Текст книги "Трывожнае шчасце"
Автор книги: Иван Шамякин
сообщить о нарушении
Текущая страница: 24 (всего у книги 43 страниц)
Я не стаўлю нават даты. Дні так падобныя адзін на адзін, што адрозніваюцца хіба толькі тым, што бываюць ясный, калі з-за далёкай грады лясістых сопак вылазіць ненатуральна жоўтае халоднае сонца – гадзіны на дзве-тры, a ўначы калышуцца ў небе дзіўныя палотнішчы палярнага ззяння, i бываюць дні завірушныя. Аношніх у гэтым месяцы больш. Снег пачынае падаць зверху, узнімаецца знізу, i ўвесь свет засцілае снежная каламуць. Сціраецца мяжа паміж днём i ноччу, паміж сапраўдным i ўяўным. Снег i снег. Павярнуўшыся, не ведаеш, куды ісці, дзе ўсход, дзе захад, дзе зямлянка, дзе абрыў у возера. Становячыся на варту, абвязваем сябе доўгай вяроўкай, другі канец якой моцна прывязаны за жалезную скабу, забітую ў сцяну нашай бярвенчатай будыніны. I вартавому ў такія ночы прыходзіцца час ад часу падымаць усіх, каб прачысціць тунелепадобны праход ад дзвярэй на пляцоўку i скінуць снег з даху, з коміна, бо прапусці гадзіну-другую – i мы будзем пахаваны жывымі, не здолеем ні адчыніць дзвярэй, ні выбрацца праз акно.
Хаціна, у якой мы жывём, пабудавана ў дзіўным месцы – у цясніне паміж скаламі. Цясніна, расшыраючыся, паката спускаецца да берага азёрнай бухты. Гэта адзіны выхад на шырокі прастор, «вароты ў свет». Праўда, цяпер, калі намяло гурбы снегу, з даху можна ўзабрацца па левай круцізне ўверх i адтуль лёгка спусціцца ў лясную даліну, што ляжыць на ўсходзе ад нас. На правы выступ скалы ўзысці лягчэй – прырода як бы збудавала штучныя ўсходцы, якія мы таксама акуратна чысцім, бо там, на вяршыні гэтай скалы, наш назіральны пункт. Там стаіць вартавы i сочыць за небам. З іншых трох бакоў скала строма абрываецца ў возера. Вузкае i даўгое, як амаль усе азёры Поўначы, яно цягнецца на паўночны захад так далека, што супрацьлеглы бераг яго вырысоўваецца толькі ў ясныя раніцы. Калі ўсходзіць сонца, возера слепіць сваёй белізной. Не, не белізной – блакітнай іскрыстасцю. Цяпер я ніколі не бачу снег белым, такім, як бачыў у роднай Беларусі. Цяпер ён заўсёды то ружовы, то блакітны, то сіні, то нават жоўты.
Пост наш – самы далёкі. Ад Кандалакшы, дзе знаходзіцца штаб батальёна, трэба ехаць цягніком на захад, да маленькага ляснога паўстанка, каля якога размешчаны нейкія прыфрантавыя тылы. Ад гэтага паўстанка, з якім мы маем тэлефонную сувязь, трэба ісці на лыжах кіламетраў пятнаццаць на поўнач.
Успамінаю размову з камандзірам батальёна. Я прыехаў не адзін, нас было пяцёра з дывізіёна, але астатнія разведчыкі. Яны ведалі, што едуць на пасаду камандзіраў пастоў, бо батальён толькі фарміраваўся. Я не разумеў, калі даведаўся пра ўсё гэта (ды i дагэтуль не разумею!), чаму Купанаў паслаў сюды мяне, агневіка. Хацеў схаваць ад трыбунала? Ці баяўся, што, калі астануся ў дывізіёне, няхай i на іншай батарэі, непазбежна сустрэнуся з Кідалам, i тады можа быць яшчэ большае ЧП. А магло здарыцца! Нам лепш не сустракацца, бо я ніколі не дарую яму смерці Сені.
Маёр Жураўлёў, худы i стомлены (потым я даведаўся, што ён прыехаў з блакаднага Ленінграда), няўважліва разглядаў нашы дакументы. Але калі чарга дайшла да мяне, зацікаўлена ўзняў вочы.
