Текст книги "Подых навальніцы"
Автор книги: Иван Мележ
сообщить о нарушении
Текущая страница: 8 (всего у книги 38 страниц)
Раздзел пяты
1Не трэба думаць, што Глушаку не было шкада малой. Не чужая ж кроў, свая, Глушаковае насенне – i адзін дзень, i другі поўз у неспакойныя клопаты ціхі жаль аб нябожчыцы. Да жалю заўсёды прымешвалася злосць на нявестку, асабліва – на дурны выбрык на могілках. Як ні лаяў яе, чуў сябе – i гэта дадавала злосці – нібы вінаваты. Хоць супакойваў сябе: Бог даў– Бог узяў; хоць разважаў цвяроза: не ведаў жа, што так кончыцца, – калі маліўся аб малой, быццам прасіў ва Усявышняга літасці i даравання.
Жаль аб малой, вінаватасць за яе вярэдзілі душу старога Глушака ўсё ж менш, як калі б іншым часам. Хмару прыгнала не на яснае – на хмарнае, чорнае неба. Не да таго, не да малой было – нюхам старога, бітага воўка чуў неадступна Глушак: ішло на страту большае. Хоць не хацелася верыць, усё магло неўзабаве загінуць.
Багата што перамянілася ў Глушаковым жыцці за нейкія два гады. Далёкім, нікчэмна-дурным здаваўся яму цяпер той час, калі ён кіпеў люта, што абрэзалі трохі зямлі. То быў толькі пачатак: з таго часу жыццё не раз i не два пляскапа ў гразь яшчэ ці даўно самага паважанага, самага моцнага – можна сказаць, самага магутнага ў Куранях – гаспадара. І каб пляскала ў фазь адно, то яшчэ нічога: гразь – не кароста, сорам – не дым; а то ж падразала над корань, скручвала вяроўкамі ногі, заціскала вузел на шыі…
Леташняй восенню вымелі ўсё дачыста. Думаў прыхаваць трохі, закапаў сем мяшкоў у дрывотні, дроў налажыў наверх да страхі, дык i тыя вывернулі. Гумно, хлявы перакапалі, a дакапаліся, выцягнулі. Толькі i ўхаваў, што пяць мяшкоў на картаплянішчы за грушай. Ашалелыя ад капання, ад яго ўпартага "не", "няма", ад няўдачы, што не маглі дапасці да астатняга, – ледзь у міліцыю не пагналі зразу ж. Судзіць гразіліся, у турму ўпякаць збіраліся. Перадумалі яны там, ці што, a толькі абышлося неяк без міліцыі, без турмы; наказалі наастатак адно – на другі раз дабра каб не чакаў, калi не кіне злоснае сваё супраціўленне. Божкаў, кляўся, што забралі ўсё, бедаваў ca слязамі: як цяпер жыць будзе? – бедаваў не вельмі, каб не раз’ятрыць ненарокам горш; але калі ўспамінаў, думаў потым, нязменна паліла лютасць: зацягваюць на шыі пятлю, а ты i не выпручвайся! Не супраціўляйся, не будзь злосны! Сам памажы! Дзякуй, што не пасадзілі! Нібы тут рай, а не тая ж турма!..
Голас нават адабралі, лішэнцам зрабілі; як бы яму i рота разявіць няможна. Урэшце, праўду кажучы, не так яму i маркотна без таго голасу, пляваў бы ён на той голас, калі б той голас быў толькі голас; вялікі то гонар – мець голас разам з якім галадранцам, які ўчора жмені тваёй мукі быў рад! Голас важны не сам сабою; голас – то, напраўду, палёгка з падаткам; не маеш голасу – гніся, выжыльвайся пад цвёрдым заданнем! Выжыльвайся ды яшчэ маўчы – бо не маеш права голасу, бо – лішэнец! Каб яму на тым свеце на чырвонай скаварадзе, на агні вужакай круціцца – таму, хто выдумаў гэту пагібель! Тым, хто гнёў гэтым цвёрдым заданнем; асабліва ж – Дамецікаваму прыблуду, за якім i іншыя ў сяле бы ашалелі! Самаабкладанне, страхоўкі, нарыхтоўкі, падаткі, якім канца-краю няма, – чаго толькі ні начаплялі на гаспадара, каб выпіць з яго, як кроў, сілу, каб не даць яму падняцца!..
