Текст книги "Подых навальніцы"

Автор книги: Иван Мележ

сообщить о нарушении

Текущая страница: 33 (всего у книги 38 страниц)

5

Слотным, з халоднымі подыхамі днём у Хоневу хату ўвайшла смерць. Маці памерла блізка да змяркання, ціха, без слова; калі старэйшая сястрычка Верка, разгубленая, пазвала Хоню з гумна, ляжала матка на палацях, бы жывая, нібы толькі заснула; на твары свяцілася невядомая радасць.

З той жа незразумелай, спакойнай радасцю ляжала яна на лаўцы пад абразамі, у прыціхлай, без заўсёднага галасу хаце, у якую адзін за адным сунуліся куранёўцы, цікаўныя, уважлівыя, спалоханыя. Найчасцей яны неўзабаве сыходзілі, адны – проста спатоліўшы цікаўнасць, друпя – як бы выканаўшы неадменны, нялёгкі абавязак. Нямала было i такіх, што тоўпіліся, гаманілі ціха, народу ў хаце таўклося даволі: часу вольнага цяпер хапала. Сярод усіх толькі некалькі старых жанок. сябровак, якія помнілі матку такой жа рухавай i вясёлай, як Хоня, гаравалі шчыра, шапталіся жалліва, выціралі ражкамі хустак чырвоныя ад непрытворных слёз вочы.

Усім абрадам кіравала незвычайна ціхая, важная Сарока. Хоню не трэба было зваць яе, яна сама прыйшла яшчэ да таго, як Хоня падумаў пра новыя, неспадзяваныя клопаты; прыйшла, пачала хадзіць паволі, упэўнена, гаварыць з Хонем, як бы Богам самім прысланая. Прыгнечаны, прыціхлы, Хоня ні на момант не працівіўся гэтай няпрошанай апецы: паслухмяна рабіў усё, што яна раіла, што загадвала, сам ішоў раіцца з ёй. Амаль увесь час у хаце была Хадоська, якая першы раз прыбегла яшчэ пад вечар, глядзела на матку нема, – з жахам i вінаватасцю. Цяпер яна плакала час ад часу, памагала Сароцы, песціла, супакойвала дзяцей, што ціснуліся ці на палацях, ці на печы; у хісткім водсвіце лучыны памагла Сароцы прыгатаваць вячэру, накарміла малых.

На другі дзень Хоневу матку вынеслі з хаты, пад мокры снег, што сыпаў на мокрую, хлюпкую зямлю. Снег лажыўся матцы на белы, касцяны твар, на тонкія рукі i не раставаў, а яна ляжала ў сасновай труне i як бы радавалася – ці то снегу i беламу небу, ці то таму, што от вызваліла сына ад клопату. Жанкі галасілі: то – голасна, то сіпла вылі; Хоня ішоў, хлюпаючы лапцямі ў гразі, перамешанай са снегам, i ўвесь час паблізу бачыў, чуў вінаватую Хадоську, якая амаль няўціхна галасіла.

Калі дайшлі да могілак, снегу было ўжо багата i на матчыным твары, на адзежы. Сарока асцярожна сцерла яго з твару, вялела Хоню i меншым развітвацца. Хоня апошні раз прытуліўся да роднага твару, зноў пачуў, які ён халодны; на холадзе гэта не ўразіла так, як там у хаце; было ў гэтым нават нешта нібы жывое: нібы нахаладала на мокрай стыласці. Сарока за руку падвяла да маткі самых малых, Косціка i Вольку, якія паслухмяна прылажыліся да матчынага твару. Хоня адзначыў той момант, калі паклалі на труну века, прыкрылі разам з маткай i некалькі падляцелых сняжынак, – адзначыў з дзіўнай пустатой у сабе i спакоем. Калі труну сталі спускаць у яму, жанкі загаласілі, залямантавалі галасней, з адчаем, ён рантам пачуў роспачны, горкі лямант Хадоські: "Цётачко, цётачко! Век ужэ не пагавару з вамі! Не прыйшла, як казалі! А цяпер ужэ не пагавару! Не пачую ніколі, не пабачу!.. Не абіжайцеся, цётачко!.."

