Текст книги "Подых навальніцы"
Автор книги: Иван Мележ
сообщить о нарушении
Текущая страница: 24 (всего у книги 38 страниц)
Калі яны ўвайшлі ў гумно, Васіль азірнуўся. Ён глядзеў на ix толькі момант, амаль адразу адвярнуўся, стаў зноў зграбаць памалочаную салому, кідаць у застаронак.
Матка i дзед моўчкі стаялі ў дзвярах, чакалі. Згробшы салому, Васіль пастаяў трохі, тварам да застаронка, – у зрэбных сподніках i зрэбнай сарочцы, з асцюкамі ў расчухранай чупрыне. Сарочка каля пахі разлезлася, i ў дзірку была відаць жаўтаватая паска голага.
Ён трохі гарбаціўся; не то думаў пра нешта, не то чакаў, што яны скажуць. Яны маўчалі, i ён зноў азірнуўся. Па тым, як ён спадылба ўважліва, дапытліва глядзеў, было відаць, ён здагадаўся, што яны прыйшлі не так сабе. Але яны не сказалі нічога. Зноў стаялі моўчкі: дзед у кажусе, у кучомцы – строгі, з тварам рашучым, важным; маці ў каптане, як бы спалоханая, вінаватая, з апушчанымі зморана рукамі. Яна трывожна сачыла за кожным Васілёвым рухам. Васіль стаяў, схіліўшы галаву, схаваўшы вочы, хмурны, насцярожаны.
Было чуваць, як над страхою зацяга верашчаць, пра нешта спрачаюцца вераб’і. Я к недзе цупае цэп, як крычаць, гуляючы, дзеці.
Дзед пакашляў, пачаў першы. Па абавязку старэйшага.
– Дык што ж ето будзе?
Васіль варухнуўся, зіркнуў у ix бок. Не сказаў нічога.
Дзед памаўчаў зноў, пайшоў далей.
– Як жыць будзеш?
Васіль зноў варухнууся. Не падняў вачэй.
– Так i буду.
Дзед пачакаў трохі.
– Як ето: так?
– А так…
Дзедавы вочкі пад натапыранымі брывамі павастрэлі.
Дзятліха спалохана зірнула на старога, молячы маўчаць. Ён недавольна, нязгодна адвёў вочкі, але стрымаў сябе.
– Ссох саўсім… – лагодна пашкадавала матка.
У Васілёвым твары смыкнулася нешта кволае, сумнае.
Яна пасмялела:
– Штоб на сухоты не пайшло…
Ён не зірнуў на яе, але матка заўважыла: слухае.
– З трудных думак можа пайсці. Трудныя думкі да ўсяго давесці могуць…
Раптам зноў пабачыла пасачку голага пад пахаю. Пабачыла малым, няшчасным, зайшлася такім жалем, што перахапіла горла. Усёй душой раптам падалася да яго i тады сказала самае цяжкае, самае важнае:
– Не думай нічого. Кінь пра яе. Не думай!
Лагодна, аддаўшыся ўся нарыву i надзеі, што напоўніла нецярплівасцю i дужасцю, загаварыла:
– Не думай. Hi да чаго ўсё ето. Сухоты толькі адны, а толку ніякаго. Ето толькі здаецца так, што добра, што лепей будзе. Толькі так здаецца. Лепей не будзе… І так жа добра. І гаспадарка такая, i зямля. І хата свая якая. І сынок які – глядзець толькі ды – радувацца. Як яно ручкамі ды ножкамі перабірае. Як яно гулькае нешто, як яно смяецца бацьку свайму! То ж i не агледзішся, як ён падрасце, пабяжыць сваімі нагамі. Як вырасце бацьку на плечы, цешачы век свайго радзіцеля! Хвалячы век Бога за такого радзіцеля, што выкарміў, вырасціў яго на радасць! То ж такі харошы хлопец расце, красівы ды дужы, чысты бацько! А здаровы – асілак будзе, няйнакш!.. І Маня – слова не скажу. Ужэ за тое, што принесла, дзякуваць ды дзякуваць. Ды за такога хлопца, што падарыла. – Заўважыла нядобрае ў сынавым твары; баючыся, што вось-вось псраб’е, загаварыла яшчэ гарачэй: – Канешне, мо на пагляд не вельмі. Дак ці ж жонка на тое, штоб глядзець на яе! У другой е на што паглядзець, дак толку з таго пагляду Калі яна ні ў хату нічого, ні ў жызні нічого. А то бувае, i так: адным вокам на цябе, a другім на другого. Ці пражывеш – а сына недажывешся, без патомства, без радасці пакіне!.. Усяляк буць можа! Там усё віламі па вадзе пісано. І так, i так буць можа!..
Бачыла – ледзь намякаць стала на Ганну, насцярожыўся зноў. Слухаў нецярпліва. Вочы ужо не таропіліся ўніз, бегалі недзе па застаронку, не знаходзілі прыпынку. Чула: надакучаць стала яму; загаварыла карацей:
– І тое забуваць не трэба: Маня не пабегла к другому. Бацькам наперакор сказала: пайду. Беднасці не пабаялася. А тая, – Дзятліха з-за гневу ўжо траціла разважнасць, – тая, як быў нежанаты ды бедны, дак прызнаць не хацела. Адвярнулася. Да Карча пабегла! Лепшых знайшла! А як – пабагацеў ды хату паставіў, абжыўся – дак i сам добры стаў! Вазьмі ўжэ яе! Яна ўжэ пойдзе! На гатовенькае!..