– А-а, гэта ты? Купанаў расказваў мне… Што ж ты сваіх б'еш?
– Сярод сваіх таксама трапляюць… – Я не мог знайсці ёмкага i трапнага вызначэння i запнуўся.
– Якіх варта біць? – усміхнуўся маёр i тут жа цяжка ўздыхнуў: – Бывае.
Я адразу адчуў сімпатыю да гэтага чалавека – люблю людзей разумных i простых, не фармалістаў.
– Пойдзеш камандзірам дзевятага, – сказаў мне тады маёр Жураўлёў.– Але май на ўвазе – самы адказны пост. Самы далёкі i самы блізкі ад фронту. Там трэба вуха трымаць востра. Глядзець не толькі за небам, але i за зямлёй. Часам праз лінію фронту прарываюцца лыжнікі. A фіны, ведаеш, якія лыжнікі? A лінія фронту тут – чорт яе суцэльную ўтрымае на гэтай забытай Богам зямлі. Тут улетку ні прайсці ні праехаць… Людзей у вас будзе мала, пакуль што ўсяго тры чалавекі там, вы чацвёрты. Несці дзяжурства прыйдзецца ўсім. Людзі своеасаблівыя. Да кожнага трэба падабраць ключык.
I вось, калі я пражыў паўтара месяца з гэтымі «своеасаблівымі людзьмі», ключыкі знайшліся самі сабой. Ці больш правільна сказаць, ніякія ключыкі не спатрэбіліся. Можа, я дрэнны камандзір, «ліберал», як лаяў мяне Малашкін, але i з новымі сваімі падначаленымі, калі крыху апомніўся i праўсё расказаў ім, хутка здружыўся. I служба ў нас ідзе без усялякіх непаразуменняў: кожны ведае сваё месца, свае абавязкі i ўсе дакладна, безспрэчак, выконваюць маеняхітрыязагады.
A людзі сапраўды своеасаблівыя. Двое з ix старэйшыя за майго бацьку – Фядос Яфрэмавіч Сушылаў i Алампі Маркавіч Самародаў. Апошні мне здаўся зусім старым чалавекам (пасля я даведаўся, што ён гады на тры маладзей за Сушылава), i неяк мімаволі з першых дзён я пачаў называць яго «дзядзька Алампі». Так гэта i замацавалася за ім. I стары Сушылаў i малады насмешнік Платон Чуб звяртаюцца да яго цяпер толькі гэтак. Дзядзька Алампі – калгаснік з нейкага глухога раёна Кіраўскай вобласці, чалавек малапісьменны, ціхі, i дзіўна: селянін, бацька вялікай сям'і, a нейкі няўмелы, як дзіця, не прыстасаваны да розных жыццёвых умоў. У яго сямёра дзяцей, два старэйшыя сыны на фронце. I, здаецца, няма ў яго ніякіх іншых думак, акрамя думкі пра сваіх дзяцей.
Садзімся абедаць – ён употай хрысціцца, уздыхае:
– Дзе там мае сыночкі-галубочкі?..
Есць ён ашчадна, заўсёды так, быццам яму сорамна, што можа з'есці многа i смачна. Аднойчы ён выказаў гэта:
– А што там мае дзеткі ядуць? Не густа ў ix…
А то я прыкмеціў, што ён не спажывае свае порцыі цукру, а складае драбкі ў рэчавы мяшок.
– Навошта гэта вы, дзядзька Алампі?
Збянтэжыўся, замаргаў вачамі, укінуў адзін драбочак у
рот, пачаў тлумачыць наіўна, як малы:
– Дачушка мая, Танечка, вельмі любіць цукар. Бывала, іду ў краму – заўсёды просіць…
– Але калі гэта вы прыедзеце да яе!
Напамінак пра тое, што не скора ён пабачыць сваіх дзяцей, вельмі ўсхваляваў старога, доўга ён не мог супакоіцца. Дарэчы, пра цукар, які ён адкладваў. Дні чатыры гуляла завіруха, i мы не маглі выбрацца па прадукты. Скончыуся хлеб, цукар, елі адно мяса. Абрыдла. Платон Чуб не прасіу – запатрабаваў:
– Дзядзька Алампі, выкладай свой цукар! На які чорны дзень ты збіраеш яго? Адсырэе.
