Текст книги "Трывожнае шчасце"
Автор книги: Иван Шамякин
сообщить о нарушении
Текущая страница: 23 (всего у книги 43 страниц)
– Камандзір! Да камісара! – крыкнуў дзяжурны, адчыніўшы дзверы зямлянкі. Быў позні вечар, i я ўжо спаў. Падхапіўся. Апранаў кажушок, зашпільваўся i падпяразваўся на хаду. На сцежцы да афіцэрскай зямлянкі дагнаў амаль усіх сваіх калег – камандзіраў аддзяленняў.
– Што здарылася, хлопцы?
– Можа, зноў перадыслакацыя?
– Хопім гора ў такую сцюжу, калі так. Да металу дакрануцца нельга.
Мароз трашчаў. Але з заліва ўзнімаўся густы туман i ахутваў усё наваколле. Гэты туманны мароз – самы зябкі i непрыемны. Вартавы ў двух кажухах, ватніках i валёнках не можа пастаяць больш за паўгадзіны.
– Выклікае камісар, значыцца, нейкая палітыка.
На здзіўленне ўсім нам, дзверы зямлянкі адчыніў сам Сеўчанка i весела закамандаваў:
– Залятайце куляй! А то холаду напусціце.
Ускочыўшы разам з клубамі марознай пары ў зямлянку,
нехта пачаў дакладваць:
– Таварыш палітрук! Па вашаму загаду…
– Ша, – адказаў аднекуль з цёмнага кутка камісар. – Слухайце!
Ціха гаварыла радыё. Але голас дыктара, незвычайны, урачысты, прымусіў усіх нас адразу застыць на месцы, стаіць дыханне.
«…у папярэдніх баях, перайшлі ў наступление супроць яго ўдарных флангавых групіровак. У выніку пачатку наступления абедзве гэтыя групіроўкі разбіты i хутка адыходзяць, кідаючы тэхніку, узбраенне i несучы вялізныя страты…»
«Перамога! Перамога!» – застукала маё сэрца так моцна, што ажно балюча аддало ў скроні. Хацелася крыкнуць гэтае найлепшае слова ў свеце.
Дыктар скончыў.
Камісар дрыжачым ад хвалявання голасам спытаў:
– Зразумелі ўсё, таварышы камандзіры?
Я выгукнуў у адказ:
– Перамога! Таварышы! Сябры мае дарагія! Перамога!
I абняў Сеню, які стаяў побач, пацалаваў у шчаку. Ніхто не засмяяўся з такога выяўлення пачуццяў.
Камісар абышоў нас i кожнаму паціснуў руку:
– Віншую вас! З поўным разгромам гітлераўскіх армій пад Масквой!
A Сеўчанка сядзеў на ложку, расчырванелы, у расшпіленай гімнасцёрцы, i выказваў сваё захапленне з большым, чым звычайна, украінскім акцэнтам:
– О цэ показалы Гітлеру Маскву! А шчо, з'іў, гад паўзучы? Маскву захацеў? Не на тых напаў, смярдзючы пёс! Мы табе не таку шчэ кузькіну маты пакажэмо! Нэба табе здасца ў аўчынку. А нашы якія малайцы! А? Ей жа богу, шкадую, шчо я не там сьогодні!..
– Кожны на сваім месцы памог гэтай перамозе!..
Потым па радыё заспявалі «Свяшчэнную вайну». Віктар
Вальноў падхапіў песню, i мы ўсе разам праспявалі яе, як гімн.
– А цяпер ідзіце i раскажыце байцам!..
Ужо з парогa сваёй зямлянкі я весела закрычаў:
– Пад'ём!
Ад каманды такой адвыклі, бо паўгода нас падымае слова «Трывога!».
Муха, самы нервовы i чулы ў сне, узняў галаву i незадаволена прабурчаў:
– Што там такое?
– Перамога, хлопцы!
Адразу ўзляцелі пад столь зямлянкі кажухі, падхапіліся ўсе, нават Габаў, якога часта па трывозе мы выносілі i кідалі ў снег, каб прачнуўся.
– Якая? Дзе?..
Да позняй ночы не маглі ўціхамірыцца байцы. Выслухаўшы гэтую радасную навіну ад мяне, расказвалі яе адзін аднаму. Прыйшоў з паста Астахаў – усе разам расказвалі яму. Змяніўся Чарняк – зноў пачалі спачатку, уважліва разглядалі карту, хоць на ёй, акрамя Кліна, не было ніводнага з вызваленых гарадоў.