Яшчэ пазалетась падзяліў гаспадарку з Яўхімам. Падзяліў нават з ахвотаю: думаў, адрэзаўшы добрую долю Яўхіму, не такім багацеем будзе ўжо лезці ў зайздрослівыя людскія вочы. Думаў – галоўнае – падаткі зрэжуць, палёгку нейкую дадуць. Дык чорта лысага далі: упякалі столькі падатку, што аж заскрыгатаў зубамі. Ды не адзін падатак, а два – i яму, Халімону, i Яўхіму!..
Не той быў цяпер Глушак: пасушэў яшчэ, сагнуўся, як груган, ссівеў нашчэнт; толькі бляск у тхарыных вачах, як быў, астаўся пранізлівы, упарты, нязломны. Трудна было, а глядзеў наперад. Трудна было, a чуў – ад гэтага начамі, калі абдумваў усё, аж ныла ў грудзях – чуў, што гэта не ўсё яшчэ, што вузел толькі пачынае як мае быць сціскацца.
У хваравітай, гарачкавай дрымоце, дзе сон i ява блыталіся, ледзь не штоночы лезла ў галаву назольнае, страшнае відовішча: бачылася, трызнілася нейкая гара, дарога на ёй. Гара была як бы падобна на юравіцкую, дарога ўрэзвалася ў яе – таксама як юравіцкая: гліняная, каляіністая, з глыбокімі рванымі раўчукамі на баках. Знаёмая i звычайная дарога гэта, якой i хадзіў, i ездзіў тысячу разоў i якая нічым даўно не дзівіла, у сне бачылася нязменна такой агромністай, спадзістай, што Глушак, пазіраючы на яе, халадзеў. Ведаў, што не трэба ехаць, што дабром гэта не кончыцца, i ўсё ж кожны раз – бачылася – выкіроўваў з’язджаць з яе. Кожны раз адно, нязменна, бы наканаванае, чуў: калёсы наязджаюць на коней, коні не могуць утрымаць, усё разганяюцца з гары: ляцяць па крутым спадзе – хутчэй, хутчэй. Дух сцінала ад жаху, хацеў нацягнуць лейцы, паспрабаваць спыніць коней, але рукі былі без сілы: хацеў – калі бачыў, што ўжо нішто не ўтрымае ашалелых, – ратуючыся пагібелі, адарвацца ад калёс, саскочыць – i не мог. A коні ўсё набіралі бег, усё ляцелі, калёсы кідала, матляла так, што сэрца як не разрывалася. От-от – бяда, пагібель, канец: каторы з коней не вытрымае шалёнага лёту, ірване ўбок, рынецца пад колы!.. Божа, даруй!.. Трудны, ну граны крык выбіваўся з Глушака, раздзіраў трызненне; чуючы, як шалёна, задыхаючыся, тахкаціць сэрца, як халодны пот гоніць па шыі, па твары, ён яшчэ слабымі, дрыготкімі рукамі хрысціўся, жагнаўся, адцана шаптаў малітвы. Адчуванне жахлівага лёту к бядзе, к пагібелі, адчуванне бяссільнасці доўга яшчэ жыло ў ім, неахвотна, марудна ўціхала, адыходзіла.
Ён так ні разу i не дасніў страшнага сну да канца: кожны раз абуджаўся, калі коні i калёсы от-от мусілі не вытрымаць пагібельнага лёту. Але, мабыць, якраз ад гэтага страх перад тым, чаго недасніў ні разу, што было там, за мяжою перабытага, найбольш i гнёў яго, таміў душу няпэўнай i нядобрай невядомасцю. Страх гэты дзіўна не цьмеў у яве, ён як бы пераходзіў з грызненняў у жыццё. Тая ж злая невядомасць чулася i наперадзе ў жыцці, злая асабліва таму, што яна ўжо не была прывідам, трызненнем. Яна была праўдаю, чутнай моцна, рэальнай.