Калі над матчынай магілай абраўнялі горку зямлі з новым дубовым крыжам, калі пачалі разыходзіцца, Сарока з мінай пакорлівасці, паслухмянасці лёсу, з якой яна рабіла ўсё ў гэты дзень, узяла Хоню за локаць, сумна, нібы стомлена сказала, што трэба ісці дадому; ён ступіў быў некалькі крокаў, стаў, азірнуўся, – адчуў, што чагосьці не хапае.

– Дзе – Хадося? – успомніў ён.

Сарока павяла вачыма, потым моўчкі i сумна кіўнула на сярэдзіну могілак. Ён заўважыў за голым, прыцярушаным веццем знаёмую постаць у цёмным каптане, пайшоў да яе.

Хадоська была з Ганнай, перад магілкай з малым, толькі пасівелым крыжам, Хоня здагадаўся: тут пахавана Ганніна малая. Хадоська, якая стаяла спіной да Хоні, прытуліўшыся да Ганны, штосьці гаварыла.

– Злая була я. Паганая. Божачко, якая паганая!.. – Плечы Хадоські задрыжалі, галава яе ўпала на Ганніна плячо. – Даруй мне, Ганначко!

– Няма ў мяне зла на цябе. І не було, – стрымана сказала Ганна, не зводзячы вачэй з магілкі малой.

– Даруй, Ганулько! Бога я ўжэ прасіла! Цяпер цябе прашу: не таі зла! Даруй!..

– От найшла пра што!

– Даруй, Ганначко!

– Ну, дарую! Штоб ты не думала…

Хадоська не дала дагаварыць, парывіста абхапіла Ганну за шыю, пацалавала.

– Ганначко ты мая! Любіла я цябе i любіць буду зноў! Век буду! – паклялася аддана.

Хоня азваўся нарэшце:

– Людзі пайшлі памянуць нябожчыцу. Mo i вы зайшлі б.

Хадоська выцерла слёзы, з ласкай i просьбай зірнула на Ганну:

– Хадзем памянём.

Ганна адарвала позірк ад магілкі. Кіўнула стрымана, пайшла першая.

Да самых хат ішлі моўчкі. Задуменныя, паглыбленыя ў сябе. Ужо калі ступілі ў вулічную гразь, калі пайшлі паўз аблепленыя снегам платы, хаты, Ганна стала, клапотна зірнула на абаіх.

– Пажаніліся б вы, – сказала раптам. – Добрая пара будзе.

– Да я хіба проціў,– проста адказаў Хоня. – Я даўно гаварыў ёй. Дак – цягне невядома чаго. Бацько баіцца. Бацько не хоча.

– От найшлі час! – папракнула Хадоська. Абветраны роцік быў строга сціснуты, вочы глядзелі кудысьці далека, цвёрда.

– А чаму не час. – Як глыбокае, выпакутаванае, Ганна сказала ціха, спакойна: – Жывым пра жывое думаць.

– Матка-нябожчыца сама хацела, кеб пажаніліся, – адгукнуўся Хоня.

На памінках булькала самагонка з пляшак у карцы i чаркі; усе, хто прыйшоў, пілі i елі ў ахвоту; чым больш пілі i елі, тым болей голасна гаманілі, шумелі. Старыя дзядзькі i жанкі ўспаміналі, яка я яна была порсткая ды вясёлая, Хонева матка, ззамаладу; якая спрытная ды жылаватая ў працы. Бывала, як выйдуць у поле з сярпамі, ніхто не перагоніць: з ранішняга цямна да вячэрняга магла не выпускаць сярпа, не разгінацца. І ў кампаніі не зломак была: i паспяваць, i паскакаць, i пасмяяцца – на ўсё спраўная была. І як Хонеў бацька памёр, не апала духам з такою араваю на руках, шчыравала весела, пакуль не ўвалілася ў тую сцюдзёную ваду на балоце, не застудзілася так, што скора i ўстаць не магла. І Хоню хвалілі: таксама малайчына, у матку ўдаўся, не сагнуўся ў бядзе; глядзеў старую – кожны сын няхай бы так глядзеў. Хто-ніхто раіў Хоню абзаводзіцца гаспадыняй, ківаў на Хадоську, але Хоня ўсё зводзіў гаворку на іншае.