Самародаў не пярэчыў. Але я бачыў, як цяжка яму апустошваць свой мяшок.
Чуб рагатаў:
– Вось кулак! Бачыў ты, камандзір, кулака? Мы ж табе аддамо, калі атрымаем. Не жылься.
Думаю, што шкада цукру яму было не ад прагнасці, ён не мог сумнявацца, што цукар яму вернем. Магчыма, кладучы кожны дзень драбкі ў мяшок, ён уяўляў, што аддае ix дзецям, таму i цяжка было забіраць назад.
Часта, калі я стаю на варце, асабліва ўначы, ён ідзе з хаты, узыходзіць на скалу, вінавата неяк просіць:
– Не спіцца мне, таварыш камандзір. Давай я пастаю. Пра дзетак сваіх падумаю.
Дзяжурыць ён любіць, але я заўсёды баюся, што ён будзе думаць пра дзяцей сваіх i нічога не пачуе i не ўбачыць.
Чуб недалюблівае Алампія. Здзекліва кпіць. У самым пачатку майго з'яўлення на пост расказаў адзін на адзін:
– Гэты «хоца», – у Самародава вяткаўскі дыялект, у многіх словах замест «ч» вымаўляе «ц», – да прыходу ў батальён доўга ляжаў у шпіталі. Экзема ў яго на нагах ніяк не гаілася. А сюды прыйшоў – без лекаў гоіцца. А я ведаю, што ён там рабіў: соллю пасыпаў сваю экзему, каб на фронт не паслалі.
Непрыемна мне было слухаць гэта. Не спадабаўся Чуб за тое, што адразу нагаворвае на таварыша, што выдумаў на старога чалавека такую абразлівую мянушку – «хоца»; я заўсёды не любіў людзей, якія смяюцца з мовы іншага народа ці з дэфектаў вымаўлення асобных людзей. Я сказаў пра гэта Чубу, ён, відаць, не зразумеў i колькі дзён трымаўся афіцыйна.
Але мяне ўразіла іншае: соль гэтая, якой пасыпаюць раны, каб надаўжэй затрымацца ў шпіталі. Няўжо сапраўды ёсць такія людзі? Я ведаў, што ёсць дэзерціры, самастрэлы (нам чыталі загады), усе мы на батарэі з нянавісцю гаварылі пра гэтых здраднікаў, можа, з большай нянавісцю, чым нават пра фашыстаў. Але пасыпаць соллю ўласныя раны – проста не змяшчаецца ў маёй свядомасці, здаецца неверагодным.
Некаторы час пасля гэтага я адносіўся насцярожана i да Самародава i да Чуба.
Толькі да Сушылава я адчуў павагу з першых дзён. Ён з архангельскіх памораў, але не рыбак, a паляўнічы, рабочы зверасаўгаса, хоць лавіць рыбу ўмее гэтак жа ўдала, як i паляваць. Ён ва ўсім процілегласць дзядзьку Алампію. Той худы, ссутулены, гэты каржакаваты, як камёл добрага дуба, толькі крыху касалапы. Той амаль сівы ўжо, гэты ж старэйшы па гадах, a ў яго ледзь-ледзь пасерабрыліся скроні: валасы цёмныя, густыя, з рудаватым адлівам, крыху святлей калматыя бровы – амаль зусім рудыя, а вусы чорныя. Па жэсту, які Сушылаў рабіў часам, забыўшыся, я адразу здагадаўся, што ён насіў бараду. Потым стары прызнаўся: так, насіў, але ў будаўнічым батальёне, дзе ён служыў дагэтуль, камандзір прымусіў яго пагаліцца – для гігіенічнасці. Сушылаў папрасіў, каб я дазволіў яму адгадаваць бараду, i я дазволіў на сваю адказнасць. Праз тыдзень твар яго непазнавальна змяніўся.
