы… Ён не забойца. Ён паверыў, што Саша магла здрадзіць яму – Пятру. Але паверыць, што яна здрадзіла народу, Радзіме, жыве з паліцэйскім. Не! Не можа гэтага быць! Трэба пайсці назад i ўсё высветліць. Калі ён сумленны чалавек, то не прадасць… Але які ён сумленны! Ды цяпер ужо i не пройдзеш, каб не ўбачылі… Вунь ужо гукае пастух. Рыпяць жураўлі…
Пятро прыслухаўся. Зноў нехта крыкнуў, але ужо у другім баку – у глыбіні лесу. Хто там мог зваць яго? Першы раз, калі ён пабег, здалося, што жаночы голас надрыуна паклікаў ззаду: «Пеця!» Ён спыніўся тады, замёр. Чакаў. I каб покліч паўтарыўся, то, напэўна, забыўся б i на школу, i на паліцэйскі гарнізон, i на Лялькевіча – на ўсё на свеце. Пабег бы назад насустрач гэтаму голасу. Але дарэмна чакау. Ніхто яго больш не паклікаў. Відаць, яму проста здалося, стомленаму, разбітаму, уражанаму. Ён i дагэтуль часта чуў Сашын голас. I цяпер вось зноў здалося, што гэта яна. Крык паўтарыўся, i знікла надзея, бо стала ясна: гукаюць адзін аднаго людзі, якія збіраюць грыбы. Імя незразумелае – не то «Манік», не то «Ванік». I адказ: «А-у-у» – хлапечы голас.
Людзі жывуць, збіраюць грыбы.
«Можа, пайсці да ix i пра ўсё распытаць? Пра што? Што могуць ведаць чужыя людзі? Скажуць, што тут яна, Саша?.. Дык сказала ж Аня. Пачуць ад людзей, лішні раз, што жыве не адна – з мужам? А можа, вярнуцца да ix i сказаць: «Я хачу ўбачыць сваю дачку. Дзе мая дачка?» Паглядзець малую i глянуць у вочы Сашы. Якія ў яе будуць вочы?» Ён уявіў з незвычайнай выразнасцю яе вочы, як цалаваў ix, i… застагнаў ад болю.
Не, вяртацца нельга. Ён проста не мае права, бо гэта неразумна i небяспечна, гэта можа прывесці да недарэчнай гібелі. А ён павінен жыць, змагацца, помсціць за сваю i людскую крыўду i гора. Заўтра ён павінен быць у сваім атрадзе, дзе яго чакаюць Павел Пятровіч, Кастусь, іншыя сябры i вялікія справы. Заўтра. А яму ісці кіламетраў сто. Трэба спяшацца.
Пятро падняў галаву.
– Што ж, бывай… – звярнуўся ён да Сашы. – Не падумай, што я сапраўды больш не буду верыць, што ёсць на свеце каханне мацней за смерць. Можа, i мае не мацней за смердь. Але мае вернае i адданае! Ты чуеш? Я i цяпер кахаю цябе, Саша, чуеш? Вярніся. – Ён хацеў сказаць: «I я ўсё дарую», але адчуў пошласць гэтых рамансавых слоў, узлаваўся, па-салдацку вылаяўся.
Трэба ісці!
Але ніяк не мог адарвацца ад зямлі. Быццам зламаўся хрыбет, адключыліся нервы і… рукі, ногі, сэрца – усё цела не слухалася загадаў, якія пасылаў розум.
З явілася сумненне: a ці Лялькевіч то быў? Ці не ўдарыў ён невінаватага чалавека? Здараецца, што далёкія чужыя людзі часам знешне падобны адзін на аднаго. Але хутка Пятро адкінуў гэтае сумненне, бо ўспомніў позірк таго, каго ўдарыў,– то быў позірк чалавека, які таксама пазнаў яго i разгубіўся. О, каб ён не пазнаў i не разгубіўся, то не стаў бы як анямелы. Цяпер людзі насцярожаныя i не чакаюць, пакуль ix схопяць ці ўдараць. А гэты тып адчуваў сябе, што сабака, які нашкодзіў.
«А я ішоў, як гаспадар…»
Скаланула думка: «Як гаспадар… Дык чаму ж тады ты кінуўся ўцякаць? Не пачакаў хвіліны, не паклікаў Сашу?.. Няхай бы глянула ў вочы», – сказаў як бы хто іншы, той, з кім ён часта гутарыў, раіўся, спрачаўся, другі Пятро Шапятовіч. Ажно кінула ў пот, калі адказаў: «Спалохаўся. Пабаяўся, што Лялькевіч закрычыць, узніме на ногі паліцыю…»
Паспрабаваў апраўдацца:
«Не таму, што пабаяўся… Проста не хацеў яе бачыць, не хацеў ніякіх тлумачэнняў… Навошта? Каб зрабілася яшчэ больш балюча? Я не немцаў баюся, не паліцаяў, самога сябе баюся, душэўных пакут…»
Аднак адчуваў, што крывіць душой.