Маўкліва сядзелі, можа, толькі адны Хадоська i Ганна. Хоня падліваў ім, папракаў, што п ч юць мала. Ганна трохі піла, а Хадоська толькі прыгублівала чарку; абедзве сядзелі задуменныя, строгія. У Хадоські час ад часу жалліва моргалі вочы, гатова была, здавалася, заплакаць, але яна стрымлівалася. Больш за ўсіх шумела цяпер, мусіць, Сарока: сп’янелая, хадзіла яна вакол стала, падавала яду, падлівала гарэлку ўжо без якойнебудзь паважнасці, гаварыла амаль безупынку, голасна i складна: "Штоб ёй, нябожчыцы, легко було на том свеце, штоб жылі i радуваліся дзеці! Кеб у нашаго Хоні жызня буда ў багацці i ў звоні!.." У бязладны, п’яны гоман уплятаў сіплы галасок стары Глушак, таксама асалавелы, гаманлівы. Сарока ўсё падлівала i падлівала яму i растарэквала найбольш з ім, відаць, яна i запрасіла старога; хоць магло быць i так, што Глушак прыйшоў i сам. Хоня стараўся не глядзець на яго: ніхто не мог прагнаць таго, хто прыйшоў на памінкі,– не было ні ў каго такога права. Тым больш што Глушак таксама хваліў матку, i Хоню хваліў.

Ганна пайшла сярод першых, а Хадоська засталася, перачакала ўсіх. У пацішэлай, спусцелай хаце разам з Сарокай прыбрала посуд са сталоў, падмяла хату, ласкавым словам суцешыла малых. Калі надзела каптан, каб ісці дамоў, Хоня таксама накінуў світу на плечы. Выйшаў услед у мокрую цемру двара. Каля варот узяў за непаслухмяныя рукі, затрымаў.

– Дзеці як – да цябе. Як да сваёй. – Хацеў прытуліць, але яна лагодна i цвёрда ўперлася рукою. Ён не стаў дабівацца. Памаўчаў, ціха запытаўся: – Можа, усё-такі надумаешся?

– От найшоў калі.

– Матка ж сама хацела. – Яна не пярэчыла. Хоня зноў узяў яе за рукі.– Ганна ето праўду казала. Жывым…

– Не кажы!

Яна адабрала рукі i хутка, рашуча пайшла ў цемру.

Праз дзень, у самы сняданак, у Хоневу хату ўварваўся Нібыта– Ігнат. Дзеці завіхаліся за сталом вакол паліванай місы з крупнікам.

Хоня зычліва пазваў Хадосьчынага бацьку, пільна i насцярожана прыглядваючыся. Той, не пазіраючы на Хоню, штосьці нелагодна буркнуў, кінуў па хаце неспакойным, злым позіркам, сеў на лаўку. Нядоўга ўседзеў, ускочыў, ступіў да Хоні. Момант не мог гаварыць.

– Т-ты чаго ж ето – круціш голаву дзіцяці?

Хоня палажыў лыжку, таксама ўстаў.

– У яе – свая галава.

– Бач, нібыто – разумны які! Падабраўся к дзеўцы да й дурыць ёй голаву!

– Я не дуру, дзядзько. Я ужэ казаў, што я – сур’ёзно.

– Не дам! – закрычаў Ігнат. – Штоб i не думаў! Штоб з галавы выкінуў! Не будзе етаго!

– Ето, дзядзько, не ад аднаго вас залежыць.

– Няхай толькі папробуе! Як не паслухаецца, пойдзе сама – голую, нібыто, – путчу! Голую! Анучы ў прыданае не дам! Дулю!

– Я, дзядзько, не вельмі гараваць буду па ім! Мне, дзядзько, не дабро ваша трэба!

– Не дабро! – не верыў Ігнат.

– Абыдуся! Мне – Хадоську аддайце!

– Дулю! От!

Нібыта-Ігнат вузлаватымі пальцамі зларадна скруціў дулю, тыцнуў Хоню.

– От што табе! От!

Хоня раптам засмяяўся. Ігнат, ашалелы ад такога нахабства, разгубіўся. Нейкі час злосна тупаў, пляваўся, лаяўся; чым больш ён злаваў, тым больш чамусьці весялеў Хонеў твар.

– Дулю! – крыкнуў Ігнат, раз’ятраны дарэшты яго весялосцю. Ён грымнуў дзвярыма так, што на стале падскочыла міска.