Чуб смяецца:
– Хітры ты, Фядос Яфрэмавіч: лянуешся галіцца, бараду выдумаў. А я вось скрабу праз дзень тупой брытвай, хоць завязвай нешта…
Сушылаў не маўклівы, але вельмі немнагаслоўны, гаворыць – быццам ласку робіць. Дзяцей у яго двое, дарослыя, сын, ваенны марак, i дачка, студэнтка, асталася ў блакадным Ленінградзе. Ад сына прыходзяць пісьмы, пра дачку нічога невядома.
Але ён не ўздыхае, як Самародаў, i не ўспамінае пра дзяцей пры нас. Толькі, прыкмеціў я, у газетах надзвычай уважліва чытае ўсё пра Ленінград.
Чуб празваў Сушылава «наш кармілец». I гэта не жарт, гэта сапраўды так.
У першыя дні, уражаны Сеневай смерцю i ўсім, што адбылося пасля, я нічога не бачыў, не заўважаў, што ем, адкуль бярэцца рыба, мяса. А потым раптам звяртаецца да мяне Сушылаў:
– Мяса няма, таварыш камандзір. Дазвольце раздабыць.
– Раздабыць? Дзе? Паехаць у батальён?
Ён усміхнуўся з маёй наіўнасці.
– Схадзіць на паляванне. Можа, удасца хоць курапатку падстрэліць.
Ён пайшоў раніцой на лыжах, з вінтоўкай, з сякерай за рэменем. A вярнуўся позна ўвечары i прынёс на сваіх дужых плячах маладога аленя. Я ўбачыў, i ў мяне сціснулася сэрца, успомніўся наш батарэйны любімец Лёша.
– Навошта вы? – спытаў я Сушылава.
– Як – навошта? На мяса, – проста i нават, здалося мне, сярдзіта адказаў ён; вядома, стаміўся чалавек.
Чуб i Самародаў паглядзелі на мяне, як на вар'ята (у першыя дні яны сур'ёзна лічылі, што ў мяне «не ўсе дома”), i пачалі з сялянскай разважлівасцю i сур'ёзнасцю свежаваць аленя. А дзён праз колькі Сушылаў адпрасіўся на возера – рыбкі захацелася – i прынёс паўмяшка акунёў. Ён не тольKi ўмеў паляваць i рыбачыць, але i гатаваць быў мастак. Спрабавалі кулінарыць па чарзе. Ды абеды дзядзькі Алампія – хоць на сабаку вылі, «бабскіх спраў», як ён кажа, гэты сялянскі патрыярх не разумев. Крыху хіба лепш у Чуба. A ў Сушылава нешта незвычайнае. З аленіны ён нагатаваў такіх смачных рэчаў, якіх я ніколі ў жыцці не еў.
I ў батальён па прадукты часцей за ўсё ездзіць ён, «наш кармілец», сам просіцца. Яму давай любую работу, самую цяжкую, абы толькі не стаяць на голай скале i не ўглядацца ў пустое неба. Не можа трываць памор нерухомасці i бяздзейнасці.
Платон Чуб усяго толькі гадоў на дзесяць старэйшы за мяне. Ён кубанскі казак, ганарыцца сваім казацкім званнем i дужа перажывае, што з-за нейкай хваробы не мог трапіць у кавалерыю, па гэтай прычыне яго ў свой час i ў армію не ўзялі, але што за хвароба – сам не ведае ці, можа, хітруе, не прызнаецца. Чалавек ён не без хітрыкаў i дзівацтваў, але ўвогуле шчыры, па-сялянску прастадушны, чуллівы, паэт у душы. Крыху гультаяваты, наровіць, каб хто іншы за яго зрабіў. На дзяжурства збіраецца паўгадзіны i за паўгадзіны будзіць свайго зменшчыка – усяляк выгадвае, каб менш стаяць на марозе, асабліва ўначы. Сушылаў усё яму даруе, любую іншую работу можа выканаць за яго, а за гэта лаецца – мацюкаецца немнагаслоўна, але з такім гневам, што робіцца боязна. Я перамяніў змену, каб Чуб будзіў мяне, ён хітры i крыху падхалім, камандзіра не будзіць на паўгадзіны раней, хоць ніколі не перастаіць i лішняе, як дзядзька Алампі.