«Але ты кінуўся, як заяц… Як баязлівец…» Гэта вельмі пакрыўдзіла. Магчыма, у пачатку вайны ён сапраўды баяўся смерці, але потым ніхто не мог, не меў права кінуць яму такога папроку. А тым больш цяпер, калі ён стаў партызанскім разведчыкам! I ён давядзе сабе i ўсім, што не баязлівец!
Зараз жа пойдзе назад i пагаворыць з імі!
Апанавала неразумная, адчайная адвага. Ен падскочыу з зямлі i рушыў да вёскі. Але не патрапіў на тое ж месца перад выганам, да хаты Траянавых, a выйшаў з другога боку, з сухога балотца, з альховых кустоў, паміж якімі чарнелі свежыя сцежкі, пратаптаныя статкам.
Гэтыя сцежкі неяк адразу ўтаймавалі Пятра. «Кароў многа, – падумаў ён, – значыцца, мірна жывуць, не «соляць» немцам, раз тыя кароў не чапаюць. Яўна ёсць паліцэйскі гарнізон са сваіх бобікаў».
Ды i вёска ўжо ўся прачнулася: па вуліцы ходзяць людзі. У такі ранні час незнаёмага адразу засякуць. Пятро зноў адступіў у глыб лесу, зноў забраўся ў гушчар i паваліўся на мох. Трэба ісці! – загадаў сабе i… не падначальваўся. Там чакалі сябры. А тут – Саша… Як пайсці, не глянуушы ей у вочы? А як глянуць?.. Зноў – думкі, планы… Ды перамагла стомленасць, дзве бяссонныя ночы. Пятро заснуў.
Прачнуўся спалоханы: мог жа нехта неўзнарок наскочыць на яго. Але сон неяк хораша заспакоіў, надаў разважлівасці, удумлівасці. Хацелася есці, ужо суткі, акрамя позняй чарнікі, нічога не еў.
Спаў, відаць, гадзіны тры, бо сонца ўжо ўзнялося высока.
Разважыў: «У такі час вёска пусцее. Адны дзеці ды старый. Пайду. Папрашу есці ў якой-небудзь бабулі. I, між іншым, спытаю Сашу. Скажу, што некалі да вайны разам вучыліся. А там, можа, удасца паслаць якога хлапчука, каб паклікаў Сашу ў лес. Чаго мне баяцца з такой зброяй?»
З узлесся аблюбаваў хату, трэцюю з краю i чамусьці самую заможную на выгляд.
Зайшоў з вуліцы, не хаваючыся. У двары сустрэла маладая гаспадыня, якая расстаўляла для сушкі тоўстыя снапы проса. I тады Пятро трохі спалохаўся: залішне заможная хата для такога часу – фіранкі на вокнах, у хляве вішчаць парасяты, на гонтавым даху грэюцца на сонцы пузатыя жоўтыя гарбузы i апетытныя чырвоныя памідоры.
Але адступаць не было як.
Не папрасіў, a патрабаваў, каб далі паесці. Маладзіца не спалохалася i не пачала, як гэта звычайна рабілі ў той час, калі не ведалі, што за чалавек, адмаўляць, скардзіцца, што ў хаце кавалка хлеба няма. Толькі ўхмыльнулася неяк дзіўна, сарамліва закрыла сакавітыя вусны ражком вылінялай хусткі i запрасіла ў хату. Зняла адзін настольнік, заслала другі, з грубейшага палатна, адразу паклала вялікую буханку свежага хлеба, ад духмянасці якога ў Пятра закружылася галава. Ён адразу прагна адламаў вялікі акраец. Жанчына зноў ухмыльнулася:
– Я вам малака халоднага са склепа прынясу. I яек на седале пагляджу. Кудахталі сёння.
– Ыгы, – прамычаў Пятро, набіваючы смачным хлебам рот.
Гаспадыня выбегла. Пятро агледзеўся. Хата чыста пабелена, на нікеліраваным ложку гара падушак. На жардзіне завешана прасціной адзенне.
«Не баяцца, што немцы забяруць…»
Ён ведаў, бачыў, што цяпер у сялянскіх хатах пуста, увесь нажытак схаваны, бо акупанты рабуюць усё, што трапляе пад руку, – не толькі хлеб i жывёлу, але i адзенне, палотны, настольнікі, ручнікі, посуд.
«Ці не да старасты якога-небудзь я трапіў?» – мільганула думка, i ён праверыў пісталет – падарунак, які Кастусь атрымаў у Маскве ў партызанскім штабе. Новенькі, безадказны, прыгожы i бліскучы, як цацка.
Раптам у шыбу за яго спіной стукнула, быццам кінулі каменьчык. Ён азірнуўся. Хлапчук год дзесяці, зрабіўшы вялікія спалоханыя вочы, круціў галавой i паказваў рукой на гароды – падаваў знакі, сэнс якіх няцяжка было зразумець: уцякай!