Пачаўся новы дзень. I хоць ён палярны, вельмі кароткі, сонца, ведаем, не пакажацца да студзеня, усё роўна здаваўся святлей за ўсе папярэднія: яго асвятляла перамога пад Масквой. Мы віталі яго…
I ў такі дзень было горка i балюча бачыць, як прыляцелі «месеры» i ў паветраным баі збілі два нашыя самалёты. Праўда, самалёты не нашы – англійскія «харыкейны», але лётчыкі на ix нашы. Адзін выскачыў з парашутам, але – перадалі нам з НП – прызямліўся мёртвы: фашысцкі звяруга застрэліў яго ў паветры. Ух, каты! Мы радаваліся, калі паўмесяца назад над горадам пачалі баражыраваць «харыкейны» – падмога! Але радасць наша тухне. Часта ix збіваюць. Хто-ніхто спрабуе гэта вытлумачыць тым, што нашы лётчыкі не ўправіліся асвоіць чужую тэхніку. А па-мойму, глупства! Не падабаюцца ўсім нам гэтыя машыны з доўгімі i чорнымі, як дамавіны, фюзеляжамі. Вельмі ж яны нейкія нязграбныя, непаваротлівыя i цяжкія, асабліва калі бачыш ix побач з нашымі срэбракрылымі «мігамі», з якімі фашысты нават баяцца ўступаць у бой.
Сёння ўзнялася тройка ix на дапамогу «харыкейнам», i адразу нашы сувязісты пачулі па радыё:
– Ахтунг! Ахтунг! Сафоноф ін дэр люфт!.. [8]8
Увага! Увага! У паветры Сафонаў!.. (ням.).
[Закрыть]
I «месеры» зніклі. Вось нагнаў ім страху Сафонаў!
1942
12 студзеняСнежная пустыня… Цішыня. Такая цішыня, што робіцца жудасна; мімаволі часам пачынаеш гаварыць шэптам, а то раптам хочацца закрычаць так, каб пачулі за сотні, за тысячы кіламетраў – там, дзе людзі, дзе вайна i жыццё.
Я ўглядаюся ў гэтую снежную роўнядзь, белую-белую, ажно балюча вачам. Не, не заўсёды яна белая, часта здаецца мне крывава-барвовай, быццам на ёй застылі ўспышкі тых агнёў, якіх так многа было там, у Мурманску. Можа, гэта ад неба: тут ужо на якую гадзіну паказваецца сонца, i калі яно ўсходзіць ці заходзіць, неба гарыць рознакаляровымі агнямі. Мне належыць глядзець у неба, ці не ляцяць варожыя самалёты. А я не магу адарваць вачэй ад снежнай гладзі возера, напружана ўзіраюся ў далёкі-далёкі, зацягнуты блакітнай смугой супрацьлеглы бераг…
Мае новыя падначаленыя глядзяць на мяне як на хворага, псіхічна ненармальнага. Не дакучаюць лішнімі размовамі i стараюцца, каб я як мага радзей станавіўся на варту. А мне хочацца стаяць аднаму, каб ніхто не перашкаджаў думаць, перажываць, уяўляць… Часта я забываю, дзе я, што са мной, i бачу Сеню… Ён лажыцца сярод снежнага поля адзін, курчыцца ад болю, ад холаду, кліча на дапамогу… А навокал пуста. Не, ён сядзіць, заплюшчыўшы вочы, засынае… А снег пачынае варушыцца, узнімацца хвалямі, як мора ў буру, i залівае, засыпае яго, набіваецца ў вушы, у рот, за каўнер, у рукавы… Я кідаюся яму на дапамогу… I адзін раз кінуўся так, што ледзь не зваліўся з абрывістай скалы ў возера. А тут метраў дзесяць вышыні. Гэта, відаць, бачыў нехта з маіх байцоў.
А то часам са снежнай пены выплывае нахабная морда Кідалы. Ён усміхаецца. Ён можа спакойна мыліцца i ўсміхацца пасля таго, як забіў… забіў (у мяне няма іншага елова) Сеню! Я таўку яго морду кулакамі, прыкладам вінтоукі, таўку ў думках… А можа, i не толькі ў думках. Здаецца, аднойчы я сапраўды замахнуўся прыкладам на прывід яго.
Магчыма, i гэта бачыў нехта з маіх падначаленых ці чуў, як я кагосьці страшэнна лаю…
Цяжка мяне ўразіла смерць Сені Пясоцкага. Вельмі цяжка. Каб ён загінуў у баі, ад бомбы, ад кулі, а то такая недарэчная, пакутлівая смерць!