Васіль так зіркнуў на яе, што яна замерла. Апаўшы раптам духам, зразумела, што зачапіла тое, чаго не трэба было.
Бачыла ўжо, што ён напружыўся ўвесь. Шыя ўжо не гнецца, пачырванела, жылы напяліся; плечы неспакойна варушацца пад сарочкай. Слухаць яе не хоча, двума словамі сапсавала ўсё. Асцярожна паспрабавала паправіцца:
– Я што… Я нічого i проціў яе… І яна, канешне – нічого не скажаш… І ёй не соладко… І, калі на тое, дак i не па ахвоце сваёй яна. Мачыха ўсё… Зноў жа, хто не хоча дабра сабе… Не са зла яна. Апяклася яна. Хто ж кажа проціў яе… І яна няшчасная… – Матка перавяла дыханне: як бы набіралася дужасці. Асцярожна павяла далей, не зводзячы ўжо з яго вачэй: – Толькі ж, сынок, – позно ўжэ. – Ён не зазлаваў, перамаўчаў ёй. Дзятліха пачула, што гэта дайшло. Яшчэ лагодней дадала: – Што було, тое було… Няхай шкода, а – не вернеш… Позно… – Нібы пазвала на помач старога: – Цяпер трэба за розум брацца. Дзед праўду кажа…
– На людзей глядзець сорамно! – прамовіў настроены нелагодна дзед.
Васіль, гатовы ўжо мірна кончыць гэту надакучлівую гаворку, загарэўся зноў:
– Дак вы не глядзіце!
– Як сто не глядзець?! – Дзедава барада абурана заварушылася. – Па ўсіх дварах, тым часам, толькі i плятуць!
– Няхай плятуць, у каго языкі свярбяць!..
– Праходу няма!
– Ат! – Васіль варухнуўся так, быццам паказваў: слухаць няма чаго.
– Разумны вельмі стаў! – закрычаў раптам дзед. – Слухаць нікого ўжэ не хоча! Усё яму ніпачом! Не хадзіце, не глядзіце! Не слухайце, што плятуць! Волі багато бярэш!.. Хопіць ужэ гайсаць! Не хлопец ужэ! Не жарабя! Жыць трэба ўжэ, як людзі!..
– От бо! – не вытрываў Васіль. Не апранаючыся, выскачыў з гумна, на прыгуменні азірнуўся, куды падацца.
Матка кінулася за ім: "Васілько!" – але ён адкаснуўся ад яе, падаўся за гумны.
– Васілько, світу вазьмі!
Ён затрымаўся, не гледзячы на яе, узяў світу. Люта ўсадзіў рукі ў рукавы, не зашпільваючыся, намерыўся ісці. Яна выскачыла наперад.
– Вярнуўся б мо? – Яна нясмела зазірнула ў вочы яму. – Чаго ты пойдзеш немаведама куды? Вярніся… – Ён адводзіў хмурны, невідушчы позірк. – Не зліся. Mo што i не так, дак – не зліся. Не са зла мы табе. З дабра ж… І на дзеда не зліся. І ён – з дабра…
Васіль нецярпліва крануўся, яна ўжо не затрымлівала яго. Бачыла: ні да чаго гаварыць яму, не паслухаецца. Толькі болесна глядзела ўслед, вачыма, поўнымі жалю i трывогі: каб не ўчыніў чаго паганага з сабой. Худая, высушаная надмернай працай i рознымі турботамі, з тварам, на якім пад шэрай, у глыбокіх маршчынах скурай выпіналася выразна кожная костка: шчокі, нос, падбародак, стаяла яна пад халодным ветрам i не чула нічога. Вецер рэзаў вочы, i яна прыплюшчвала ix, але не заплюшчвала зусім, не адварочвалася, глядзела ўсё ўслед. З трывогай, што не ціхла, чакала, як надзеі на радасць, што азірнецца.
Ён ішоў, падаўшыся ўперад, амаль не махаючы рукамі. Ішоў без якой-небудзь сцежкі, па куп і, напрасткі да чорнага алешніку; рушыў дзіўна проста, як бы ведаў куды. Раз-другі сйатыкнуўся аб купіны, няспрытна ступаў у ямкі, але рушыў i рушыў к алешніку. Ён так i не зашпіліў світы, i вецер раскідаў полы яе, але ён i на гэта не зважаў. Рушыў, нібы сляпы, нібы п’яны. І так i не азірнуўся.