Чуб любіць спяваць. Сядзіць ці стаіць недзе, раптам заплюшчыць вочы, кіўнецца з боку ў бок, быццам задрамаў, i заводзіць па-жаночы працяглую песню:
Ты взойди, ты взойди, красное солнышко,
Над горою взойди, над высокою,
Над ущельями взойди, над глубокими,
Над лесами взойди, над дремучими…
Песня ніякага дачынення да Кубані не мае. Але, глядзіш, па шчацэ казака коціцца сляза. Трасане галавой, i пайшло лірычнае адступленне:
– Эх, камандзір, браточкі мае, не бачылі вы Кубані! А не бачылі – дык маўчыце. Не ведаеце вы сапраўднага хараства. Эх, Кубань, Кубань, родная старонка! Як у песні пяецца. Якія прасторы, каб вы ведалі! Бывала, устанеш раніцой, выйдзеш з курэня… Дзесьці на краі свету сонца ўсходзіць. Божачка мой! Якое сонца! Хіба тут такое сонца? Ніколі вы такога сонца не бачылі. Глядзіш на яго, адарвацца не можаш, пакуль вочы не аслепіш. А потым нап'ешся цёплага сырадою, проста з гладыша, ускочыш на каня – i ў стэп (Чуб хваліўся, што ён адзін час быў брыгадзірам у калгасе). Едзеш па стэпе, па вузкай дарожцы. Раса блішчыць… А з усіх бакоў пшаніца. Во якая пшаніца! Мора цэлае, i няма яму ні канца ні краю. А Божачка мой! Хіба вы бачылі такую пшаніцу! Што ў вас можа расці? A ў нас жа на Кубань'.. На баштан заедзеш – кавуны во якія ляжаць, як тое сонца, калі ўсходзіць. Паласнеш па ім нажом – сок пад самае неба пырскае… Ясі, i есці хочацца.
Старыя слухаюць яго ўважліва; ніхто з ix на поўдні небыу, a Самародаў ніколі ў вочы не бачыў такога дзіва, як кавун.
– Вось бы дзецям гэтага кавуна, – уздыхае ён, мабыць, незадаволены такой несправядлівасцю. Яго дзеці ў жыцці не каштавалі гэтага дзівоснага кавуна, a такі «здаровы кабан», як Чуб, могесці колькі хацеў. Яблыкамі ў дзяўчат шпурляу, як ён расказваў аднойчы. Не мае чалавек павагі да дабра, якое патрэбна дзецям.
– А то наробішся ў жніво, – раптам ад кавуноў ці яблык пераходзіць зусім на іншае Чуб, увесь аддаючыся дарагім успамінам, – так, браткі, наробішся, костачкі трашчаць…
– Не вельмі ты кідкі да работы, – сумняваецца Сушылаў.
Чуб абураецца:
– Я? Ды што ты разумеет, хоць i стары ты чалавек? Халодная твая душа! Я, можа, першы ўдарнік у кал race быў. А ты… Ты ж пшаніцы ніколі не бачыў, не ведаеш, як яна расце… Табе б толькі звяроў страляць! А каб ты ведаў, што такое касьба ды малацьба, то не гаварыў бы так… Там, брат, у любога душа заспявае… Ты ўяві сабе…
I зноў пачынае распісваць кубанскія стэпы, уборку пшаніцы, ночы на палявым стане, ды так, што сапраўды заслухаешся. Але гэта не ўпершыню ўжо, i я кажу яму:
– Платон, ты хацеў нешта пра костачкі расказачь, якія трашчаць…
– А-а. – I такая цёплая ўсмешка расплываецца па яго твары, быццам у нашу пракураную хаціну заблудзіў прамень кубанскага сонца. – Не пра костачкі, а пра радасць жыцця… Наробішся, усё баліць i ные: здаецца, упаў бы i заснуў бы, дзе стаіш… А прыйдзеш дадому – дзеці на калені лезуць… – У Чуба таксама двое дзяцей.
– Эх, дзеткі, дзеткі,– цяжка ўздыхае дзядзька Алампі.
– …паскардзяцца, хто каго за чуб колькі разоў цягаў. У нашым родзе ўсе чубатыя, таму i мянушку нам такую далі. Мой дзед яшчэ пісаўся Канаваленка, а бацька, калі на тую вайну пайшоў…
– Платон, пра гэта чулі ўжо.