«Здаецца, уліп, – падумаў Пятро. – Можа, сігануць цераз акно?» Але тут жа адмовіўся ад такога намеру.
Схапіў буханку, выбег у двор, адтуль – на гарод.
I тут, за хлявом, сутыкнуўся тварам у твар… з ёй, з гаспадыняй, расчырванелай, задыханай, i з мужчынам, заспаным, у пакамечанай сподняй кашулі, з вінтоўкай у руках. Жанчына войкнула ад нечаканасці i спрытна сіганула за спіну свайго «архангела».
Мужчына ўзняў вінтоўку, але ад нечаканасці ён не паспеў даслаць патрон. Пацягнуўся да ручкі затвора.
Пятро апярэдзіў яго: выхапіў пісталет, накіраваў на паліцая. Але чамусьці адразу не стрэліў. Загадаў:
– Кідай вінтоўку, сукін сын!
– Кідай! – завішчала за паліцаевай спіной жанчына.
I той, пасінелы ад страху, выпусціў зброю сабе пад ногі.
– Тры крокі назад!
Яны паслухмяна адступілі.
– Рукі ўгору!
Узнялі рукі.
Пятро падхапіў з зямлі вінтоўку.
– Па партызанскіх законах я павінен вас прыстукнуць…
– Ро-о-о-дненькі,– шэптам загаласіла кабета.
– Маўчаць, нямецкая сучка! Мала дабра нажыла? Хацела за мяне палучыць?
Найбольшая злосць у Пятра была на яе, на гэтую здрадніцу. Але ён адчуваў, што не здолее вось так – ва ўпор стрэліць у жанчыну. А на спалатнелага паліцая, які не прамовіў ніводнага слова, чамусьці не адчуваў асаблівай злосці. Лaпух нейкі, нават патрон не даслаў. Мабыць, яна, жонка, прымусіла пайсці ў паліцыю.
Не страляў ён, Пятро, вось так людзей. I нялёгка гэта – забіць абяззброенага! Чорт з імі, няхай жывуць. Кары сваёй не мінуць.
– Лажыся!
Ляглі. Яна ўткнулася тварам яму ў падкаленне, трохі не ў тое месца, якім сядзяць.
Пятра гэта развесяліла.
– Як там? Суха ў штанах? Ляжаць i не рухацца! Падыме каторы галаву – пушчу кулю. Ад лесу дастану. I сёння ж каб кінуў паліцыю. Бо май на ўвазе – мы цябе пад зямлёй знойдзем.
I Пятро ўподбег кінуўся па гародзе, паміж высокага кіяшніку.
Каб ён ведаў, каго палажыў! Самога начальніка паліцэйскага гарнізона Гусева! Той ужо развітваўся ca светам, бо рашыў, што прыйшла яго кара, што партизаны падпільнавалі яго, калі ён спаў у садзе ў палюбоўніцы. I – о шчасце! Партизан злітаваўся.
У адрыне, дзе яны часам спалі, стаяла вінтоўка, а мундзір з пісталетам застаўся ў хаце.
Гусеў па разоры папоўз у двор. Не паспеў Пятро дабегчы да сасняку, як з двара прагучалі пісталетныя стрэлы, узнімаючы трывогу. Ім адгукнуўся аўтамат каля школы.
I тады Пятро пашкадаваў, што адпусціў таго гада. Вылаяў сябе:
„Размазня. Слюнцяй. Інтэлігент. Што ты скажаш хлопцам?»
Мінут праз дзесяць ззаду ў лесе ўжо страчыла некалькі аўтаматаў – прачэсвалі. Глуха бухалі вінтоўкі. Адна куля дзынкнула i зрэзала лазінку зусім блізка.
„Калі ў вас няма сабак, то насыпце мне солі на хвост», – зларадна падумаў Пятро, адыходзячы ўсё далей у глыб перасохлага ў тое лета балота, хоць пад нагамі чаўкала i дзенідзе паміж лазнякоў бліскала чорная i тлустая, як дзёгаць, з чырванаватым адлівам вада «воўчых ям».
Пакуль прабіраўся балотам, адкусваў хлеб, думаў, як напалохаў паліцая i яго жонку, успамінаў усе падрабязнасці i быў задаволены сабой: можна лічыць, даказаў, што ён не баязлівец! Думаў, як будзе апавядаць пра гэта ў атрадзе. Адчуваў, што, калі раскажа, як неасцярожна, сярод дня зайшоў у вёску, дзе размешчаны цэлы гарнізон, наўрад ці пахваліць яго за гэта камандзір атрада – Павел Пятровіч, які па-бацькоўску беражэ сваіх людзей i не любіць неразумных выхадак. Сыну яго – Кастусю, камандзіру разведкі, таму, безумоўна, спадабаецца. Той любіць рызыкоўныя ўчынкі. Але наўрад ці ўхваляць Кастусь i ўсе хлопцы, што ён адпусціў паліцая. Не ўхваляць. Страціць можна павагу i давер, а гэта самае страшнае пакаранне ў атрадзе – калі табе не вераць.