Яна глядзела ўслед, калі ён ужо схаваўся ў алешніку. Падумала з дакорам сабе, што дарэмна ўсё ж не затрымала, не вярнула. Каб не ўчыніў чаго паганага…
Васіль не заўважыў, як дайшоў да алешніку, як пайшоў між чэзлых, голых недаросткаў "Не са зла! З дабра!.. – не адступала злоснае – Улезуць, развярэдзяць душу – ды з дабра! Пераядзяць чалавеку душу – д ы маўчы! Дзякуй – што i яны шчэ, разам з чужымі!.. Мало таго што чужыя, дак i свае так жа!.." – Ён згадаў дзедава: "Перад людзьмі сорамно!" – i злосць пайшла на дзеда: "Сорамно – дак не канешне глядзець! Да й не ты рабіў – дак i не саромейся за некаго!.. Сорамно яму!.. І крычыць шчэ, як на дзіця якое! Як усе адно розуму свайго ў мяне няма!.. "Маня – слова не скажаш паганаго! – згадаў ён матчынае. – Не тое што каторая: ні ў хату нічого, ні ў жызні нічого!" Найшла раўняць каго: Маню i Ганну, дый шчэ так, што Ганну як дзёгцем замарала!.. Сама знае, што няпраўда, а – кажа! Вер ёй!.. "Апяклася"! У том-то i бяда, што апяклася! І – няшчасная! Дак нашто нагаварваць на яе!"
"Што було, тое було… Няхай шкода, а не вернеш…" – зноў нібы пачуў ён. І зноў зазлаваў на матку, на дзеда: "Легко вам ето казаць! Усё вам легко! Вы толькі i ўмееце, што вярэдзіць душу! A самі i знаць не знаеце, як яно чалавеку!.."
Чалавеку было горка. І адтаго брала яго злосць на тых, якія нібы не хацелі разумець гэтага, a лезлі папракаць, вучыць. Як бы ён не ведаў таго, што малым дзецям вядома. Як бы яму самому не было шкода, што Алёшка стане бязбацькавічам; што гараваць будзе, можа, усё жыццё між чужых; якія папікаць будуць ды знушчацца. Як бы з адных думак гэтых у яго на душы не балела так, што не мог ужо думаць пра іншае роўна. Як бы самому яму не шкода было Канчака, як бы не шкода было хаты, зямелькі, што ля цагельні; не шкода дабра свайго, якому столькі аддаў сілы сваёй i з якім былі ўсе надзеі.
Дык не ж, улезуць у душу ды пачнуць вярэдзіць тое, да чаго i самому дакрануцца моташна. Ды шчэ сарамаціць пачынаюць: "На вуліцу паказацца не можно!" Пад нагамі яго раптам чвякнула, ён пачуў, як ногі ўпаўзаюць у мяккае, i стаў. Упершыню заўважыў, куды зайшоў, што навокал. Пачыналася мокрае балота, парослая алешынамі, крушынамі, лазою купЧстая дрыгва; з усіх бакоў аднастайиа, пайыла абступалі голыя, хмурныя дрэвы. Наперадзе яны раслі радзей, алешнік свіціўся, i між іржавай травы чорна, быццам дзёгаць, значыліся лапіны балотнай вады. Ён пачуў, як анучы працінае вада, i падаўся назад.
Ён цяпер бачыў рудую траву, пасохлае бадылле балотных раслін, глядзеў, як абыходзіць дрэвы, кусты. Чуў, як хлюпаюць вадой лапці, як мокрыя анучы сцінаюць ногі. "Выкруціць трэба б", – прайшло ў галаве звыклае; але ён не стаў, рушыў i рушыў, як бы яго гналі. "Нажа не ўзяў… Мятлу трэба б зрабіць", – падумаў ён, заўважыўшы бярозку, падумаў i адразу забыў.
"Гавораць у сяле!.. Няхай гавораць! Толькі i бяды – з тае гаворкі!.. Тут свету не відно, не знаеш, як разарвацца, a ім адно – "гавораць"! Узяў амаль адчай: "Дакуль жа яно ўсе ето будзе, – што круцішся на адным месцы. Што ніяк не набярэш цвёрдасці, штоб павярнуць ці сюды, ці туды. Штоб рашыць цвёрдо i штоб не аглядувацца. Штоб не шкода було ці таго, ці другого! Калі ж ето стане жыць так – што на душы легко!.."
Ужо на ўзлессі, калі з-за дрэваў завіднеліся платы, гумны, хаты, ён спыніўся. Не толькі ісці, a i глядзець не хацелася яму на Курані цяпер! Ён i не глядзеў на ix; стаяў, вадзіў, як лось, што трапіў у загароджу, сумотнымі вачыма, – не ведаў, куды падацца. Блізка аказаўся ўчарнелы пянёк; Васіль сеў, пачаў хапатліва, нібы радуючыся, што знайшоў клопат, развязваць аборы, раскручваць анучы. Разуўшы адну нагу, краем палы світкі выцер насуха гарачыя пальцы, пятку, расцёр, сагрэў усю нагу, дакуль намокла, выкруціў анучу, старанна абуўся. Разуў другую нагу, абуўся.
Ён борзда ўстаў: от адно зрабіў – што зараз? "Поле паглядзець. Як там яно?.." – нагадаў сабе. Ужо намерыўшыся ісці, павёў позіркам па гумнах, хатах, спыніўся на сваім гумне – у грудзях заныла: Ганна!.. Уміг пачуў пах саломы, яе плячо, яе адданы шэпт: "Адзін ты ў мяне… Адзін буў, i адзін цяпер…" Вочы знайшлі той плот, каля якога пабачыліся апошні раз: "Не жыць жа век не любячы…" Ён павёў вачыма туды, дзе яна цяпер пакутавала, нахмурыўся, адарваў позірк.