Толькі ўчора я здолеў расказаць болыи-менш падрабязна гэтую сумную гісторыю сваім гіаважным дзядзькам. Тады яны зразумелі дзівоты свайго камандзіра i пачалі глядзець на мяне іншымі вачамі. Можа, ад таго, што я выліў усё з сябе, а можа, ад спагады гэтых сталых людзей зрабілася неяк лягчэй на душы. Я нават спаў мінулую ноч без кашмарных сноў. I, здаецца, магу нарэшце паслядоўна i параўнаўча спакойна запісаць усе падзеі ў свой дзённік.
Камандзір узвода кіравання Сцяпан Кідала сабраўся праверыць НП. Метэаслужба прадказвала нялётнае надвор'е, i камісар вырашыў паслаць з узводным Сеню Пясоцкага. Яго нядаўна выбралі камсоргам, i Лазебнаму хацелася, каб ён, новы камсорг, асабіста наведаў камсамольцаў на назіральных пунктах, расказаў ім пра разгром немцаў пад Масквой, сабраў членскія ўзносы, з лепшымі пагутарыў аб прыёме ў партыю, – такую важную справу ён мог даверыць толькі Сеню.
Раніцой, яшчэ прыцемкам, яны выйшлі: да бліжэйшага НП было кіламетраў пятнаццаць нялёгкага горнага пераходу. А пасля абеду вярнууся са свайго звычайнага абходу па другіх зямлянках Ханон Фрыд i сумна паведаміў:
– Камандзір, замёрз сяржант Пясоцкі.
– Што значыцца – замёрз? – спытаў, здаецца, Муха, не я.
– Зусім. Насмерць.
Я ўскочыў з нараў, схапіў пранырлівага яўрэя загрудкі.
– Ты што вярзеш? Калі? Дзе?
– Толькі што пазванілі з НП.
Я кінуўся ў зямлянку камісара i камбата, але там ix не было. Я знайшоў ix у будцы сувязі, каля тэлефонаў. Забыўся на ўсялякую субардынацыю, з дзвярэй крыкнуў:
– Што з Пясоцкім?
Сеўчанка выплюнуў пад ногі недакурак, цяжка ўздыхнуў:
– Эх, Пясоцкі, Пясоцкі!..
Тады я зразумеў – тое, што сказаў Фрыд, праўда. Хвіліну стаяў, аглушаны горам, потым упёрся лбом у драўляную сцяну i… заплакаў.
Сеня! Дарагі Сеня! Мой друг! Разумная, светлая галава!.. Як жэ я буду жыць i ваяваць без цябе?
Як з глыбіні нейкай дайшлі да мяне словы камбата. Не ведаю, расказваў ён мне ці каму іншаму, можа, камісару:
– Яны мала што не дайшлі да НП. Кідала кажа, кіламетры тры-чатыры. Але Пясоцкі зусім выбіўся з сіл i не мог далей ісці. Кідала прапанаваў яму пасядзець, адпачыць… а сам пабег на НП, каб вярнуцца ўдвух ці ўтрох i забраць яго. Кажа, вярнуўся праз гадзіну, не больш… I знайшоў яго мёртвым…
– Хлусіць ён! Хлусіць, сволач, Кідала гэты! – раптам вырвалася ў мяне. – Ён знарок… знарок пакінуў Сеню!.. Ён не любіў яго… Помсціў… Не веру я, што ён вярнуўся праз гадзіну! Не можа чалавек за гадзіну замерзнуць. Не такі мароз.
– Супакойся, Шапятовіч! – сказаў камісар. – Усё высветлім, i калі хто вінаваты…
Лёгка сказаць – супакойся, калі так недарэчна i страшна загінуў твой лепшы друг, дарагі чалавек. Я хадзіў сам не свой. Плакаў, не саромеючыся перад байцамі сваіх слёз. Не мог заснуць уначы – заплюшчваў вочы i бачыў адну i тую ж карціну: Сеня адзін на схіле голай заснежанай сопкі, вецер узнімае пазёмку, снег засыпае вочы, мацнее мароз, забіраецца пад кажух, я бачу яго, мароз, як жывую істоту, пачварную i бязлітасную. Не, вінаваты не мароз! Я ведаю, хто вінаваты! Я перакананы… Фрыд расказаў: сувязісты шэпчуцца паміж сабой, што камандзір узвода спачатку паабедаў на НП, потым пайшоў з разведчыкамі па Пясоцкага.