Ледзь сціхлі за ганкам гнеўныя крокі, Хоню ўзяло шкадаванне, што гаварыў так задзірыста: ні на што было яму цяпер гэта – злаваць Хадосьчынага бацьку! Канешне, ён, Хоня, незнарок гэта, але ж можна было i пацярпець трохі, паддобрыцца, для сваёй i Хадосьчынай карысці. Дык не ж, сам палез на ражон! Хоня затрывожыўся: цяпер бацька яшчэ больш уз’есца на Хадоську, i што будзе, калі Хадоська паддасца! Чым далей, тым трывожней станавілася Хоню; увесь дзень ён з хаты, з хлява, з павеці выглядваў, хацеў убачыць постаць у каптанчыку; Хадоські ўсё не было. Хоня знарок рабіў у хаце, на двары, каб раптам не прапусціць яе; да ўсяго – можа ж быць i такое, што яна не захоча заходзіць у хату.

Некалькі разоў ён выходзіў за вароты, на вуліцу, глядзеў, ці не ідзе. Яе не было. Сярод дня Хоня не вытрымаў: падаўся да Хадосьчынай хаты. Ледзь падышоў, з хаты, быццам знарок, вылез бацька. Хоня знянацку вінавата i прымірэнча прывітаўся, але той толькі гнеўна зіркнуў: палічыў як бы за насмешку, – адразу ж адвярнуўся, з вядром у руцэ пакіраваў сваёй дарогай, да хлява. Пад вечар Хоня зноў падступіў да Хадосьчынай хаты. Убачыў за акном Хадоську, узрадаваўся: такая ўдача! – знакамі папрасіў, каб выйшла. Яна не ўзрадавалася, нават недавольна падціснула губы. Адвяла невясёлыя вочы, цвёрда пакруціла галавой: каб не чакаў. Адвярнулася.

Яна прыйшла на наступны дзень сама. Хоня, узрадаваны, кінуўся насустрач, адчыніў дзверы, не ведаў, дзе пасадзіць. Папрасіў, каб распранулася; яна пакруціла галавой, – не стала распранацца, не села. Лагодна пагладзіла па галаве Вольку, што злезла з печы, як кацяня, прытулілася да яе.

З Хонем была строгая, сур’ёзная. Ён не хацеў зважаць на гэта; упэўнены, што ўраз адгоніць яе сум, ласкава ўзяў за рукі. Яна нахмурылася, адабрала рукі.

– Не трэба…

– Чаго ты такая?

Адвяла вочы. Таіла нешта.

– Чаго?!

Падумала. Не гледзячы на яго, сказала:

– Бацько не хоча. "Не" i "не" – усё адно.

– Дак што, як не хоча. Не з ім жыць.

– Прыданае, кажа, не дасць.

– Няхай не дае. Сваё нажывём.

– Благаславення не дае.

– Дасць. Не цяпер, дак патом.

Зірнула строга, цвёрда; было відаць: зараз важнае скажа.

– Толькі,– вочы патрабавалі, як неадменнага, – штоб па-людску. У царкве.

Ён узрадаваўся: перш за ўсё ўхапіў галоўнае: згодна! Хацеў абняць, але яна ўперлася рукою, не падпусціла.

– Па-людску ўсё будзе, па-людску. – Хітравата перайначыў: – Ці ў царкве, ці – у сельсавеце…

– У царкве, – перапыніла яна. – І штоб – са свяшчэннікам.

– Можна було б i ў царкве. І – са свяшчэннікам… – Хоня, паказваючы, што ён гатовы на ўсё дзеля яе, як бы прасіў, каб яна таксама лічылася з ім. – Толькі ж – не можно мне. Не дазволено. Я ж – камсамолец.

Да яе нібы не дайшло.

– Усё адно, – прамовіла ціха. – Штоб – у царкве!

– Не можно мне! Разумееш?

Яна не глянула на яго. Хоня ўбачыў: ніякай літасці ў гэтым не даб’ецца ў яе.

– Тады не будзе нічого.

Яна момант пачакала, потым паправіла хустку, сабралася ісці. Гэта падагнала яго; з адчаем, амаль весела ён кінуўся ў вір:

– Ну, няхай! Ca свяшчэннікам дак – са свяшчэннікам!

Яна стрымана кіўнула галавой. Момант памаўчала, не пазіраючы на яго, павялела:

– І з калгаса штоб – выпісаўся!