Трывога перад заўтрашнім была самаю вялікаю трывогаю яго цяперашняга жыцця. Як агромністая хмаpa, вісела яна над Глушаком, цямніла ўсё сваім ценем. І усё ж, хоць чуу яс над сабою, чуу, што насоўваецца больш i больш, жыў, як i ўсе, як i іншымі гадамі: араў, баранаваў, касіў. Хоць без радасці, без лёгкасці былой, стараўся, асабліва на сенакосе, гнаў сябе i падганяў другіх. Як бы не мог перайначыцца, перастаць жыць тым, чым звык жыць заўсёды, што навек уелася ў душу. Перастаць жыць заўсёдным клопатам было яму як смерць. А ён хацеў жыць. Ён ірваўся жыць.
Часам, праўда, i яго ўпартыя жылаватыя рукі абвісалі без сілы, браў одум: ні на што ўсё гэта, яго гонка. Усё адно – ветрам пойдзе. Гаду якому – хутчэй – на карысць!.. У такі момант кожны раз востра пякло неадступнае: што рабіць? Адтаго, што думаў пра гэта ўжо багата, што прыдумаць не мог нічога толкам, што ведаў – змяніць нічога не можа, не здолее, як бы ні стараўся, з безнадзейнай роспаччу грудзі раздзімала важкая, безвыходная злосць. Увесь свет ненавідзеў! Увесь свет вінаваты быў, што яму так пагана!
Потым браўся зноў за працу, уядаўся, як сляпы. Робячы, спакайнеў патрохі; важкія думкі сплывалі, не вярэдзілі ўжо вельмі, боль аціхаў. Звыклы клопат, стома як бы захіналі ўсё туманам, як бы п’янілі – хоць i гарэлкі апошнімі днямі Глушак часта не цураўся. Ці ў гарэлачным, ці ў клопатным чадзе Глушаку чулася – хмара над ім нібы лягчэла, не так ужо гняла; тады прылівала дужасці, упартасці, душу цешыла надзея: быць не можа, каб так ішло век, каб не перамянілася! І ў Бога – цярплівасць не вечная! І ў Бога ж цярплівасці ёсць край! І літасць ёсць к няшчасным!.. Усё шчэ павернецца! Рана зарадаваліся, людзейкі!..
2У жыцці кожнага чалавека бываюць такія моманты, пра якія раней ці пазней чалавек думае: от ён – пачатак перамены; пачатак радасці ці бяды. Быў i ў Глушака момант, калі стары воўчым нюхам пачуў, што жыццё робіць цвёрды паварот; нядобры паварот – мусіць каціцца ўніз.
Не раз i не два прыходзіў Глушаку на памяць гэты момант, які ўсё вастрэй вырэзваўся першай, фознай вяхою бяды. Было гэта залеташняй восенню, хмурнаватым i халаднаватым днём, які прывёў яго к Нохімавай краме ў Ілінішчах. Каціў Глушак на калёсах цераз вуліцу, цераз грэблю, цераз Алешнікі нібы так сабе, купіць такой-сякой дробязі для дому; са звыклай, на ўсё жыццё засвоенай скрытнасцю таіў, што вядзе туды дзіўная няясная навіна, з якой былі ў душы не толькі цікавасць, a i няясныя пакуль надзеі, клопаты: дачуўся Глушак – прадае ўсё Нохім, збіраецца кудысьці ехаць!