"Як – без яе, аднаму? – думаў ён, ідучы ўзлессем к полю. – Канешне, без дабра свайго – не чалавек.
Канешне, гаспадарка – ето гаспадарка, аснова. Е аснова – i ты е. Берагці ўсё, канешне, трэба. І каня, i хлявок, i хату, i землю. Нашаму брату, гаротніку, не легко ето нажываецца. Распетрыць можно ўмент, а нажыць – папапяцца, жылы падарваць трэба!.. Ето праўда!.. Але што ж ето за жыццё, калі нярадасць у хаце? Калі не бачачы Ганну – як не жывеш? Усе адно– што не жывеш! І робіш, i глядзіш усё, што трэба, а – як не жывеш!.. Ды i яна як адна будзе? З етым дурным Карчом, якому яна папалася на бяду сваю!" Калі ён, Васіль, можна сказаць, адна надзея яе!.. Як жа ён адну кіне яе, у бядзе! Каб яна гаравала век!..
Поле было голае, панылае, як i ўсё ў гэты ветраны дзень, калі сонца i не праглядвала з-за нізкіх, даўкіх хмар. На шэрай, бруднай аднастайнасці вылучаліся адно лапінкі руні, на якія ён паглядваў праз завалоку думак, мелькам, без цікавасці адзначаючы, як яна ідзе ў другіх. Было клопатна i хораша, калі ўбачыў сваю паласу: яна ўся зелянела; кволыя сцяблінкі, калі стаў перад паласою, заварушыліся – нібы віталі яго, радаваліся яму. Ён, шастаючы лапцямі па чэзлай траве, пайшоў мяжою ўздоўж паласы, з цікаўнасцю, трывогай i радасцю ўзіраючыся ў рунь. Не, зямля гэта i цяпер не падманула: рунь была ўсюды дружная, моцная; ні аднаго зерняці, пэўна, не прапала. "Ето – расце! – свяцілася ў ім. Звыкла, з асцярожлівасцю, каб не ўракнуць, стрымаўся – Як Бог дасць снегу ды марозу i вясну добрую, дак уродзіць нешто! Будзе жыто! Толькі б Бог даў снегу, ды вясну, ды лето добрае! Штоб не вымерзло, не вымакло, не высахло, не дай Божа!" – як бы памаліўся ён.
"А зямля – болей бы такой зямлі! Усю такую б зямлю! Не дарэмно стары Лясун жыліўся так: було чаго шкадаваць! A ўсё ж такі не ўбярог! Аж плакаў, як аддаваў, a ўсё ж такі аддаў!.. Добрая, ды адно – мало! Кеб шчэ хоць столькі!.. – Прыйшоў на памяць той незабыты перамер, калі біўся з Яўхімам. – Адрэзалі б тады тут, ля цагельні! – ажыла даўняя бяда. – Дак – удзялілі кавалак!.. Скруціў Корч хітры; улез, казалі, у душу самога ўпаўнаважанага! Улез-такі, пэўне, бо вельмі ж ужо "абрэзалі" выгадно! І Міканор – "справядлівы" такі, перарабіць не мог! Маладзец сярод авец, а з Карчом не справіўся!.. Нічого, шчэ, можа, справяцца, унь як за кулакоў узяліся! То-та дрыжыць стары хітрун, лістам сцелецца! Толькі цяпер – не выкруціцца! Не выкруціцца!" – падумаў з уцехай.
"От бы тады – прырэзалі б ад іхняй, карчоўскай. Блізко ж саўсім. Мог бы аддаць усю тую, што пад Міхалевам. "Вазьміце, скажу, усю тую, а дайце тут. Штоб – маўляў – у адным месцы, штоб – зручно було!.." Aгe, дадуць табе, пабачыш – як свае вушы!.. Дадуць не дадуць – а папробуваць, канешне, трэба!" Згадалася апошняя гаворка з Міканорам пра калгас "Капаешся ў гразі, дабра свайго бачыць не хочаш!" Дабро! Пабачым, якое то яшчэ дабро!.. Прыдумалі: аддай усё сваё, памяняй на чужое! Аддай сваё иоле, дзе кожную сцяблінку, здаецца, сагрэў бы сам! Ішоў бы ад адной да другой ды хукаў бы, каб не мерзла! Аддай чужому, якому на яго напляваць! І сам рабі немаведама на каго, немаведама за што!.. Ідзіце, як вам так хочацца! А мы як-небудзь i так пражывём! Ды пабачым – хто шчэ лепей!.."
"Аддай поле, абагуль! Аддай поле – ето ўсё адно што – аддай душу! Папробуй, адарві душу!" – як бы казаў ён Міканору. Потым кінуў гаварыць яму; абабегшы позіркам паласу, падумаў ужо сам сабе: "Уся сіла чалавека – у зямлі. І сіла ўся, i радасць! Няма зямлі – няма, лічы, i чалавека!"