«Усё высветлім, i калі хто вінаваты…» Як яго пакараюць? Разжалуюць, пашлюць у штрафны батальён? А Сені няма. Залатога чалавека. Няўжо няма? Няўжо ніколі не загучыць больш яго ціхі, заўсёды далікатны смех, не заіскрацца розумам яго ясныя вочы? I маці, яго гаротная маці, ніколі не дачакаецца свайго адзінага сына?.. Ён не паспеў нават сказаць ніводнага ласкавага слова той, якую пакахаў сваім шчырым юначым сэрцам, хоць яна i не варта яго кахання…
Часам мне здавалася, што ўсё гэта толькі сон, жудасны сон. Я ўсхопліваўся бегчы ў зямлянку дальнамершчыкаў, разбудзіць яго, Сеню, i расказаць пра ўвесь гэты кашмар. Свіст ветру за дзвярамі, хлопание чахла на гармаце вярталі мяне да рэчаіснасці.
На другі дзень вярнуўся Кідала. Як толькі я даведаўся пра гэта, адразу пайшоў да яго без стуку адчыніў дзверы зямлянкі, у якой жылі камандзіры ўзводаў i старшына батарэі, i застыў на парозе, уражаны да неймавернасці. Чалавек, на сумленні якога смерць Сені, сядзеў у адной сподняй кашулі за сталом i намыльваў сваю фізіяномію; рабіў гэта ён спакойна i старанна, быццам у цэлым свеце не было нічога важней за яго бараду.
– Дзвярэй чаму не зачыняеш? – кінуў ён мне, не адрываючы вачэй ад люстэрка.
Я прычыніў дзверы, але ўсё яшчэ стаяў анямелы, не ведаючы, што яму сказаць.
Кладучы памазок i беручы брытву, ён глянуў на мяне, уздыхнуў:
– Але, брат, слабец аказаўся твой друг. Мамчын сынок. Не мог дайсці да НП, астаўся гадзіну на марозе i гатовы… Вайна, брат…
Такі цынізм – гэта занадта. Я рвануўся да стала.
– Ты… ты яшчэ абражаеш?.. Гад! Забойца! Гэта ты… ты забіў яго!
Ён павольна падняўся, распрастаў плечы, у прарэзе кашулі былі відаць магутныя валасатыя грудзі, па якіх сплываў шматок мыльнай пены.
– Ты чаму крычыш! На каго крычыш! Кру-гом! Шагам…
– Шагам!.. Ты яшчэ хочаш камандаваць! Хіба ты камандзір?! Ты – забойца! Ты запляміў гонар камандзіра Чырвонай Арміі! Ты знарок кінуў Сеню!.. Ты помсціў!.. За гадзіннік, за ўсё… I я ўсё гэта дакажу… На любым трыбунале!
– Сяржант Шапятовіч, я загадваю вам выйсці прэч адгэтуль, – прашаптаў ён, i лоб яго стаў белы, як пена на шчоках.
– Загадваеш? А якое права ты маеш загадваць? Хто ты? Забойца ты! На тваіх руках кроў чалавека. Сапраўднага чалавека. А ты!..
– Выйдзі прэч! – закрычаў ён не сваім голасам, кінуўся ўбок, да ложка, і… раптам у руцэ яго бліснуў пісталет. Ён накіраваў яго на мяне.
– Кру-гом!
– Страляй! Страляй, калі табе мала адной смерці! Страляй жа! – закрычаў я, наступаючы на яго. I раптам пад ногі мне трапіла табурэтка, што стаяла каля стала. Miг – i з усяго размаху стукнуў я табурэткай па руцэ, якая трымала зброю. Пісталет адляцеў, ляпнуўся аб падлогу. Другі ўдар – па ненавісным намыленым твары… Ён перакуліў на мяне столік, балюча ўдарыў па каленях, але сам, калі нахіліўся, атрымаў трэці ўдар табурэткай па галаве.
Немаведама чым бы ўсё гэта скончылася, каб раптам нехта ззаду не схапіў мяне за рукі. Малашкін – ён пачуў крык – ускочыў i кагосьці з нас ратаваў ад смерці, відаць, мяне, бо, калі камандзір узвода выпіхваў мяне за дзверы, я ўбачыў, што той гад, які ўпаў быў на падлогу, але, напэўна, не ад удару, a наўмысна, зноў трымаў пісталет. З рота i носа яго ляцела шмаццё крывавай пены, як у шалёнага параненага быка, падала на разбітае люстэрка. Але стрэліць ён не паспеў. Паміж намі стаў Малашкін i даволі спрытна выкінуў мяне з зямлянкі.