Яму не пашанцавала: на дзвярах i на аканіцы Нохімавай крамы ляжалі рудыя жалезныя завалы. Глушак пастаяў момант раздумліва, прывязаў каня да штыкету, прайшоў паўз вокны гэты год нефарбаванага, дзе-нідзе аблезлага дома – вокны глядзелі на мокры коварат моўчкі, няветліва. Між сярэдніх вокан вісеў, мабыць, ад нядаўняга свята, партрэт Леніна ў акуратнай рамачцы – Глушак улавіў хітрынку ў вострым позірку, хутчэй адвёў вочы. Калі цераз ціхі, пусты двор йадаўся да ганка, з хаты выйшла прышчаватая дзяўчына – нейкая Нохімава, казалі, сваячка. Несла вядро з бруднай вадою: мыла, мусіць, падлогу, глянула на Глушака коса, буркнула, што Нохіма няма, i пацягнулася сваёй дарогай за хлеў Глушак йачакаў яе, але толкам i не даведаўся нічога: усяго i выпытаў, што Нохім паехаў кудысьці, прадаваць у краме нічога не будзе. Сказала, што не ведае, ні куды паехаў, ні калі прыедзе.
Вярнуўшыся к калёсам, Глушак убачыў на двары насупраць Элю – Годлінага чалавека. Яўрэй яўрэя ведае – рашыў ён i падышоў к Годлінаму плоту, паздароваўся. Сказаў некалькі слоў для прыліку, паскардзіўся: прыбыў купіць тое-сёе, a Нохіма няма.
– Заяву ў Юравічы павёз, – не стаў таіць Эля.
Тут на ганак выйшла Годля, прыгледзелася адзіным вокам, прыслухалася. Падала з ганка яхідна:
– У арцель паступіць захацеў!
– У арцель? – засмяяўся, як жарту, Глушак. Хоць не паказаў, на момант разгубіўся з неспадзеўкі: "У арцель – от урэзала! Пляце яна ці… праўду?.."
– У арцель. – Годля кальнула пільным позіркам.
Глушак заўважыў у яе воку штосьці вострае, праніклівае. "Не пляце, мабуць…"
– Нашто яму – арцель етая?
– Чэсно жыць захацеў на старасці,– зноў пачуў Глушак у голасе яе яхіднасць. – Без крутні захацеў. Мазалём сваім. Пралетарам захацеў стаць!
"Унь яно што! Пралетарам! Удумаў!" – заўважыў на сабе Годліна цікаўнае вока, засмяяўся весялей: лоўка, маўляў, пажартавала.
– Пралетарам? Нашто ето яму, Годля?
– А вы не знаеце? – Годля не засмяялася, нацэліла вока так, быццам хацела прабіцца ўсярэдзіну яго, да думак. – Вам хіба, дзядзько Глушак, не хочацца?
Мімаволі падумаў: "Хітрая жыдоўка!" – але ўтрываў; з тым жа наіўным смехам сказаў:
– Не хочацца…
– Kaлi ето праўда, што вы кажаце: што вам не хочацца, то, значыць, вы – не такі хітры! – Але казала i глядзела так, што Глушаку чуваць было: не верыць.
"Злая ж, сабака!.. Зіркне – бы ў нутро, паганка, улазіць!.." Глушаку ўжо не хацелася гаварыць: нядобрая станавілася гаворка. Перавёў на іншае: от жа, ліха на яго, не пашанцавала – выбавіўся раз у год купіць таго-сяго – i такая няўдача! Бы лішне часу, каб сноўдаць попусту сюды-туды!..
Далікатны Эля ветліва, даверліва паківаў галавою: вядома, шкода вярнуцца назад, не купіўшы нічога. Годля ж словам, для прыліку, не абазвалася, стрэльнула толькі вокам ды раптам хутка, цвёрда пакіравала ў хлеў па нейкай гаспадарчай патрэбе.
"Вам, кажа, хіба не хочацца – пралетарам?!" – згадаў Глушак, вярнуўшыся да калёс. Паправіў сядзёлку, выцягнуў пасму фывы з-пад хамута, але рабіў усё як у сне, не бачачы: яго поўніў неспакой. "Развярэдзіла душу, слепавокая!" – кінуў нядобры позірк на Годлін двор. Успомніў, адзначыў асабіліва, быццам пафозу нейкую: "Значыць, вы не такі хітры!" – стаў здзіўленымі, устрывожанымі думкамі кружыць вакол Нохіма: што ўдумаў, хітры гандляр! Удумаў такое, што век не прыйшло б у галаву яму, дурному куранёўскаму лапцю! Сам рашыў распетрыць, сваімі рукамі ўсё, што нажываў дзень ада дня, гадамі! Ba ўсім гэтым чуўся такі агромністы, страшны змест, што ў Глушаковых грудзях халадзела.