"Ганна!" – зноў уварвалася ў яго думкі. Ён мімаволі стаў. Нібы зачапіўся за штосьці. "Ну, от зноў!.. – ажыло знаёмае, нязбытнае. – Зноў – як спутаны. Дакуль жа ето будзе?!" З вінаватасцю перад Ганнай узяла злосць: "Не хацела тады, як можно було. За Карчом пагналася. Цяпер – думай тут!.. А што я ўдумаю, што?! Калі нічога прыдумаць не можно! Не можно ўжэ!" Ён растрывожана павёў вачыма па полі. Яно, здавалася, глядзела, чакала, спадзявалася; тысячамі сваіх сцяблінак, што варушыліся, хваляваліся, як жывыя. І раптам ён адчуў, як нязбытны цяжар спадае. Як вяртаюцца даўно не знаныя дужасць i яснасць. Поле, бяда яго i радасць! Яго сіла i надзея яго! Быў ён з імі i астанецца з імі! З імі толькі i жыць яму.
Не кіне ён ніколі поле гэтае, якім не нацешыўся, хату, у якой не жыў яшчэ; не кіне – каб i хацеў! Не можа кінуць; як не можа сам сябе загубіць!
"Ганна", – згадалася зноў, але так, як бы разышліся ўжо. Разышліся, ведаючы, што сустрэцца ўжо не давядзецца. Узяла маркота, жаль аб страчаным назаўсёды. "Не суджано, – нібы сказаў ён сабе, суцяшаючы. – Не судзілася тады, дак цяпер няма чаго думаць. Кончылася! Пра дзело трэба думаць, пра гаспадарку!.."
Ідучы зноў мяжою, чапляючыся лапцямі за чэзлае бадылле, тлумачыў сабе: "Мабуць, так ужэ век: што не можно, штоб усе было аднаму. Што трэба нечым паступацца… Дак i трэба паступіцца!.. Не малы! Не стрыкун! Хваціць ужэ балувацца!.. Мало, што даўпадобы! Прайшла пара!.. Пра дзело думаць трэба!.."
Цераз палосы з пожняю, цераз узаранае, цераз межы ён падаўся к узлессю, бліжэй да сяла. Зрэзаў вялікі кут, той жа хуткай, дужай хадою ўзболаткам, поплавам амаль напрасткі пайшоў к загуменню; абмінуўшы сяло, выйшаў к свайму гумну. Да самых поцемкаў, не аддыхваючыся, цупаў i цупаў цэпам. Ужо ў цемры зачыніў вароты гумна, але не пайшоў вячэраць: доўга гаспадарыў у хляве, цешыўся канём.
Усхапіўся зноў на золаку. Яшчэ i не ўднела добра, з сякерай кінуўся к новай хаце. Легка адкінуў ад другіх адну калоду, уладзіў, каб не круцілася, замахаў сякерай. Матка ледзь адарвала, каб паснедаў. Да паўдня часаў, дрэва аж звінела пад сякерай; а пасля полудня ўхапіўся зноў за цэп. І цэп бегаў спрытна, ахвотна, не стамляючыся.
Як перамяніўся чалавек.
3Ганне ніяк не ўдавалася пабачыцца з Васілём. Некалькі разоў праходзіла яна па загуменні паўз яго селішча, чакала, але яго не было. Не было Васіля i на тых вячорках, куды хадзіла яна з кудзеляю.
Як надзеі на радасць, узрадавалася Ганна чутцы, што прыехала кіно.
Кіно было ўжо ў Куранях два разы, але першы раз Ганна даношвала дзіця перад родамі, a другі – малое было на руках; толькі з людскіх гаворак ведала яна, якое гэта дзіва – кіно. Вельмі вялікая ахвота была некалі, пасля тых людскіх гаворак, пабачыць кіно, але цяпер кіно прывабіла Ганну не так само сабою, як тым, што на яго сыдзецца многа людзей; ажыла, нецярпліва забруілася надзея – будзе, мабыць, i Васіль!.. Хоць бы здалёк пабачыць, вачыма перамовіцца…
Яўхім яшчэ пад вечар падаўся кудысьці: можна не баяцца, што прычэпіцца, затрымаць захоча. Ледзь накарміла жывёлу, хапаючыся – каб хоць не вярнуўся не ў час! – апранула каптан i стрыманай хадою ступіла на ганак. Выткнуўся, бы знарок, стары, прасіпеў нядобра:
– Куды ето?..
– От, пайду, пагляджу… – як адмахнулася ад яго.
Чула спіною, што глядзіць услед, але не азірнулася.
Ішла цвёрда, упэўнена.
Кіно павінны былі паказваць у Пракопавай хаце, адной з большых куранёўекіх хат. На гразкай вуліцы каля хаты, на двары, у поцемках i ў белым, аж рэзала вочы, святле, што ішло з вокан, тоўпіліся, варушыліся, здалося, усе Курані. Амаль адразу яе ўзрадавана гукнул! i яна азірнулася – ёй усміхаўся Сцяпан.
– Хадзем разам! – сказаў ён весела.
– Можно – разам, – не ўзрадавалася яна.