Гадзіну ці больш я бяздумна сядзеў каля сваёй гарматы, i ніхто мяне не чапаў. Я не адчуваў ні марозу, ні страху, ні нават тых болю i гора, якія павялі мяне да Кідалы, кіравалі маімі ўчынкамі. Я не раскайваўся ў тым, што зрабіў. Але неасэнсаванае ўсведамленне, што зрабіў нешта не так ці, магчыма, не адпомсціў да канца за смерць Сені i цяпер як бы адрэзаў сабе шлях, прычыніла іншы боль. Хацелася плакаць ад бяссільнай злосці i крыўды. Байцы праходзілі пауз мяне, спачувальна ўздыхалі, даведаўшыся, што адбылося. Адзін Астахаў сказаў:
– Дарэмна ты, камандзір, чапаў гэтае г… Цяпер яны ЧП зробяць. Сяржант падняў руку на малодшага лейтэнанта!
Ведает, як могуць раздзьмуць?
– Чорт з ім, няхай робяць што хочуць. Мне ўсё роўна, – адмахнуўся я. Не хацелася ні з кім гаварыць, нават з гэтым добрым i разумным Астахавым.
Падышоў Малашкін, а я ўсё сядзеў. Ён пастаяў каля мяне, можа, хвіліну, як бы не адважваючыся выказаць тое, што яму загадалі. Сказаў ціха:
– Устаньце!
Я падняўся. Ён сам, пазбягаючы глядзець мне ў твар, у вочы, расперазаў мой рэмень. Я зразумеў – бяруць пад арышт. Кал я катлавана стаяў разведчык з вінтоўкай.
– Завядзіце на КП дывізіёна i здайце начальніку каравула, – сказаў яму малодшы лейтэнант.
Выйшлі з зямлянкі мае байцы.
– Бывайце, хлопцы, – паспрабаваў я бадзёра ўсміхнуцца, але ўсмешка, відаць, не ўдалася.
У Чарняка ў вачах бліснулі слёзы. Ад гэтых слёз i ў мяне ў горле стала горка-салёна.
– Пайшлі,– сказаў я канвойнаму i хутка закрочыў па пазіцыі. I тут убачыў, што не толькі мой разлік, але i ўсе іншыя, уся батарэя праводзіць мяне спачувальнымі позіркамі. I мне захацелася таксама неяк развітацца з батарэйцамі, сказаць нешта, каб яны зразумелі, што я не адчуваю сябе вінаватым.
Каля бусоля на сваім звыклым месцы стаяў Лёша, панурыўшы галаву, перажоўваючы ягель. Я падышоў, абняў яго за цёплую шыю, пацалаваў у халодныя ноздры. Сказаў голасна:
– Будзь здароў, друг Лёша! Не гаруй! Нічога, не прападзём! А буду жывы, няхай гэты падлюга не трапляе на маім шляху. Так i перадайце яму!
Алень кіўнуў галавой i фыркнуў.
– Шапятовіч! Што гэта за камедыя? – пачуўся голас камандзіра батарэі. Я павярнуўся. Ён ішоў ад дальнамера. Я апусціў рук i i адказаў сур'ёзна:
– Гэта не камедыя, таварыш старшы лейтэнант, а трагедия. Калі свой забівае свайго…
Ён надышоў на два крокі, пільна заглянуў мне ў вочы, уздыхнуў:
– Эх, Шапятовіч, Шапятовіч, – i махнуў рукой, кінуўшы зласліва: – Анархіст ты i… дурань!
Я зразумеў, што ён таксама перажывае, i, можа, таму мне стала крышку лягчэй. Алененадоўга. Натраўлерыперапраўлялася многа народу – ваенныя i цывільныя. I я прыкмеціў, што многія глядзяць на мяне, як на злачынца – дэзерціра якога-небудзь ці здрадніка… Нават абыходзяць бокам, быццам я заразны. О, як гэта было крыўдна i балюча! Я ледзь трымаўся, каб не крыкнуць, што я не злачынца i няхай яны не глядзяць на мяне гэтак. Выручыў нейкі матрос – дзякуй яму! – спытаў:
– Завошта, братуха, уліп?
Я не мог адказаць, бо адчуваў – скажу адно слова – i пырснуць слёзы.
Адказаў мой канваір:
– Малодшага лейтэнанта ўдарыў.
– А-а!.. Відаць, было за што. Сярод ix розныя ёсць… – пачаў разважаць гаманкі матрос, але ўгледзеў непадалёк капітан-лейтэнанта i адразу знік.