– А-а, – не крыўдзіцца ён, – дык вось я i кажу: жыццё, яно такую сілу мае, браткі… Напячэ жонка пшанічных блінцоў, сала скавародку насмажыць… А потым ляжаш з ёю ў свірне на падлозе, дзе халадок… Дыхае яна табе ў вуха, расказвае свае жаночыя справы, i пахне ад яе, галубкі маёй, хлебам, малаком, зямлёй, дзецьмі, стэпам палыновым – усім, што сэрцу твайму люба. Так хораша пахне, ажио ў галаве пачынае кружыцца… А пакладзеш руку на яе гарачыя грудзі, дыхаюць яны, як тыя пшанічныя паляніцы, якія толькі з печы выцягнулі. Божачка мой, адкуль тая сіла возьмецца! Hi стомленасці няма, нічога…
Самародаў дакорліва ківае галавой, дзіўна неяк усміхаецца, але слухае. Сушылаў чамусьці не любіць такіх успамінаў – хмурыцца i выходзіць з хаты ці адыходзіць, калі размова ідзе на двары.
– Старавер. Сектант нейкі,– шэпча мне Чуб, ківаючы яму ўслед. Але ніякіх рэлігійных праяў у старога паляўнічага я не заўважаю. Самародаў хоць часам употай хрысціцца, Сушылаў – ніколі.
Я асабіста нічога непрыстойнага ў расказах Чуба не бачу. Я заўсёды насцярожваўся, калі ў мужчынскай кампаніі пачыналася гаворка пра жанчын, бо часта чуў брудныя анекдоты, цынічную пахвальбу. Гэта заўсёды абражала мяне – за Сашу. Але ў Чуба няма i кроплі цынізму.
Пра жонку ён успамінае з вялікім замілаваннем, шчыра i паэтычна, гэтак жа, як пра свае кубанскія стэпы. Мяне здзіўляе i ўражвае іншае. Хораша расказаўшы пра сваё каханне да жонкі, ён раптам праз хвіліну пачынае амаль з такой жа любасцю ўспамінаць другую жанчыну.
– А то, браткі мае, на палявым стане, калі ўначы малоціш, ды i ўдзень, дзе-небудзь за сціртай у пахучай саломе прытуліш да сэрца добрую маладзіцу – а Божачка! – быццам у рай пападзеш. У нас удава ёсць, Даша Канцавая… Мая Галя аднойчы як заспела нас… Чортава баба, як дала граблям! па спіне, тры зубы да рэбраў дасталі, i цяпер шраміны відаць, як ад куль нямецкіх…
Аднойчы, калі мы ўдвух пайшлі шукаць разрыў тэлефоннага проваду, я спытаў у яго:
– Скажы, Платон, ты кахаеш сваю жонку?
– А Божачка! Ды, здаецца, кабкрылымеў, паляцеўбы… Восем гадоў душа ў душу пражылі…
– Ты верыш ёй?
– Ды яна ў мяне як святая.
– А ты?.. Сам ты? Заляцаўся да другіх, здраджваў… Як ты мог?
– А братка мой! Дык жыццё ж такое! Думаеш, ты манахам пражывеш? Не пражывеш!
Гэтым наіўна-вясёлым i ўпэўненым «Не пражывеш!» ён ударыў мяне ў самае балючае месца. Я змоўк. Што я мог адказаць яму? Запярэчыць? Даказаць, што я лепшы?
Увогуле яго расказы, простыя, жыццярадасныя, надзвычай вярэдзяць мне сэрца. Як, магчыма, ніколі раней, думаю я пра Сашу, думаю бясконца, удзень i ўночы. Пачуцці мае, здаецца, разгарэліся з новай сілай – каханне, смутак, трывога, страх за яе, за Ленку. I сорам, пакута ад здрады зрабіліся такімі ж вострымі, як у першыя дні. Але разам з гэтым зноў рэўнасць, недарэчнасць, абсурднасць, ганебнасць якой я ўсведамляю, аднак нічога не магу зрабіць з сабой. Зноў, заплюшчыўшы вочы, я бачу побач з Сашай гэтага настаўніка – Лялькевіча. Ад такога відовішча кусаюрукі… Хочацца закрычаць на ўсю гэтую снежную пустыню… А можа, гэта прадчуванне? Тфу! Я раблюся забабонным i дурным! Я лаю сябе, як толькі можна, але ад гэтага мне не робіцца лягчэй.