– От шчэ што!.. – Хоня нібы не паверыў, угледзеўся ў яе: яшчэ што ўдумае яна! Як бы знарок прыдумвае, каб пасварыцца, каб разысціся! Мала ёй царквы ды папа, дак яшчэ i гэта – калгас ёй не дае жыць!

Хоня нецярпліва ссунуў шапку на лоб, з прыкрасцю ўздыхнуў.

– Што табе – калгас? Свет зазасціў?

– Кеб выпісаўся! – загадала яна.

Хоня, стрымліваючы прыкрасць, стаў угаворваць: калгас – то ўся надзея ix, шчасце ўсё: маладым, здаровым, ім радасць адна – рабіць, жыць у дружнай грамадзе. Ды i то павінна б ведаць, ён у калгасе – адзін з першых, з Міканорам разам ладзіў,– не можа ж ён кінуць усё, здрадзіць, лічы. Горача, ад душы даводзіў; але Хадоська разумець нічога не хацела.

– Штоб выпісаўся, – ціха, строга паўтарыла. – І – кеб забраў усе назад.

– Дак не аддадуць цяпер, – паспрабаваў ён зайсці з другога боку.

– Скажы, штоб адцалі.

– Aгe, скажы! Паслухаюць!

– Дак сам вазьмі.

– У цюрму пасадзяць.

– Не пасадзяць. За сваё.

Так i выйшла з хаты, не паступіўшыся ні ў чым. Колькі ні ўгаворваў, ні адной сваёй умовы не змяніла. Хоня з ганка задуменна i клапотна сачыў, як яна акуратна зачыняе веснічкі, як у чаравічках ідзе вуліцаю, пільна гледзячы на гразкую, слізкую сцежку.

Неўзабаве неспадзявана прыйшла яе маці: охала, божкала, спачувала – пахавалі без пары нябожчыцу, палажылі ў сырую зямлю. Хоня перахапіў яе позірк: аглядвала не проста цікаўна, не як чужое, a ўважліва, па-гаспадарску. Агледзела i шырокую, урослую ў зямлю печ, i палаці, на якіх сядзеў, не зводзіў з яе воч мурзаты Косцік; i стол, i вядро, i начоўкі ў кутку. Дастала гасцінец з кішэні, белую булачку, дала Косціку i Вольцы, што не хацела ніяк злазіць з печкі. Паспачувала: сіроткі бедныя.

Хоня пашкадаваў, што не засталося гарэлкі, хацеў збегаць да суседзяў, дастаць, але яна спыніла: Fie трэба. Момант глядзела на яго нейкім аеаблівым, цёплым позіркам: "як на свайго", – нібы хацела пабачыць, як з ім будзе яе Хадосьцы. Хоня глядзеў адкрыта, прыхільна: чуў у Ігнацісе саюзніцу сваю. Падабалася яму i тое, што яны такія падобныя з выгляду: i шчокі, i вочы, i раток – усё перадала дачцэ сваё. І постаццю аднолькава малыя, дужыя, i гавораць падобна. Толькі характар у маткі мякчэй нібы; ну ды i Хадоська з часам, быць не можа, каб не змянілася!..

Матка, зусім як Хадоська, павяла брывом, пазіраючы кудысьці ўбок спакойна – быццам так сабе, сярод усяго – пацікавілася: пра што гаварылі з Хадоськай, – надта ж сур’ёзная прыйшла дадому.

– Асцярожна будзь з ею, – параіла, паслухаўшы. – Не кажы грубаго нічога. Па-добраму абыходзься. Яна – чуткая вельмі. Ты шчэ не сказаў нічога, толькі падумаў, а яна ўжэ пачула. Таму яна такая i строгая век, што ўсё чуе. Што чуткая. Мякко будзь з ею. Патом можаш усе павярнуць па-свойму, але зразу – не пярэч! Паддавайся нібыто. У старога, мабуць, характарам пайшла. Той таксамо век трэбуваў: штоб усё, як ён хоча. Я, бувало, не пярэчу, а патом усе па-свойму зраблю… А што – пра цэркву яна, i штоб свяшчэннік буў, то ето, канешне, трэба. І з калгасу выпішыся: хто там знае, што шчэ з етым калгасам будзе. Пажывём, пабачым. Добра будзе, дак i вярнуцца ніколі не позно. Можа, шчэ вернецеся. Можа, шчэ ўсе там, i праўда, будзем… І старога не злі,– загадала матка. – Не чапай попусту! І – не бойся вельмі, што грозіцца! Прывыкне, прымірыцца. Астыне!.. – Шчыра, сумна пахітала галавою: – Круты, ой, круты! Нацярпелася я сколькі!.. – Тут жа супакоіла Хоню: – Але ты – не бойся! Астыне! Толькі ты – падобраму, па-добраму!..