Аднак пасля гэтай кароткай размовы на мяне перасталі глядзець як на злачынца. A ў позірку адной немаладой жанчыны я злавіў нават спачуванне. Але яна, гэтая жанчына, раптам чамусьці напомніла мне… пра дзённік. Я забыўся свой дзённік! I цяпер, безумоўна, яго возьмуць, будуць чытаць, ён пойдзе па руках… Мяне ажно кінула ў гарачку ад гэтай думкі. Асабліва здалося ганебным, што ўсе могуць даведацца пра мае адносіны з Антанінай, пра яе ўчынак. Было адчуванне, што ў такі час, калі хацелася захаваць душэўную чысціню, я раблю подласць. А можа, Тоня сапраўды пакахала? A калі i не, усё роўна я не маю права – не маю! – крычаць пра гэта на ўвесь дывізіён, бо гэта подла, нізка, не па-мужчынску. А даць дзённік у чужыя рукі – значыцца, закрычаць менавіта так, на ўвесь голас, бессаромна, цынічна, даць падставу для самых брудных плётак… Навошта я пісаў гэты дурацкі дзённік? «Дурацкі»? Хто сказаў так? Сеня, друг… Разумны, слаўны, прадбачлівы чалавек. Няўжо прауда, што цябе няма жывога, што я ніколі не ўбачу цябе?
Гора, прыступ шалёнай злосці пры ўспаміне аб тым, хто вінаваты ў яго смерці, i зноў трывога за дзённік. Яна расла з кожным крокам да штаба. Сто разоў я намерваўся папрасіць канваіра: няхай перадасць Астахаву, каб той схаваў мой сшытак (ён ведае, які сшытак) i нікому ні ў якім разе не аддаваў яго. Астахаву я верыў. Але канваір – чалавек з узвода Кідалы, – перш чым сказаць Астахаву, можа расказаць каму не трэба, i тады ўжо напэўна дзённік трапіць у чужыя рукі, чаго добрага, яшчэ самому гаду таму.
Усе гэтыя перажыванні давялі мяне да ліхаманкавага стану. I калі я апынуўся на гаўптвахце – у камеры-сушылцы, дзе пахла цэглай, вугалем i дымам, які ўеўся ў кожную пору закурадымленых сцен, – мае «сябры па няшчасці» хутка заўважылі, што мяне калоціць.
– Ды ты, сяржант, хворы. Трэба ўрача паклікаць.
Я схапіўся за гэтую думку: можа здарыцца, што прыйдзе Антаніна, i я скажу ёй пра дзённік, няхай уратуе яго, бо там яе жаночы гонар.
Сапраўды прыйшла яна. Убачыла мяне – здзівілася i засмуцілася нават.
– Як ты трапіў сюды?
– О, ваенфельчар не ведае, як трапляюць сюды! – выскаліў зубы адзін з арыштаваных.
– Божа мой, i ўвесь гарыш! Табе ў санчасці трэба быць, а не тут! Што здарылася?
Паставіла градуснік. Я нахіліўся да яе, даверліва прашаптаў:
– Тоня, я набіў морду Кідалу. За смерць Пясоцкага. Мяне могуць судзіць. А там астаўся мой дзённік. У ім шмат што запісана. Ты разумееш? Перадай як-небудзь Астахаву, каб ён схаваў i нікому не аддаваў… Астахаву можна даверыць.
Тэрмометр паказваў трыццаць дзевяць градусаў, i Тоня дамаглася, каб мяне перавялі ў санчасць, у тую ж палату, дзе я ляжаў раней. Мне здалося, што яна зрабіла гэта знарок. Непрыемна было ў такі час, побач з думкамі пра Сеню, прыгадваць тое, што здарылася тады. Але ранейшай непрымірымасці не было, бо само сабой атрымлівалася неяк так, што цяпер, калі не стала Сені, яна, па сутнасці, адзіны чалавек, якому можна даверыць шмат што з таго, чаго нельга даверыць іншым.
На другі дзень Антаніна прынесла мой дзённік.
– Вось. Астахаў перадаў яго мне. Сказаў, што яму цяжка хаваць – вельмі цікуе Муха, раззваніў на ўсю батарэю…
Яна села побач на табурэце, закрыўшы мяне ад суседзяў па палаце, правярала пульс, мерала тэмпературу i гаварыла шэптам. Выгляд у яе быў стомлены i засмучаны.