Нібы на прывязі трымала тут – дачакацца Нохіма, даведацца пра ўсё ад яго; выпытаць, вызнаць усё, што можна. Але стаяць на ковараце, перад вокнамі гэтай яхіднай яўрэйкі, мазоліць вочы ўсім глінішчанскім плеткарам было ні да чога: зусім ні да чога было Глушаку паказваць свой страх i свой клопат. Да таго ж i невялікая радасць стаяць без толку, маркоціцца чаканнем. Разважыў падацца пакуль у Туманы да сваяка – i дарога недалёкая, і, вяртаючыся, стаць зноў можна тут, як бы проста так, едучы дадому… І заадно даведаешся там, можа, што-небудзь – што робіцца на белым свеце…
Як ехаў, паглядваў на шлях, думаў – Нохім трапіцца, але таго не было відаць. Гак i дакаціў да Туманоў Баран Ігнат – туманоўскі сваяк – быў дома: не ўзрадаваўся, не здзівіўся, але звычаю векавечнага не парушыў– дастаў гіляшку самагонкі, паставіў на стол. Руцы, калматы Ігнат, хутка пасалавеўшы, упяўшы дурнаватыя вочы ў стол, амаль увесь час маўчаў – недарма далі мянушку – Баран! – але Глушак уведаў, што трэба: круцяцца i тут галадранцы; самі ўлезлі ў арцель ды другіх цягнуць ледзь не сілаю. Толькі іншыя – разумнейшыя, гаспадары – не хіляцца, коса піядзяць; рашылі цвёрда жыць па-свойму, на сваёй зямельцы, са сваімі конікамі…
Ці таму, што выгаварыўся з талковаю Бараніхаю, ці з гарэлкі, на душы было весялей, калі ехаў зноў у Глінішчы. Яшчэ з вуліцы заўважыў, што Нохім вярнуўся: на двары стаялі ўжо калёсы. З лёгкім жа, яшчэ хмельным настроем спыніў каня, прывязаў да штыкеціны. Хлеў быў адчынены, i Глушак зразу пакіраваў туды. Ён не памыліўся: Нохім быў у хляве, Глушак даў "добры дзень", з цікаўнасцю паглядзеў, як Нохім корміць каня. Нохім, было відаць, хадзіў ля каня не першы раз, але Глушаку не даводзілася бачыць гандляра за такім заняткам: звык бачыць у краме. Да таго ж i на вопратку нельга было не глядзець: i сарочка палатняная, i штаны даматканыя – мужык, ды i годзе! "Аж пнецца – хоча паказаць, што трудзяшчы таксамо!" – вывеў Глушак, але не сказаў пра гэта ні слова.
– Што ж не таргуеш? – лагодна папракнуу– Па два разы прыязджаць прыходзіцца!
– А хоць бы i дванаццаць разоў – усё адно замок буў бы на краме. – Нохім выцер белыя рукі сенам, заявіў: – Не таргую.
– Чаму ж ето?
– Няма чым таргаваць. Разарыўся саўсім.
Глушак падумаў: "Кожны рад буў бы разарыцца, як ты! І рошай, пэўне, палічыць не палічыш! Ухаваў дзенебудзь!.." – але паказаў, што паверыў, кіўнуў, нібы спачуваючы:
– Яно канешне. Цяперашнім часам не разгонішся вельмі…
– Можна було б i разгарнуцца, штоб уменне ды штоб не добры Нохімаў хараісгар. Усё пайшло, Халімон, можно сказаць, задарам людзям. Распетрыў усё дабро, дурная галава, а не зарабіў ад людзей i "дзякуй"! Не тое што грошай! Бацька мне казаў: "Не ўмееш таргаваць, Нохім, – не бярыся! Таргаваць – ето не боты шыць!" Таргоўля спрыт любіць, а спрыту ў мяне няма! А як спрыту няма, дык i таргоўлі няма! Е толькі адны мышы на паліцах! От што е!