«Што ж сказаць? Схлусіць, што забіў паліцая? Але ж трэба мець сумленне. Не, Павел Пятровіч, бадай, ухваліць, калі сказаць амаль праўду: не ведаў, дзе другія бобікі – блізка, далека, можа, тут жа, на сенавале, спалі, а таму не адважыўся страляць, узнімаць шум; абяззброіў, палажыў у разору – i ходу. Не трэба іграць героя, прыпісваць сабе выдуманыя подзвігі. Праўдай большую павагу заваюеш! Прынясу доказ – вінтоўку. Не, вінтоўку не данясу, з ёй удзень небяспечна ісці, прыйдзецца прынесці адзін затвор».
«А пра Сашу… пра яе што я раскажу? – раптоўна пеканула думка. – У першую чаргу Кастусь спытае пра Сашу…»
Горка яму стала, вельмі горка i крыўдна. Не толькі ад страты самага дарагога, што было ў яго жыцці, але i ад абразы. Ніколі яшчэ ён не адчуваў сябе такім зняважаным. Яму здавалася, што Лялькевіч, нягледзячы на тое, што атрымаў па мордзе, недзе смяецца з яго. Можа, разам смяюцца.
Не, не… Саша не можа смяяцца. Не можа! Яна нічога не ведае…
Пятру хацелася, каб Саша не была вінавата ў тым, што здарылася, ці вінавата толькі ўскосна – яе ўвялі ў зман, зачаравалі, прымусілі… Хацелася, каб Лялькевіч не сказау пра яго прыход. Ён вось таксама вымушаны будзе маўчаць. Хіба можна пра такое расказачь, нават лепшаму другу?
Прыйдзецца сказаць, што жонкі няма ні там, дзе працавала, ні ў роднай вёсцы, што яна эвакуіравалася ў пачатку вайны ў савецкі тыл. Прыйдзецца хлусіць.
Выбраўшыся з балота, ён апынуўся ў знаёмых мясцінах: праходзіў тут роўна тры гады назад. Ішоў усё з-за гэтага ж Лялькевіча. Ужо тады той стаў упоперак дарогі. Няўжо i тады паміж ім i Сашай штосьці было? Няўжо недарэмна ўзнікла яго, Пятрова, рэўнасць? Але прадчуванне – гэта верная рэч… Аднак усё адно розум, сэрца, уся істота не маглі пагадзіцца, што Саша, добрая, пяшчотная, чулая, сардэчная, такая прытворная i здрадлівая… Ён успамінаў хвіліны, дні, месяцы свайго жыцця з ёй. Успамінаў свой першы прыезд… Потым другі, у майскія дні… Першую блізкасць i адчуванне найвялікшага шчасця, якое жыло да сённяшняй раніцы. Як жа цяпер ён будзе жыць без гэтага шчасця, без мінулага i будучага, без мары? I, сеўшы адпачыць, ён упершыню заплакаў, адчуўшы сваю адзінокасць сярод пустэчы сухога балота, дзе сіратліва стаялі абгарэлыя сасонкі.
Хутчэй да сяброў! Можа, там развеецца, забудзецца гора!
Да Дняпра ён выйшаў надвячоркам. Прайшоў па беразе, удыхаючы рачную прахалоду з пахамі ілу i рыбы. Лодкі нідзе не было. Плыць ён не адважваўся, адчуваў стомленасць, ды i баяўся прыцягнуць да сябе ўвагу. На тым, заходнім, крутым беразе паказваліся людзі.
У адным месцы дарога падыходзіць да самага абрыву, i там праехалі фурманкі, нагружаныя снапамі ячменю ці пшаніцы, прайшлі жанчыны. Здаецца, ідзе звычайнае жыццё i людзі заняты мірнай працай. I ўсё-такі трэба асцерагацца. Страшэнна крыўдна – хавацца на роднай зямлі.
Што ж рабіць? Чакаць ночы? Але шкада часу. Ды i плысці ўначы яшчэ больш небяспечна. Трэба шукаць дарогу.
Пятро пайшоў уніз, хаваючыся ў прыбярэжных лазняках. За паваротам ракі, на тым беразе, паказаліся белыя будынкі. Ён пазнаў ix. Toe мястэчка, дзе яны часта былі з Сашай. Будынкі – былая МТС, а крыху далей бальніца, дзе працавала маці Сені Пясоцкага. Зноў наплылі ўспаміны.
У вусці маленькай рэчкі, што ўпадае ў Дняпро, ён знайшоў човен. Але толькі дакрануўся да яго, як ззаду пачуўся суровы голас:
– Гэй, ты там! Не ты паставіў – не чапай… Прывыклі да чужога, як да свайго…
Пятро адскочыў, каб заняць больш выгадную пазіцыю для абароны.