– Начальнік штаба патрабуе аддаць цябе пад суд. Кажа, нельга дараваць, калі малодшы чын падымае руку на старэйшага…
– A калі праз гэтага старэйшага чына гіне чалавек, гэта можна дараваць? Так? – абурыўся я.
– А чаму ты крычыш на мяне? Людзі кажуць, што ты дурань. Знайшоў спосаб. I я згодна… Сеўчанка i Лазебны лаюць цябе, але – я адчула – будуць абараняць. 1 м шкада цябе.
Я змоўк, расчулены яе словамі. Мне таксама зрабілася шкада сябе. Я папрасіў, каб яна пакуль што схавала дзённік і, калі што здарыцца, паслала па адрасе, які напісаны на многіх старонках сшытка.
– Толькі не чапай нічога.
Яна паглядзела на мяне са здзіўленнем, відаць, не зразумеўшы, што там можна чапаць. Я растлумачыў:
– Там дрэнна напісана пра цябе.
Яна ўспыхнула ўся, сарамліва апусціла вочы:
– Я ведаю.
– Ты чытала?
– Не. Я ведаю, што ты не мог напісаць пра мяне добра. Ты ўсё яшчэ ненавідзіш мяне?
Я не адказаў. Нянавісці ў сваім сэрцы я не адчуваў больш, але не мог прызнацца ў гэтым ёй i нават баяўся прызнацца сам сабе. Мне здавалася, што прыязнае стаўленне да яе – абраза для Сашы. I ў той жа час абставіны, бязлітасныя абставіны вымушалі мне даверыць ёй самае запаветнае, што давяраюць толькі добраму другу.
Дні праз два, калі я адчуў сябе лепш, мяне выклікаў камандзір дывізіёна – капітан Купанаў, былы камандзір нашай вучэбнай батарэі. Мяне ўсцешыла, што далі рэмень. I я ішоў на КП адзін, без канваіра, вольны i пры поўнай форме. Але ўсё роўна недалёкая дарога гэтая была для мяне нялёгкай. Чым бліжэй падыходзіў да КГІ, тым больш цяжэлі ногі, i, урэшце, мая хада стала нагадваць той кашмарны сон, калі хочаш ісці, энергічна падымаеш ногі, робіш крокі i заўважаеш, што не можаш скрануцца з месца. Апанаваў страх. Што скажа мне гэты маленькі чалавек, якога мы празвалі Напалеонам? Што я адкажу яму? У галаве ніводнай думкі. Здавалася, лягчэй было б стаць перад дзесяццю самымі суровым! суддзямі, чым перад адным капітанам. Я паважаў яго i баяўся. Просты, гаваркі Сеўчанка ніколі не выклікаў у мяне такіх пачуццяў: я паважаў яго не менш, але не баяўся нават тады, калі ён злаваўся i моцна «прапясочваў» за што-небудзь. Да яго я пайшоў бы з радасцю, гатовы выслухаць самы суровы прысуд.
Купанаў, усё такі ж стройны, перацягнуты партупеяй, хутка падняўся, калі я, атрымаўшы дазвол, зайшоў i пачаў дакладваць. Ён выслухаў, што з'явіўся па яго загаду, і… маўчаў. Стаяў насупраць за планшэтным сталом, пільна ўглядаўся ў мой твар, быццам хацеў пазнаць ці, наадварот, убачыў упершыню i хацеў назаўсёды запомніць. Натуральна, што я не вытрымаў яго позірку, апусціў вочы i адчуў, што мне душна, на лбе, на шыі, на спіне выступае пот, ды такі едкі, што засвярбела ўсё цела. Але я не мог паварушыцца. Скоўвала думка – адзіная, якая свідравала мозг: калі ён паглядзіць гэтак моўчкі яшчэ хвіліну, я не вытрымаю, мне стане млосна.
Але ўрэшце капітан сказаў:
– Я вас слухаю, сяржант Шапятовіч.
I тады я ўстрапянуўся, «прарваўся», як кажуць: ступіў крок бліжэй, загаварыў так шпарка, быццам баяўся, што не здолею выказаць усяго за той час, які мне адпушчаны лесам i камандзірам:
– Таварыш капітан! Я быў упэўнены i цяпер упэўнены, што ён… ён, Кідала… знарок кінуў Сеню… Пясоцкага. Я ведаю гэтага чалавека, я вучыўся з ім… У тэхнікуме i тут, у арміі. Ён ненавідзеў Пясоцкага. Завошта – я не ведаю… Помніце, у пачатку вайны?.. Кідала выдумаў тады, што Пясоцкі паражэнец. А потым гэтая гісторыя з гадзіннікам… Калі мы затрымалі нямецкага лётчыка, ён хацеў забраць у яго гадзіннік. А Сеня сказаў, што гэта марадзёрства! I вось ён адпомсціў яму. Як адпомсціў! Забойца!