Не сціхае i боль за Сеню. I злосць на Кідалу. Праўда, тыдзень назад я атрымаў пісьмо ад Астахава. Ён піша, што Сцяпан Кідала за смерць Пясоцкага разжалаваны да старшага сяржанта i накіраваны на трэцюю батарэю камандзірам аддзялення разведкі. Малайчына Купанаў! Ёсць, значыцца, на свеце справядлівасць! Невялікая кара, але ўсё-такі няхай адчуе, што не адзін я лічу яго вінаватым у смерці чалавека. Разам з крупінай задавальнення пісьмо прынесла смутак. Тры словы: «Дзянькі ў нас гарачыя» – разанулі па сэрцы, якое сцякае крывёю i так. Я разумеў, што значыць «дзянькі гарачыя»: лятаюць фашысты, ідуць баі. Яшчэ больш горача там, дзе нашы, мае таварышы па зброі, мае равеснікі, землякі, гоняць ворага ад Масквы i, можа, неўзабаве ступяць на беларускую зямлю – не так ужо далека. Усюды горача. Адзін я тут прахалоджваюся са старымі дзядзькамі. Жару аленіну, смачна прыгатаваную Сушылавым, i ўглядаюся ў пустое неба: нават самалёты тут пралятаюць рэдка. Асабліва чамусьці цяжка ў ціхія бязветраныя дні. Снежная цішыня глушыць, цісне; хочацца завыць па-воўчы.
Відаць, Купанаў ведаў, як пакараць мяне. Але я павінен вырвацца адгэтуль!
Дзён колькі назад пазванілі з «Елкі», што да нас гірыедзе «дваццаць першы» – маёр Жураўлёў.
Пачалі раіцца, як сустрэць камандзіра. Сушылаў адразу прапанаваў сустрэць як належыць – не скупіцца. Дзядзька Алампі выказаў апаску (стары ўсяго баіцца), каб залішняя гасціннасць часам не пашкодзіла нам: пабачыць маёр, як мы жывём – i мяса, i рыба! – ды возьме i абрэжа нам паёк, які атрымліваем у батальёне.
– Вось жа кулак! – засмяяўся Чуб. – Бачыў ты, камандзір, кулака? Дзядзька Аламгіі! Ды ты гасцей прымаў калінебудзь? Ці ў вас, вяткаўскіх, гэта не заведзена?
– Я сына жаніў,– пакрыўдзіўся стары. – Усё сяло на вяселлі гуляла. Але ж цяпер табе не вяселле. Вайна.
Сушылаў задумаўся.
– Аленіну, я думаю, таварыш камандзір, не трэба выстаўляць. Невядома, як маёр паставіцца да браканьерства нашага. Але прыняць трэба па-людску. Не раскашуюць нашы афіцэры – бываю, бачыў. Я курапатку падстрэлю i рыбы налаўлю.
Рэшткі аленняй тушы мы схавалі ў снезе, далей ад паста, каб яна не трапіла на вочы начальству.
Я пайшоў на паўстанак сустрэць камбата. Калі ішлі назад, то ўбачыў, што Жураўлёў слабы i хворы чалавек. Пятнаццаць кіламетраў дарогі на лыжах па лесе i сопках забралі ў яго апошнія сілы. Ён бадзёрыўся, жартаваў, стараўся не адстаць ад нас (ішоў таксама баец, які прыехаў з ім), але я бачыў, як цяжка яму, i часцей, чым мне трэба было, спыняўся адпачываць.
Да нашага прыходу Сушылаў прыгатаваў царскі абед. Між іншым, каб не есці з кацялкоў, ён яшчэ раней выразаў цудоўныя драўляныя талеркі з бярозы. Калі мы зайшлі ў нашу будыніну, увесь гэты посуд, напоўнены халоднай закуссю, стаяў на стале. Ад смажаніны, што падагравалася на печцы, ішоў такі апетытны пах, што вельмі проста ў галоднага чалавека магла закружыцца галава. Маёр спыніўся каля дзвярэй, заплюшчыў вочы і, здалося мне, пахіснуўся.