З кустоў высунулася рудая барада, бліснулі калючыя вочы. Але Пятро ўбачыў, што перад ім не вораг. З гушчару вылез стары гадоў сямідзесяці, узброены адным сцізорыкам ды зрэзанай лазінай. Праўда, глядзеў ён нядобразычліва, зарос л ы твар яго быў злосны i хмуры. Мацюкнуўся i паўтарыў:
– Не ты паставіў – не чапай! Не тваё…
Пятро вырашыў дамовіцца з ім па-мірнаму i лагодна папрасіў:
– Перакіньце, дзядуля, на той бок, калі ласка… Да сястры іду ў Заполле…
Стары агледзеў яго праніклівым i крытычным позіркам.
– А што дасі?
– Што я табе дам! У кішэнях маіх вецер гуляе…
– Дзесяць марак! – рашуча заявіў лодачнік.
Пятра абурыла такая нахабнасць i прагнасць. Уласна кажучы, не столькі прагнасць, як тое, што стары патрабаваў маркі. Каб ён запрасіў тысячу рублёў, партызан толькі пасмяяўся б. А то – маркі!
– Ты што ж гэта, стары чорт, багацець надумаў?
– А гэта мая справа. Можа, i разбагацею.
– Марачнік які знайшоўся! Людзі кроў праліваюць, а ён маркі збірае…
– Ну, дык каціся ты… – вылаяўся стары i пагардліва адвярнуўся.
«Ах ты, псіна старая. Зараз ты ў мяне заспяваеш інакш…» Пятро дастаў з кішэні пісталет, перакінуў з рукі на руку, быццам варанёны метал пёк пальцы.
– Гэй ты, марачнік! Глядзі! Магу даць табе марачку. Залатую. Цаны ёй няма. З гэтай вось цацкі.
Стары коса паглядзеў на пісталет i моўчкі пасунуўся у хмызняк.
– Ты куды?
– Па вясло.
– Іншая размова. Але i я з табой…
– Ды во яно, вясло, – нахіліўся ён.
– Не ўздумай да немцаў прывезці, калі збіраешся яшчэ багацець, – папярэдзіў Пятро, ускочыўшы ў човен. Ён сеў на носе, трымаючы ў руцэ паміж каленяў пісталет, лодачнік – на карме. Гроб адным вяслом. Па рэчцы плылі моўчкі. На пясчаным перакаце стары па-маладому выскачыў i падпіхнуў човен. Калі выплылі на дняпроўскі прастор, ён раптам хораша ўсміхнуўся – такой усмешкай, быццам сказаў ці хацеў сказаць: «А што, добра я з цябе пажартаваў?» Не, сказаўён іншае:
– А я, здаецца, перавозіў цябе ўжо раз.
– Калі?
– Не помню – калі. Але твар твой запомніўся. Выгляд у цябе вельмі зажураны. На смерць весялей ідуць.
Пятро здрыгануўся: значыцца, гэты самы дзядуля перавозіў яго тры гады назад, калі ён ішоў ад Сашы пасля таго, калі ўбачыў, як яны гулялі ў валейбол – Саша i той… Пальцы ўпіліся ў рукаятку пісталета.
– A пукаўку сваю схавай, – гаварыў між тым стары. – Я каб быў тваім камандзірам, то такую прыпарку прыпісаў бы табе за тое, што ты круціш гэтай цацкай у кожнага пад носам. Дурань ты, брат…
– Ну, ну! «Камандзір»! Пагавары больш!..
– Мне многія хацелі рот заткнуць – не заткнулі, як бачыш… А як я цябе магу назваць, калі ты самы сапраўдны дурань? Скажы дзякуй за гэта…
Пятро ўсміхнуўся:
– Вясёлы ты, дзед.
– Ты ведаеш, як гэта называецца? – стукнуў ён вяслом аб борт. – Душагубка. Ты вось трымаеш сваю цацку, а я вось так. – Човен моцна хістануўся.
– Ну, ну!
– Гэта я цябе папярэдзіў, дык ты паспеў нукнуць… А каб я адразу… Пікнуць не паспеў бы. Пайшоў бы твой пісталет на дно, a ўслед i сам. Я вяслом па галаве, каб доўга не боўтаўся… Я, брат, i ратаваць умею, i тапіць, каго трэба…
Пятро адчуў, як пахаладзела патыліца. Ён зразумеў, што ў барацьбе пасярод ракі, каб такая барацьба ўзнікла, ён бездапаможны з усей зброяй перад гэтым сівым, ускудлачаным, нядужым на выгляд старым.
Але разам з тым з'явіліся павага да яго i давер. Не, не дзесяць марак патрэбны былі старому, а нешта іншае, магчыма, нават пароль. Сваіх адносін да «новага парадку» стары не выказваў ніводным словам, але Пятро чамусьці адчуў у ім надзейнага чалавека i сунуў пісталет у кішэню.