– За мной ідзі…
Было многа не толькі моладзі, але i старых, асабліва мужчын, – у двары прыйшлося проста прабірацца між чародак людзей. Сярод дарослых усюды шнырылі малыя. Гула гамонка, ускідваўся смех, вясёлыя воклічы.
"Як на вяселлі якім. Ці ў царкве, на вялікі дзень…" – падумала Ганна, таксама поўнячыся весялосцю.
– О тут е такая машынка, якая ток электрычны дае, – цешыўся, казаў Сцяпан. – Круціць яе трэба, штоб электрычнасць дала!.. – Ён засмяяўся: – Глядзі, сколькі ахвотнікаў пакруціць! Папасці ў кіно бясплатно!..
Калі Сцяпан i Ганна ўціснуліся ў сенцы, яна аж радасна прыжмурылася: да таго ж светла, такой яснасці i ўдзень у сенцах не бывае. Зірнула з павагай на лямпачку, што зырчала над расчыненымі дзвярыма ў хату. Ужо затым заўважыла яна поблізу ў сенцах дзіўную машыну з кругамі ўгары, пра якую Сцяпан сказаў, што гэта i ёсць – кінаапарат.
– Галоўны апарат, які паказуе ўсё… Усё ідзе адсюль, ад етаго апарата…
Яго дасведчанасць давала цяпер як бы перавагу, i ён трымаўся з Ганнай вальней i смялей, чым заўсёды. І не таіў шчасця. Яна ўпершыню бачыла яго вясёлым з тых дзён, як ён вярнуўся з няўдалых уцёкаў у камуну. Ганна ведала, што ён цяжка перажываў сваё выключэнне з камуны: кулацкі сын! – ведала, што толькі слёзы яго маткі прымусілі яго зноў вярнуцца з няпэўнага прыпынку – ужо ў Юравічах – дадому. Яна здзівілася, калі ўбачыла ўпершыню, як ён пасталеў за які-небудзь месяц. Век маўклівы, унураны, нейкі нязнана важкі, павольны. Штосьці ў ім нібы раптам згарэла, патухла. І вось – дзіва – зноў запалілася… Ён, аказваецца, мог быць i цяпер вясёлы, давольны…
Каля апарата корпаўся, штосьці папраўляючы, гладкі і, здалося, вясёлы незнаемы хлопец з русявымі, зачэсанымі назад валасамі. Тут жа быў i Андрэй Руды, важна заглядваў туды, што i хлопец, пытаўся ў яго.
Каб увайсці ў хату, трэба было купіць білет, якія прадавалі на століку перад дзвярыма. Сцяпан толькі ўзяў квіткі i пазваў Ганну ў хату, калі побач раптам выпнуўся расчырванелы, з вачмі, што прасілі i малілі, Хведзька:
– І я! І – мяне!..
Яго прапусцілі з імі. Хведзька ішоў, туліўся да Ганны, анямелы ад шчасця, ад белага святла. Але праз хвіліну пасля таго, як Ганна i Сцяпан умасціліся на ўслоне, рудаватага Хведзькавага чубка як i не было побач – знік недзе сярод сваіх равеснікаў, што круціліся, дурэлі на падпозе наперадзе, каля самага белага палатна.
Ганна агледзелася: у хаце было ужо багата людзей. Трохі ix сядзела на ўслонах, на ложку, друпя – большасць – уладзіліся проста на падлозе. Блізка, трохі ззаду, гаманілі Грыбкі i Сарока, далей, каля акна, у купцы дзяўчат тулілася Хадоська. Пракоп-лясун, як гаспадар, уладзіўся з выгодамі, на прыпеку, – з жонкаю, са старэйшымі сынам i дачкою. Малодшыя дурэлі, пішчалі на печы.
– Курыць не можно! – сказаў Міканор як загад.
– Чаму ето? – недавольна прамовіў ляснік Міця.
– Загарэцца можа!
Сцяпан, усё з той жа пасмялеласцю, радаснасцю, стаў адразу расказваць, як недзе за Прыпяццю запаліўся апарат ад адной іскрачкі,– хата згарэла ўмомант, бы карабок запалак. Ганна ківала яму галавою, паказвала, што слухае, а сама была поўна адною думкаю: Васіля няма. Стараючыся не паказваць таго, яна нецярпліва лавіла галасы ў тым баку, дзе былі дзверы, адкуль уваходзілі. Разы два не вытрымлівала, азіралася. Глянуушы апошні раз на дзверы, яна неспадзеўкі ўбачыла Яўхіма: не ўседзеў дома, прыпёрся ўслед. Гэта было ёй як знак сваёй сілы, улады над ім, але ўцехі ні на міг не пачула яна.
Ён не падаў знаку, што бачыць яе, сеў наводдаль з мужыкамі. Цяпер увага Ганны стала як бы дваіцца – прыслухоўвалася, чакала Васіля i разам з тым увесь час непрыхільна помніла: Яўхім тут…
Ужо не Міканор, а Пракон з прыпека грозна прагуркатаў, што курыць няможна. Але хтосьці з дзядзькоў усё ж потай курыў; дым ад тытуню быў добра чуцён між пахаў поту, лазы з лапцяў, балотнай гразі, старых світ, якія поўнілі хату. Сцяпан з папрокам загаварыў: да чаго ж несвядомыя ў нас людзі, як малыя!