– Што гэта? – няўпэўненым голасам спытаў ён.
– Чым багаты, тым рады, таварыш маёр! – бадзёра прывітаўся «наш кармілец».
– Радавы Сушылаў – паляўнічы i рыбалоў. Ну, вось курапатка, рыба… – тлумачыў я, крыху баючыся, што маеру можа не спадабацца такая раскоша.
Жураўлёў стомлена апусціўся на нары.
– Спалохалі вы мяне. Думаў: зноў галюцынацыя. У мяне ў блакадзе часта было: чую пах найлепшых страў, якія еў да вайны, бачу ix…
Вельмі нас усіх кранула такое шчырае яго прызнанне i тое, як ён потым доўга хадзіў навокал стала, углядаўся ў падсмажаную рыбу, нюхаў наварыстую юшку i жоўтую апетытную курапатку.
– A гатаваў хто?
– Я! – адгукнуўся Сушылаў, спадзеючыся, мабыць, на падзяку.
– Кухарам у батальён не жадаеце пайсці?
Чуб пасля прызнаўся, што ён ледзь не самлеў, пачуўшы такую прапанову камандзіра. Кубанец больш за ўсіх любіў смачна паесці. A страціць Сушылава – значыцца, сесці на траску i гарохавы суп.
– Ніяк не, таварыш маёр! Ніколі не быў кухарам i не жадаю быць. А гэта, – кіўнуў «кармілец» на стол, – пастараліся ўсе разам для дарагога госця.
Чуб з палёгкай уздыхнуў – пранесла.
– Калі такі абед, даставай, Лунін, нашы запасы, будзем баляваць. Даўно я не сядзеў за такім сталом, – сказаў маёр.
«Самым істотным» у мяшку ардынарца была біклажка. Жураўлёў наліў у кубкі па глытку гарэлкі.
– Ну, таварышы, за тое, каб вы варту добра неслі, каб фашысты не прыляталі знянацку… каб адчулі, што цяпер – гэта ім не чэрвень сорак першага… што мы навучыліся арганізоўваць абарону аб'ектаў… За перамогу нашу!
Хораша мы паабедалі – проста, шчыра, па-сямейнаму. А потым Чуб спяваў свае працяжныя песні.
Раніцой, калі я сам стаяў на пасту, камбат падняўся на скалу. Павітаўся, уважліва агледзеў наваколле i зацягнутае хмарамі неба.
– Што ж, пост зручны ва ўсіх адносінах, – адзначыў ён, углядаючыся ў прастор возера, потым закурыў i пажартаваў: – Жывеш ты, Шапятовіч, тут, як Бог.
Я адчуў, што гэта самы зручны выпадак, каб папрасіць аб тым, пра што даўно думаў.
– Таварыш маёр! Накіруйце мяне на фронт… Не магу я… Сорамна. Зразумейце, сорамна… з дзядамі лысымі ацірацца тут…
Маёр кінуў недакурак уніз, у возера. Лоб пад шапкай стаў як гармонік – увесь у зморшчынах. Адказаў не адразу:
– Па-вашаму, значыцца, тут можна абысціся аднымі дзядамі, як вы кажаце? Сабраць сляпых, глухіх, без ведаў, без падрыхтоўкі? Дрэнна вы разумееце значэнне нашай службы, Шапятовіч. – I сказаў жорстка, як загадаў: – Служыце сумленна там, дзе вас паставілі!
Я ўнутрана сцяўся, чакаючы, што ён папракне мяне гісторыяй з Кідалам. Не. Жураўлёў не з тых людзей. Ён памаўчаў, скруціў другую цыгарку i сказаў лагодна, пасяброўску:
– А на фронт трапіш, не гаруй. Не заўтра вайна канчаецца. Людзі спатрэбяцца. Я вось… дацэнт, палітэканомію выкладаў. Вайна пачалася, апалчэннем камандаваў, умацаванні будаваў пад Ленінградам. Потым вывезлі мяне з блакады, апухлага ад голаду, падлячылі i сказалі…