– Гаварыце спакойна! – кінуў Купанаў.
Але мне сапраўды ўжо было ўсё роўна, што зробяць са мной.
– А я не магу гаварыць спакойна! Вы можаце паслаць мяне ў штрафную, куды хочаце. Але калі я зноў сустрэну гэтага тыпа, няхай ён хоць генералам стане, я не толькі расквашу яму морду, я…
– Даволі! – перапыніў капітан, ляпнуўшы далоняй па стале.
Я змоўк – яму нельга было не падпарадкавацца. Зноў з'явілася трывога: што ён вырашыць, чаму так доўга думае? I раптам ён сказаў, як заўсёды, коратка, афіцыйна, па-вайсковаму:
– Пойдзеце ў батальён ВНОС [9]9
ВНОС – служба паветранага назірання, паведамлення, сувязі.
[Закрыть]! Сёння ж адбыць! Дакументы вазьміце ў памначштаба лейтэнанта Мураўёва. Можаце ісці!
Замест таго каб адказаць, што патрэбна па статуту, я зноў «сарваўся»:
– А ён… ён не панясе ніякай кары? Кідала?..
Я ўбачыў, як уздрыгнулі, узляцелі на лоб белыя бровы камандзіра дывізіёна. Здзівіўся ён, расчараваўся ці ўгневаўся? Я асекся.
– Можаце ісці! – паўтарыў ён ціха, але з такім націскам, з такой сілай, што мне адразу ўспомнілася ўсё, чаму ён некалі вучыў нас. Я выскачыў з душнай зямлянкі, прагна глытнуў марознае паветра. I тут асэнсаваў яго словы: «Пойдзеце ў батальён ВНОС». Чаму ў гэты батальён, не разумею i цяпер. Але тады я зразумеў, што ўратаваны ад нечага страшнага i ганебнага, што знайшліся людзі, якія зразумелі мой душэўны стан, калі я схапіў табурэтку. Упершыню за тыя чорныя дні я ўбачыў дзень, палярны, хмурны, але ён здаўся мне цудоўным. Я ўбачыў белы снег, без водбліскаў агню, сіні заліў, няскораны горад – i ўзрадаваўся жыццю. Толькі вылаяў сябе, што не падзякаваў Купанаву i нават не развітаўся па-людску. Свінтус!
Атрымаўшы належныя дакументы i свой ранец з небагатым салдацкім набыткам, я пайшоў у санчасць, каб забраць у Антаніны дзённік. Помню, ідучы, я пашкадаваў, што аддаў яго. Панікёр! Але няхай яна зразумее, што я ратаваў яе гонар.
Яна не выявіла асаблівых пачуццяў, даведаўшыся, што я ад'язджаю, – ні смутку, нічога іншага. I нічога асаблівага мы не сказалі адно аднаму, словы былі нязначныя. Па дзённік яна некуды хадзіла, прынесла яго, акуратна загорнуты ў марлю i цыратку. Выйшла з барака ў адным халаце, каб правесці мяне. I на двары сказала:
– Мне перадалі яго пісьмы. Тры пісьмы. Ён пісаў мне i насіў з сабой у кішэні…
– Сеня? Дай мне.
Яна пакруціла галавой.
– Не. Я нікому не дам ix. Я прачытала, i нешта быццам парвалася ў мяне тут, – яна паказала на грудзі.– Я хаджу сама не свая…
– Дай мне гэтыя пісьмы, – зноў папрасіў я. – Навошта яны табе? Ты не кахала яго…
– Не кахала, – сумна паўтарыла яна. – Але пісем я табе не дам… А можа… можа, я стану лепшай, калі яны будуць пры мне?..
Яна сказала гэта такім гол асам, што я пашкадаваў яе i адчуў: хвіліна развітання для мяне робіцца сумнай. Больш не было слоў, якія я мог сказаць. Папрасіў, каб яна перадала прывітанне «маім хлопцам».
– Асабліва Астахаву i Чарняку. A Сеўчанку i Лазебнаму скажы дзякуй. Ніколі не забуду ix.
Яна спытала:
– Ты напішаш мне?
– Не ведаю, – адказаў я шчыра, бо сапраўды не ведаў, ці будзе ў мяне жаданне пісаць ёй.
Развіталіся кароткім поціскам рук.