– Не будзем сварыцца. Мы ж старыя знаёмыя. Лепш скажы: ты часам не адтуль? – кіўнуў ён у бок мястэчка, якога адгэтуль, з ракі, за выступам берага, не было відаць: стары ведаў, дзе пераплываць далей ад лішніх вачэй. Пятро пазней зразумеў гэта.
– З таго. А што?
– У вас там урач працавала, Марыя Сяргееўна Пясоцкая.
Лодачнік пільна паглядзеў яму ў твар i ўдакладніў:
– Марыя Сяргееўна Куцека, гэта муж у яе быў Пясоцкі. Ara, працавала. I цяпер працуе.
– Працуе? Дзе?
– У бальніцы. Дзе ж яшчэ! Пры любой уладзе людзі хварэюць, – па-філасофску разважліва сказаў ён i, крыху памаўчаўшы, спытаў: – А ты адкуль ведаеш нашу доктарку?
– Лячыўся ў яе, – схлусіў Пятро, каб не паглыбляцца ў лішнія тлумачэнні.
– А-а.
Човен уткнуўся носам у пясчаны бераг якраз супраць глыбокага рова. Такія равы ў высокіх берагах вымываюць вясновыя воды, шукаючы найкарацейшы шлях у Дняпро. Каля самай ракі яны глыбокія i шырокія, далей у поле мялеюць, звужаюцца i разгаліноўваюцца, як дрэва. Там, дзе ёсць крыніцы, раўчакі жывуць усё лета, але большасць улетку сухія.
Пятро зразумеў, што стары знарок прывёз яго да гэтага рова, каб зрабіць больш бяспечным яго далейшы шлях на палявым правабярэжжы. У грудзях калыхнулася цёплая хваля ўдзячнасці.
«Вось ён які, гэты дзед, – мудры, хітры, асцярожны».
Пятро ступіў на чыста вымыты пясок i прытрымаў човен, бо стары ўжо ўпёрся вяслом у дно, каб адпіхнуцца.
– Дзякую, дзядуля. Не крыўдуй, што я так…
– Бог з табой, – адказаў той, сумна схіліўшы галаву.
– Будзь здаровы.
– Будзь здаровы i ты, сынок.
A калі Пятро адышоў, стары раптам ціха паклікаў:
– Слухай, хлопец! Ты да доктаркі? Будзь асцярожны. У школе немцы.
Пятро павярнуўся, кіўнуў галавой: разумею.
– Дзякую.
Ён помніў, што школа недалёка ад бальніцы, цераз вуліцу.
Упэўненасць старога, што ён прабіраецца ў мястэчка, навяла на думку – наведаць Сеневу маці. Але, ён павінен зайсці да яе! Абавязкова. Гэтага патрабуе памяць Сені, ix дружба. Пятро спыніўся ў задуме на дне бы лога ручая, на белым утаптаным пяску. Паабапал на схілах рова раслі каліна, шыпшына, яшчэ нейкія густыя i калючыя кусты. Убачыўшы на пяску свае сляды, партызан збочыў, прадзіраючыся праз кусты, падняўся па схіле ўгору, агледзеў поле, пустое i маўклівае, i лёг у кустах над абрывам.
Заходзіла сонца. Рака была ўжо ў цені крутога берага. На верхавінах лугавых траў гарэлі апошнія праменні. Уніз па цячэнню адзінока плыў човен. Недзе далека рыкала карова. Лёгкі вецер прынёс пах пераспелай збажыны. Закружылася галава. Трохдзённыя пераходы кіламетраў па пяцьдзесят, бяссонне, перажыванні гэтага дня моцна знясілілі.
Нейкі час Пятро нібы павольна правальваўся ў глыбокую яму, дзе згушчалася цемра, глухлі гукі, згасалі думкі, як вуголле дагарэўшага вогнішча, i рабілася лёгка i хораша. Але раптам зноў узляцеў на паверхню. Сапраўды цямнела, у небе загарэліся зоркі. Унізе, кал я ракі, збіраўся туман. У галаве стала ясна, быццам добра адпачыў, i зноў завірыліся думкі.
«Так, я наведаю яе. Мы разам паплачам над яе i над маім горам… Ёй, маці, можна сказаць пра ўсё. Бо толькі любоў маці сапраўды мацней за смерць. Нішто ў свеце не можа яе астудзіць, пахіснуць…»
«Але навошта мне быць вестуном гора? Разбураць апошнюю надзею? Няхай спадзяецца, верыць… Так ёй будзе лягчэй жыць. А я магу ўмацаваць гэтую веру, калі передам прывітанне ад Сені, скажу, што ён застаўся на батарэі…»
«Не, я не змагу так хлусіць… Я выдам сам сябе… Ды i навошта? Ад гэтай страшнай праўды нікуды ёй не дзецца. Яна ўсё роўна прыйдзе да яе… Прыйдзе разам з вызваленнем, перамогай… I тады ёй будзе яшчэ цяжэй, калі навокал будзе радасць… Няхай цяпер… Калі гора ва ўсіх, лягчэй перажыць i ўласнае гора… Яна мужная жанчына i ўрач… Няхай больш будзе ў яе сэрцы нянавісці да ворага».