– Мышэй у мяне сваіх хапае, Нохім. Солі, можа, знойдзецца з паўпуда?
– Хіба што табе толькі, са свайго запасу З таго, што самому сабе бярог на чорны дзень. – Нохім выйшаў з хлява, зачыніў вароты. – Кінуў саўсім таргоўлю я. Бачу ўжэ: не за сваё дзело ўзяўся. Бацько мне тады праўду казаў. Мае дзело, Халімон, у майстэрні боты шыць. Ты ж, можа, помніш, як я некалі ў шавецкай каморачцы гібеў? З рабочых людзей, з рабочага класа выйшаў, сам знаеш. Дак дзе ўжэ нам, рабочаму класу, у таргоўлю лезці?
– Ты саўсім ето – зачыніць хочаш? – не верылася Глушаку.
– А чаго тут зачыняць! Зачынілася ўжэ, можна сказаць! Само! Чаго там было зачыняць – пляшка якая карасіны, тры пачкі запалак ды жменя солі! Толькі слова адно – што крама, таргоўля свая! Толькі рукі пэцкаў, дурная галава! Было з-за чаго слухаць, як цябе ўсякі называе нэпманам, капіталістам, буржуем! З-за нейкай пляшкі карасіны, што ты даў савецкаму селяніну! Нашто мне гэта трэба, Халімон! Хіба я сам – вораг які савецкай уладзе! Я толькі дабра хацеў уладзе, памагці хацеў! А як вам не падабаецца гэта, дак нашто мне яно! Нашто я мучыцца буду! Пайду назад у рабочы клас, у шаўцы! У арцелі боты буду шыць людзям!
Ужо калі Нохім насыпаў у сенцах торбу солі, Глушак не ўтрываў, пацікавіўся асцярожна:
– Чуў я, што Іцко паехаў кудысь?
– Паехаў…– Нохім уздыхнуў – пачуў Глушак – няшчыра; зіркнуў уважліва i як мог прыязна. – А што там яшчэ гаварылі?
– Ну, што паехаў кудысь…
– Паехаў. Кінуў бацьку. Сказаў мне: з такім буржуем, як ты, сорамна жыць у адной хаце! Кінуў усё i паехаў!.. От выгадаваў дзіця, Халімон!..
Глушак пільна сачыў: мо прагаворыцца хоць словам, дасць што-небудзь для здагадкі – не, вядзе асцярожна, хітра. Стары падчагііў:
– У Маскву, кажуць?
– У Маскву ці ў Кіеў – хто знае! Не піша! – Нохім пакруціў галавою, нібы папракаў сына.
– Вучыцца, кажуць?
– Не, брахня! – запярэчыў не вельмі спакойна Нохім. – Дзе ўжэ яму вучыцца, Халімонко! Рабіць на завод падаўся! У рабочы клас пайду, казаў!..
Едучы назад, Глушак перабіраў, узважваў усё, што пачуў, уведаў. "У арцель сам! – ніяк не ціхла здзіўленне. – Сам зачыніў магазін! Набытак увесь сгілавіў!.. І, мабуць, па дзяшоўцы, не брэша, мабуць…" У Глушака ў неадступнае здзіўленне ўлезла думка, што, каб не празяваў, можна было б прыдбаць тое-сёе па дзяшоўцы; але цвярозасць адразу прыдушыла яе: прыдбаць, уперлася ж у галаву такое!.. "Сам закрыў магазін, набытак сплавіў! Іцку ў горад паслаў!.. Чуе, значыцца, што не к дабру ідзе ўсё, што дабра не будзе!.." З заўсёднай зайздрасцю Нохімавай хітрасці, з нязменным вывадам: няма на свеце чалавека хітрэй за яўрэя – легла Глушаку на душу важка, цвёрда трывога: надзеі на добрае няма, пагібель ідзе! Нохім сам чуе!..