Мусіць, з-за гэтай гаворкі, Ганна не адразу заўважыла, калі ўвайшоў Васіль. Яна ўбачыла яго тады, як ён ужо стаў непадалёк са сваёй Маняю, шукаючы на падлозе вольнага i зручнага месца. Ён Ганну тады яшчэ не бачыў. Але Васіль, здаецца, пачуў на сабе яе позірк, няцямна азірнуўся. На момант ix вочы сустрэліся, i гэты момант так многа сказаў Ганне. Тое, што яна адкрыла, не ўсцешыла: Васіль адразу занепакоіўся нядобра, хутчэй адвярнуўся. У гэты час асабліва чулая, яна зразумела ўсё: "Не хоча i глядзець… Перадумаў… Кончано!.." У грудзях яе стала раптам тужліва, пуста.
"Перадумаў. Ну i няхай – перадумаў", – паспрабавала супакоіць сябе яна. Канешне, павінен быў перадумаць: жонка ў яго, i малое… І сама яна, Ганна, хіба ж вольная?.. Яна ўхваліла як бы з палёгкай: "І добра, што так… Не вярэдзіць душу абы-чаго…"
Але туга не адыходзіла. Ганна чула, разумела: яшчэ адна ўцеха, надзея яе, прапала. Умомант раптам не стала таго, чым цешылася, аб чым днямі i начамі трызніла-марыла, да чаго рвалася душою… З гэтым так цяжка было згадзіцца, што яна ўхайілася зноў за мару сваю, не паверыла таму, што так добра ўбачыла: "Не, не перадумаў. Ето так здалося толькі… Ето ён толькі перад людзьмі так… Кеб не плялі лішняго…"
Туга, трывога ўсё ж не ападалі. Ганна чула душою адно: адумаўся, адступіцца рашыў! Ёй зрабілася так прыкра, быццам яна знарок сама сябе ашукала: "Нагіляла, настроіла сабе бог ведае чаго, дурніца!.. Сама напляла i сама паверыла!.."
Яна зноў адчула сябе адзінокай, чужой сярод чужых. Нявесела было цяпер слухаць бесклапотны, са смехам гоман людзей, падумала горка: "Трэба було перціся сюды! Сядзела б лепей дома!.."
З гэтым настроем яна амаль не слухала, што казаў Міканор, які выйшаў к стану. Знайшоў калі ўгаворваць, каб уступапі ў калгас; самы час людзям думаць пра гэта. Нарэшце пачуў, што попусту гаворка, перастаў лезці ў душу людзям. Абыякава глядзела, як пад усхваляваныя воклічы дзяцей i покрыкі дарослых, якія загадвалі сціхнуць, на палатне заварушыўся, нібы ўладжваючыся ямчэй, белы квадрат. Ён то лез на столь, то апаўзаў так што на палатне тырчалі нечыя неслухмяныя віхры чарнелі шапкі, нават галовы. Гэтыя абрысы весялілі таго-сяго, асабліва малых, якія адзін за адным сталі высоўваць рукі, паказваць чорцікаў, дулі. Яны ўраз апалі, калi Андрэй Руды ад апарата пагразіўся:
– Штоб селі ўмент! А не – дак выганю ўсіх!
Белы квадрат пакоўзаўся, пакоўзаўся, супакоіўся, стаў.
Амаль адразу, калі святло ў хаце пагасла, белае акно на сцяне паявілася зноў, ужо ярчэйшае, – i ў цікаўнай цішыні, ззаду, ад дзвярэй, пачулася стракатанне. У белым акне задрыжалі, заскакалі, як бы ў полечцы, нейкія плямы, пісягі, нібы жывыя, выскачылі літары.
– Абрэк Заўр… – прачытаў уголас Сцяпан.
Яна не зразу мела нічога з гэтых слоў, ды i не дабівалася зразумець. Праз бяду сваю Ганна без якоганебудзь захаплення – зусім інакш, як усе, што аж анямелі, зачараваныя, – глядзела на дзівы, што паяўляліся, мяняліся i мяняліся ў белым дрыготкім акне. То лезла крыва, потырч зямля з камянямі, гipa якую Сцяпан казаў – горы, то ляпіліся адна на адной дзіўныя хаты без стрэх, то імчаў на чорным жарабцы адчайны чорны чалавек у вялікай кучомцы. Ён так грозна ляцеў са сцяны, што наперадзе нехта закрычаў ад страху. Ды i Ганне было не вельмі добра: усё здавалася – выскачыць са сцяны, з акна, паляціць на жарабцы па людскіх плячах ды галовах…
Непрыкметна, спакваля туга ціхла, але зусім не забывал ася: усё ж бачыла ўжо наперадзе няхай дзіўнага, але чалавека, жывога нібы i знаёмага. І чым больш уведвала пра яго, тым больш цікавіў ён, больш спачувала яму. Цікавасць i трывога аб ім дзіўна спляталіся з тугой аб сваёй бядзе, з тугой гipa нейкае нязнанае i заваблівае жыццё ў нязнаных, дзівосных кутках, куды, каб магла, паляцела б з радасцю, ад бяды, ад няпраўды, ад няўдачы сваёй…
З гэтым неспакоем сядзела яна i калі акно наперадзе зноў чыста забялела i заналілася ў хаце святло. Маратуга паляцець, уцячы кудысьці яшчэ пабольшала, запаліла, калі згадала Васілёў позірк, зноў вярнулася душою да таго, што з гэтага позірку зразумела. Яна, аднак, пастаралася адагнаць тугу сваю, стала прыглядацца, прыслухоўвацца да таго, што дзеелася вакол. Было відаць, багата хто быў як бы аглушаны бачаным, не мог ачомацца.