Думкі рваліся, як нетрывалыя ніткі. А на чорным небе загарэліся новыя зоркі. Яны перашкаджалі думаць. Зорак стала безліч. Вось яны калыхнуліс я, заскакал i з месца на месца… I ён таксама калыхнуўся i некуды паплыў, гойдаючыся, як на хвалях.
Не, ён павінен ісці! З натугай падняўся, бо ногі здранцвелі. I забалелі грудзі – у тым месцы, дзе былі раны. Пасля ён доўга ляжаў яшчэ недалёка ад мястэчка, у недаспелай грэчцы, ад якой пахла мёдам. Адтуль i ў цемры бязмесячнай ночы быў відаць белы будынак бальніцы з адзіным цьмяным агеньчыкам, мабыць, у дзяжурным пакоі. Але трывожылі гукі, што даляталі з мястэчка, – прыглушаная музыка, галасы, спевы. Камусьці дужа весела.
«Калі гэта немцы, што ў школе, – разважаў Пятро, – тым лепш для мяне: больш весялосці – менш пільнасці. Дзе ў ix могуць стаяць вартавыя? Каля школы, вядома. Каля бальніцы? Навошта вартаваць хворых? Над абрывам, каб сачыць за тым, лясным, берагам, адкуль могуць прыплыць партызаны? Але ўсяго Дняпра не загародзіш… Не хопіць вартавых… Я пераплыў удзень… Ды i мястэчка не абгародзіш штыкамі».
Пятро помніў драўляную хаціну за бальніцай, у якои жыла Марыя Сяргееўна, – паказвала аднойчы Саша, калі яны праходзілі міма, нават звала зайсці пазнаёміцца з урачом, але ён пасаромеўся. Ды i Сеня неяк расказваў, што маці ўвесь час баялася, каб ix хаціна вясной ці пасля добрага ліуня не апынулася ў Дняпры.
Ён поўз па грэчцы, па калючым іржышчы, праз межы з сухім пустазеллем. Як многа стала межаў!
Раз-пораз спыняўся, прыпадаў вухам да зямлі.
Зямля маўчала. Гукі былі ў паветры – чужая музыка, чужыя спевы i п'яныя выкрыкі.
«Балююць, гады!»
Яны злавалі, гэтыя гукі, напаўнялі сэрца гневам.
«Гранату б вам туды, паразіты!»
Калі дапоўз да рэшткаў былой агароджы i пачуў смурод прыбіральні, яшчэ больш узлаваўся i абразіўся. Ворагі смела балююць, а ён мусіць паўзці па роднай зямлі, каб убачыць маці друга, сказаць, што загінуў яе адзіны сын… Даволі! Пятро падхапіўся на ногі.
«Калі тут бальніца, то ў прыбіральню ходзяць хворыя, i на таго, хто будзе ісці адгэтуль, не павінны звяртаць асаблівай увагі».
Падмацаваўшы сваю злосць такім лагічным разважаннем, ён на поўны рост, але павольна, як ходзяць хворыя, рушыў да хаціны, якая чарнела з боку белага будынка бальніцы. Ды раптам угледзеў тых, што весяліліся. На другім баку вуліцы, у школе, нябачнай за густымі прысадамі, было адчынена адно шырокае акно: іншыя вокны былі, відаць, замаскіраваныя, a толькі гэтае смела глядзела ў ноч – праз бальнічны двор за раку, на луг i далёкі лес, як бы кідаючы выклік тым, хто хаваецца там, у лесе, – гаспадарам зямлі.
Так здалося Пятру, i ён ажно закалаціўся ўвесь. У вялікім класным пакоі (можа, у тым, дзе вучыўся Сеня!) танцавалі фашысты. Дык хіба можа ён, партызан, прайсці міма? Хіба можа прыйсці да маці з адным сумным паведамленнем аб смерці сына? З гранатай у кішэні, ён не мае права паглядзець, як весяляцца ворагі, i пайсці далей. Калі ўжо рызыкаваць, дык толькі так, каб адпомсціць за Сеню, за сябе, за Сашу – за ўсё тое светлае, што страчана i растаптана. A калі ён, можа так здарыцца, не прыйдзе да маці Сені – няхай яна дару е.
Пятро павярнуўся назад, у поле. Адышоў паволі, потым, нахіліўшыся, пабег. Перабег дарогу i па-за гародамі (за школай было некалькі хат) падкраўся да прысад маладых таполяў, лісце на якіх i ў гэтую ціхую бязветраную ноч спалохана трапятала.