Зноў паспачувала: няма нябожчыцы, ляжыць у сырой зямлі,– стала збірацца дадому.

Увечары Хоня выбраўся да Міканора. Ідучы вуліцай, абапал якой ужо чырванелі агні ў вокнах, прыглядваючыся да цемнаватай ужо сцежкі паўз плот, гадаў, як Міканор прыме навіну. Адтаго, што ведаў Міканора ўсяго, да драбніц, не чакаў нічога добрага; ведаў, што гаворка будзе i непрыемнаю, i нялёгкаю, але цешыў сябе: растлумачу ўсё, як мае быць. "Няхай знае ўсё. Можа, i зразумее. Павінен зразумець…"

Міканора ў хаце не было. Знайшоў яго на гумнішчы Хведара; кончыўшы малаціць, мужчыны, накінуўшы світы на плечы, гаманілі. Міканор сказаў, што трэба паставіць на праўленні, дзе будаваць калгасны двор; пара кончыць непарадак: калгаснае дабро раскидана па ўсім сяле. Андрэй Руды згаджаўся: пара, калгас таму i завецца калгасам, што ўсё у адным масіве; Хведар пярэчыў: трэба найперш з тым, што не можа чакаць, управіцца…

Хоня маўчаў. Яму здавалася: пасля таго, што ён надумаўся, ён i права ніякага не мае ўмешвацца ў калгаснае. Моўчкі ішоў ён i з Міканорам. Ужо як ішлі Міканоравым агародам к двару, рашыў гаварыць тут: без сведак. У хаце – Міканорава матка, бацька; не пагаворыш адзін на адзін…

– Пастой, – папрасіў.– Пагаварыць хочу. – Міканор стаў, але Хоня момант не мог гаварыць. Адчайна, знарок бесклапотна аб’явіў: – От, жанюся!

– З Хадоськаю? – нібы насцеражыўся Міканор.

– З Хадоськаю. Месяц перабуду, а тады… Не будзе ў Куранях шчэ аднаго халасцяка!..

– Што ж, ад етаго зла мало хто ўберажэцца! – Міканор нібы таксама жартаваў, але стрымана, клопатна. – Дзело жывое. Да й камандзіра трэба ў хату! Не сакрэт…

– Трэба!

– А як яна? – зноў пачуў Хоня пільную ўвагу.

– Ды што яна! Згодна! – Раптам кінуўся ў вір. – Да от толькі – трэбуе, штоб – у царкве. І з папом.

– Я падумаў, што патрэбуе чаго-небудзь, – нібы пахваліўся сваёй здагадлівасцю Міканор. Падумаў, параіў: – Калі ўжэ ето так канешне: што Хадося, дак ты патрэбуй – штоб усё – па-твойму.

– Я пробуваў…

– Толькі так. А не – дак скажы: вот табе – хамут i дуга. Толькі так. Калі ўжэ так прысох да яе.

– Пробуваў Дак нічого не выйшло ў мяне… – Хоня як бы паскардзіўся, шчыра, вінавата. – Здаецца, брат, такая мяккая. Чуць якое гора ў каго – у слёзы. А як што сама скажа, дак усё кеб точно – як яна хоча. Штоб усё на яе. І слухаць нічого іншаго не хоча! Усё, штоб як яна грэбуе. А не – дак зразу паварочвае аглоблі!.. От, брат, шчасце на маю голаву!..

– Дак ты што ж – рашыў, як яна хоча! – не мог паверыць Міканор.

– А што ж зробіш!

– Да ты што! Ты даеш адчот – што ето будзе! Камсамолец – у цэркве, з папом! Ето ж – дзёгаць на увесь сельсавет, на ўсіх камсамольцаў! Ты можаш падумаць, які вывад зробіць народ з усяго!

– Думаць я думаў, да што – зробіш!.. – З адчаем, з рашучасцю: няхай усё адразу, прызнаўся: – Тут шчэ от задача! З калгаса трэба будзе выйсці!

Міканор – у цемры было чутна – засоп важка, гнеўна. Гнеў не даваў яму гаварыць.