– Ядры яго маць! – выказаў захапленне Зайчык. – Зямля ў небо лезе!
– Які чорны, такі й праворны! – заявіла Сарока. – Цыган чысто!
– Салому са стрэх – нібыто – скармілі! Hi адной страхі!
Андрэй Руды папракнуў за цемнату людскую:
– Каўказ! Следавацельно, i горы. І каўказцы чорныя! І хаты такія! Сакля называецца. Аб етым неаднакратно пісаў Міхаіл Юревіч Лермантаў…
– Горы – нябось – не меншыя, як у Юравічах…
– Параўняў – та-скаць! Вераб’я з бугаём! На дзесяць вярстоў угару прэцца! Хрыбет!
– На дзесяць! Брашы!.. Як усе адно мераў хто!..
– Навукай даказано!
– От адчаянны, дзеткі, еты, што на кані! – зноў уплёў з захапленнем Зайчык.
– Адчаянны! І конік – нічого!.. Мне б такого!
– Умент бы ў Юравічы заскочыў!
– Дак ето – усё? – не то здзівілася, не то проста запыталася Грыбчыха. – Ці шчэ што пакажуць?
– Шчэ будзе! – супакоіў Сцяпан. – Самае цікавае!
Людзям была ахвота паглядзець гэтае цікавае, але той, што паказваў кіно, усё нешта стукаў у сенцах жалезнымі банкамі, мудрагеліў каля машыны. Ледзь дачакаліся, калі патухне зноў святло i задрыжыць-затрасецца белае акно на сцяне. І тут неспадзеўкі ўразіў яшчэ адзін цуд: горы раптам перавярнуліся, звіслі ca столі верхам уніз, неба i воблакі задрыжалі пад імі. І конь, як муха па столі, пабег дагары нагамі, i не чалавек ехаў на ім, а ён на чалавеку, на чорнай кашлатай шапцы. Ганна, як i ўсе людзі, была так здзіўлена тым, што бачыла дасюль, што i гэта ўзяла за дзіва, якое толькі не ведала, як разумець…
Дзеці ж адразу аж завішчалі ад радасці. Віск-смех ix стаў перадавацца дарослым, з якіх той-сёй, як i Ганна, стараўся яшчэ разабрацца, што ж дзеецца на сцяне, – смех, рогат усё дружнеў, дужэў. Неўзабаве ўся хата трэслася ад рогату, у якім на час зусім забылася адважная постаць чорнага конніка. Людзям было нават шкода, калі гэтае вясёлае відовішча на палатне раптам прапала, i вясёлы кіношнік, сам вельмі рады, што пацешыў людзей, стаў зноў корпацца каля машыны. Неўзабаве тыя ж горы i таго ж конніка ўсе ўбачылі як трэба – ён ехаў на кані, камяністай крывой дарогаю. Гэта было ўжо нібы не так цікава, але хутка гісторыя загадкавага каўказца зноў захапіла ўсіх…
У гэту ноч, засынаючы, Ганна бачыла то хаты, што ляпіліся адна на адну, то чорнага чалавека, які ляцеў на кані, цэліўся са стрэльбы, зноў i зноў бачыла Васіля, як стаяў з Маняю, як адвярнуўся ад яе, ад Ганны. Дзіўныя відовішчы кіно i тужлівай рэальнасці снляталіся, блыталіся: на момант убачыла сябе на кані ляціць, ляціць, аж дух займае. Легка, добра-добра шчаслівая, туліцца да адважнага чорнага конніка. Не, не да яго, да Васіля. Ляцяць, ляцяць удваіх з Васілём. Васіль, мілы мой!..
І тут жа абудзілася. Ледзь даўмела, дзе ляжыць, у памяць зноў унізалася: як убачыла Васіля, як ён адвярнуўся, i Ганна ледзь не застагнала. Каб адагнаць тугу, крыўду, боль, стала знарок згадваць тое, што бачыла ў кіно. Але i тут спакою не было. Душа балела па адважным конніку, марыла аб нейкіх адважных учынках, аб прасторы, аб волі. Паляцела б, не паглядзела б ні на што, – каб было з кім… Цудоўныя відовішчы, якія яшчэ жылі ў ёй, звалі, вялі яе ў свет цудаў. Але ўтрымаць у гэтым свеце не маглі доўга: зноў i зноў у мары яе ўрывалася згадка пра Васіля. Самая дарагая надзея гразілася цяпер самай горкай стратай…