З тых адведзін багата дзён i начэй згадваў Нохіма: трэба было i яму, Халімону, штосьці рабіць, неяк выбівацца з дрыгвы, у якую грузлі ногі i якая магла неўзабаве ўцягнуць усяго. Лазячы думкамі ў гэтай багне, шукаючы i не бачачы жаданай выспачкі, дзе б можна было чуць сябе спакойна, Глушак часта проста-такі ненавідзеў Нохіма: яму, спрытнаму гандляру, добра; ён – як птушка: сеў, пасядзеў, махнуў крыламі i – дагані яго. Ён i ў новым месцы выкруціцца, шырэй за другіх уссядзе! Яму ўсе гарады, увесь свет адкрыты! А ты – як ты выскачыш, калі ты без зямелькі, без гумна, без свірна свайго – што чарвяк! Што галадранец вашывы! Чым больш меркаваў Глушак, тым больш цвярдзела перакананне: што б ні было, яму няможна пускаць на вецер усяго дабра, аддаваць самому за нішто. "Дзяржацца, дзяржацца трэба – хоць зубамі, да астатняго!" – думаў упарта, наказваў сабе стары. У гэтым бачыў ён сэнс цяперашняга свайго жыцця сярод багны, на якую завёў яго лес. "Дзяржацца да астатняго – ды ждаць! Не апускаць рук, не падаць самому на дно!" Чалавек цвярозага розуму, ён, які зведаў усяго ўсякага за свой неспакойны век, у той бязлітаснай i літасцівай заўсёднай зменлівасці, якая то балюча біла па твары, збівала з ног, то дзьмула добра ў спіну, – бачыў цяпер сваю наибольшую надзею. "Не вечно нішто, – думаў, цешыў ён сябе, найчасцей ноччу, памаліўшыся перад абразамі.– Адзін Бог вечны. Булі паны, булі бальшавікі. Крычалі: уся ўласць народу навек! Сабіраліся сядзець век. А патом – як турнулі палякі, дак ляцелі – аж лапці мілыалі! Не вечно i цяпер! Цары булі вунь болей як трыста гадоў, a i то не ўседзелі. Не вечно i етыя, бальшавікі. Турне хтось i етых, мо тыя ж палякі! І мо – вельмі i скора! Гатовяцца вунь – пішуць – за іраніцай даўно!.. Наступіць дзень скора, буць не можа, кеб не наступіў!..
Дзяржацца трэба! Учапіцца ў землю ды ждаць, ждаць!.."
У такія хвіліны думаў пра Нохіма як разумнейшы: "Хітры ты, хітры, яўрэй, a i дурны. Распетрыў ca страху ўсё сам, гатовы развеяць усё да гіўшынкі, а як вернецца добры час – дзе яго, тваё, сабярэш? Ухопішся за голаву, заенчыш – ды не выправіш нічого!.. Ждаць трэба, ждаць! – наказваў сабе. Перакананы ў сваім, меркаваў: – Прадаць тое-сёе, канешне, не шкодзіць. Скаціну якую пусціць на кірмаш, малатарню, можа, збыць на ўсякі выпадак, да пары да часу. Узяць грошы да пары да часу. Грошы, што там ні кажы, да пары да часу, надзейней, не прападуць, штоб там ні было. Можно запрагорыць у землю– сам чорт не знайдзе! І няхай ляжаць, ждуць сабе, калі добры дзень прыйдзе! Грошы не прападуць, прадаць тое-сёе не шкодзіць, але вырываць свой корань з зямлі – толькі дурань вырве!" Цвярозы, ясны асабліва ў цемры i цішыні ночы, Глушакоў розум з мудрасцю разважнай, вопытнай раіў яму: "З людзьмі – да пары да часу – заядацца не трэба! Мякчэй, хітрэй да людзей трэба! З Чарнушкамі пабліжэй, падабрэй трэба – трудзяшчыя сваякі, заступка, якая ні ёсць! Маўляў, самі галадранцаў не цураемся, як адна косць з імі!.." Мелькам, бы наводдаль, у думках прайшло злое: "От, як яцо павярнулася ўсё: хоць ганарыся сваяцтвам такім!"