– Шчэ што яна захоча! – сказаў едка. Цвёрда, нібы загадваючы, заявіў: – Ето, брат, не сакрэт, зразу ж трэба абсекці! Зразу ўсе цэпі. А то абкруціць, зацісне па руках i нагах, што варухнуцца не зможаш! Загубіць у кулацкім сваім кубле! Зразу ж – абсякай, па-камсамольскі, па-бальшавіцкі! Раз – i ўсё гатова! Ето – адзін выхад!

– Дак не магу…

– Як ето не можаш! Павінно – штоб мог! Ето здаецца – што не можаш! Набярыся духу i – адным махам, секані! І ўсе кончано будзе зразу!.. Вазьмі сабе ў голаву: кулачка яна форменная!..

Хоня запярэчыў:

– Ты ето – не ўзводзь на чалавека за нішто! Яна такая ж кулачка, як я!

– Кулачка па ўсёй форме. У бацьку пайшла. Ігнат – той кулак на ўсе сто працэнтаў. Не важно, што па гаспадарцы ў серадняках лічыцца. Што не багаты. Па нутру – кулак. Разгаворы аб калгасах такія разводзіць, што i багацей не ўсякі гаворыць. І яна – кулачка па нутру. Уся ў бацьку!

– За нішто ты ето на яе, Міканор! От ён – бацько яе – аж кіпіць, штоб не йшла за мяне! А яна: пайду – кажа! Проціў яго ідзе! От што! А ты – узводзіш на яе!..

– Ето так толькі паказуюць!.. Абсякай, раю табе, – покуль не позно! Абсякай цэпі! Не давай, штоб абкруцілі! – Міканор раптам змяніў тон, загаварыў мякка, нават нібы з усмешкай: – Етаго цвету хопіць, – не бойся! Знайдзем другую, не горшую! І з нашым духам! У сельсавеце распішам, з музыкай! Па ўсёй камсамольскай форме!

– Не магу, брат! Думаў я ўжэ пра ўсё. І парваць усё сабіраўся, – дак не магу! Люблю, брат, так яе, што жыць, здаецца, не рад адзін!.. Нішто мне ўсё – як без яе… Яна, хітрая, мабуць, чуе сілу i ўсё трэбуе пасвойму!..

– Я цябе, Хартон, – загаварыў Міканор ужо інакш, без знаку якой-небудзь таварыскай паблажлівасці,– папярэджую, як таварыш i як парціец.

У яго голасе Хоню пачулася прытоеная, неабыякая пагроза. Але Хоню ўжо нічога не магло стрымаць.

– Не магу я! – сказаў шчыра i рашуча. – Люблю, кажу! – Падумаў, што Міканор разумець нічога не хоча, але страх не сціх. Няхай хоць што, ён выкажацца да канца; усё выкладзе! – Люблю!.. А што яна – кулачка, то ты – не ўзводзь дарэмно! Я ето не горш знаю – хто яна! Дзеўка яна – харошая! І з твару, i нутром, я ето знаю! Нутром, можа, шчэ лепей!.. Толькі адно пагано – што цёмная! Ето – праўда, цёмная! Але ето бяда не канешная. Прасвятліць можно! Я, пабачыш, прасвятлю яе! Не ўсе зразу!.. Думаеш, чаму я шчэ паддаюся цяпер? Я наўперад гляджу!.. Я, дай час, i бязбожніцай шчэ зраблю! І ў калгас прывяду! Дай час!

– Я цябе папярэдзіў, Хартон! – адно сказаў Міканор.

Ён першы пайшоў, паказваючы, што гаварыць больш няма чаго. Хоня пайшоў услед, няпэўна ступаючы ўпоцемку па незнаёмай разоры. З маркотаю падумаў, што Міканор нейкі чэрствы стаў. "Саўсім не тое, што некалі…"

Калі пералезлі цераз плот на двор, Міканор стаў зноў.

– Як не перадумаеш, паставім пытанне на ячэйцы, – прамовіў з пагрозай. – Не сакрэт – вытурым з камсамола!

– Ето ваша дзело, – Хоня сказаў раптам спакойна, нават нібы – абыякава.

– Унь, як ты!.. – абурыўся Міканор.

– Так, як i ты!

Разыходзячыся каля хаты, упершыню не падалі адзін аднаму рукі.