Школьная агароджа была некранутая, не тое, што бальнічная, i нават умацаваная: зверху абнесена калючым дротам.
Безумоўна, можна пералезці i цераз дрот, але Пятро пабаяўся, што на ім зроблена сігналізацыя, i папоўз уздоўж агароджы, шукаючы якой-небудзь шчыліны.
«Умацаваліся, сволачы!»
У адным месцы, у лагчынцы, штыкеціны былі крыху падняты ад зямлі. Пятро падкапаў рукамі i пралез.
У школьным садзе, праз які ён прабіраўся, стаяў густы водар спелых яблык. У галоднага хлопца ажно пацякла сліна. Нясцерпна захацелася падняцца i сарваць хоць адзін яблык.
Але ён перамог такую спакусу.
Вось i будынак школы, нізкі i доўгі. Над дахам узнімаюцца ў зорнае неба чорныя пікі таполяў.
Пятро прыслухаўся. Знадворку ціха. I ў школе сціхла музыка.
«Ці не разыходзяцца?» – падумаў ён з трывогай. Трымаючы ў левай руцэ пісталет, у правай гранату, ён шпарка прабег апошнія метры. Прытуліўся да цёплай сцяны, ад якой пахла нагрэтай смалой.
Не, яны не разыходзяцца. Яны рагочуць.
«Няхай парагочуць яшчэ хвіліну. Многім з ix больш не прыйдзецца рагатаць на гэтым свеце».
Не адрываючыся ад сцяны, ён асцярожна пасунуўся ўздоўж яе да вугла.
Шырокая палоса святла лягла на дарожку, пасыпаную жоўтым пяском, на акуратна падстрыжаны куст бэзу, на калітку… Пятро ўбачыў усё гэта ў адзін міг, асабліва кальку: адразу адзначыў, што над ёй няма калючага дроту. А яшчэ ўбачыў, якое дзіўнае ў святле лісце таполяў – не зяленае, a срэбна-алюмініевае, як луска рыбы.
Абышоўшы ганак, ён апынуўся каля адчыненага акна, зазірнуў у пакой. Яны сядзелі за сталом, падымаючы чаркі. Пятро палічыў: шэсць афіцэраў i дзве дзяўчыны. Адна залівалася п'яным смехам, другая з гуллівай сур'ёзнасцю гаварыла свайму суседу, ківаючы пальцам:
– Я вас пакараю, Ота. Колькі разоў я вам паўтарала: паруску трэба казаць не «девки», а «девушки»… Вам недаравальна! Вы не Густаў, які ні бэ, ні мэ, ні кукарэку…
Пятра перасмыкнула ад гэтых слоў.
«Шкуры прадажныя, а не «девушки»!»
– Волен вір дойч шпрэхен! Лібэ мэдхэн! [10]10
Будзем гаварыць па-нямецку! Мілыя дзяўчаты! (ням.).
[Закрыть]– закрычаў афіцэр, паднімаючыся. – Айнэн тост аўсбрынге… [11]11
Прапаную тост… (ням.).
[Закрыть]
– Гэта ты, Генрых? – пачуў Пятро ззаду ціхі голас.
Ён не ўздрыгнуў, не кінуўся ўцякаць. Спакойна ўзняў рукі над галавой, вырваў чаку i па-жаночаму, з-за левага пляча, шыбнуў гранату ў пакой, на стол. Тады толькі адскочыў у день пад таполі.
Выбух пагасіў святло. Пятро кінуўся да каліткі, модна піхнуў яе, яна з трэскам адчынілася. Ён выскачыў на вуліцу i пабег у поле. Але крокаў праз колькі спатыкнуўся. Падумаў: «Няўжо я так стаміўся?»
Падхапіўся. Але хутка зноў спатыкнуўся, быццам невядомая сіла штурхала ў спіну. Адчуў усяродку гарачыню.
«Ранены? Чым? Калі?»
Відаць, стрэл вартавога прагучаў адначасова з выбухам, а таму ён не пачуў яго. Чамусьці прыйшла думка, што ратунак не ў полі, куды ён бяжыць, а там, за Дняпром. Сабраўшы апошнія сілы, ён кінуўся туды праз бальнічны двор. На момант з'явілася адчуванне надзвычайнай лёгкасці. Здавалася, што ён не бяжыць, a ляціць i можа вось так, скочыўшы з абрыву, пераляцець Дняпро. Хутчэй бы толькі абрыў! Хутчэй!
Ды тая сіла, што спачатку штурхала, пачала раптам цягнуць назад, як бы жадаючы паваліць на спіну. Ён павярнуўся з намерам адбіцца, ударыць нябачнага ворага пісталетам, стрэліць яму ў твар. Але перад вачамі шуганула чырвона-зялёна-жоўтае полымя, быццам паўночнае ззянне сарвалася з недасяжнай вышыні i падае проста на яго. Ён адхіснуўся, закрыўшы твар рукамі…
