Текст книги "Подых навальніцы"
Автор книги: Иван Мележ
сообщить о нарушении
Текущая страница: 28 (всего у книги 38 страниц)
Вячэралі ў рэстаране ўпяцёх за адным стадом Аніся, яе новая сяброўка, вусаты, гаварлівы старшыня калгаса з-пад Полацка, рухавы, увесь у бліскучых рамянях камандзір-пагранічнік, Апейкаў сусед па пакоі Кампанія была выпадковая, – i выпадковая, раскіданая аж лішне вясёлая, гаворка была за сталом. Прычынай таму быў, мусіць, рэстаран: чысціня, бляск, гоман навокал, агульная святочнасць у зале; напэўна, памагала i піва, якога нямала-такі выпілі за вечар. Вусаты старшыня нібы жартам падладжваўся да Анісі, якая прыкметна раставала, час ад часу адно няёмка паглядваючы на Апейку. Увесь вечар ёй дзіўна хацелася рагатаць. Сяброўцы таксама было весела; асвойтаўшыся з прасцецкім, таварыскім пагранічнікам, яна дапытвалася з захапленнем i страхам: "А шпіёнаў вы лавілі?.. А якія яны?.. A няўжо ж вы ix так проста бачылі? І не страшна было?!" Пагранічнік ухіляўся гаварыць пра сваю справу, ахвотна i дасціпна расказваў усялякія вясёлыя гісторыі, анекдоты, чым выклікаў аж раўнівую зайздрасць у палачаніна: Аніся таксама з захапленнем смяялася пагранічніку…
Апейку, хоць ён з-за таварыскасці падтрымліваў кампанію, было не вельмі весела. Была нейкая хваравітая ўзрушанасць, i гаварыў неспакойна, i слухаў нецярпліва, i ўвага была прычэплівая, зласлівая. Не падабалася легкадумнасць зямлячкі, злавала назойлівая, не заўсёды разумная балбатлівасць старшыні. Адно пытанне яго ледзь не прарвала Апейкаву стрыманасць. Вельмі сур’ёзна i разам з усмешачкай, як бы звысака, вусаты запытаў: "А праўда – вашы кажуць: "Палешукі мы, а не чалавекі?" Ён захіхікаў, пакруціў галавою: дзівакі! Апейка толькі i сказаў з насмешкаю: "Не чуў! Прыеду – папытаюся!.."
Ён першы ўстаў з-за стала. Пагтрасіў прабачэння, развітаўся. У пакоі адразу ж раздзеўся, лёг у пасцель. Думаў, тут жа засне, але сон не ўзяў.
Па сцяне пайшоў водбліск нейкага святла, нейкія ўзоры; здалося, нібы сцяна зрушылася, нахілілася, папаўзла дзіўна коса; ён здагадаўся, што водбліск – ад фар аўтамабіля. Праз некалькі хвілін святло зноў папаўзло, зрабіла ўсё зноў няпэўным, незвычайным; паўзлі зноў дзіўныя ўзоры, знакі, што як бы дадавалі ўР а " жання незвычайнасці. Ён падумаў: ад чаго гэтыя знакі,– ад фіранак, ад рам, ад галін са скверу? – але ўражанне незвычайнасці, няпэўнасці так i асталося ў душы. Ніяк не i шло супакаенне. Бачанае ўдзень, чутае, сказанае лезла ў галаву, нагадвала, хвалявала.
Учапілася недарэчна: "Ці праўда – вашы кажуць самі: "Палешукі мы, а не чалавекі"?" Пашкадаваў: дарэмна не адказаў як след. Адбыўся жартам. Трэба было сказаць як мае быць. Не знайшоўся. У яго заўсёды разумнае прыходзіць у галаву потым…
"Самі кажуць: "Палешукі мы, а не чалавекі"". Чаму гэта пайшло так шырока? Чаму ў гэта вераць? Ці таму, што яно падобна на анекдот; як анекдот, як парадокс, урэзваецца ў памяць? A людзі бяруць на веру, дзівяцца. Вераць… І газеты нават пішуць часам: раней палешукі самі гаварылі: "Палешукі мы – не чалавекі". Праўда, разумныя людзі ў газетах тлумачаць гэта праклягым мінулым: людзі былі такія цёмныя, дзікія, што не лічылі нават самі сябе за людзей, чалавекаў. За каго ж яны сябе лічылі?"
У гэтым – цяпер, у неспакойнай цемры асабліва – Апейка чуў нешта вельмі крыўднае, абразлівае. Ён чуў гэта i як крыўду сабе – усё ж ён ніколі не забываў, што сам паляшук, – i як крыўду тым, з кім жыў, каго любіў. Ці ж не абраза верыць, што чалавек так прынізіў сябе, так звык душою да гэтага, што ўжо нават i за чалавека не лічыць сябе. Да такой нікчэмнасці дайсці!..
Гэта не толькі крыўдзіла Апейку, але i злавала, як мана. Гэта была – мана. Няхай часта не ад пагарды, але – мана, мана. Колькі ні жыў у сваёй старане, начуўшыся ўсяго ўсякага, – ні разу не чуў гэтага: "не чалавекі". І не чуў, i не адчуваў… Не было такога… Была цёмнасць, наіўнасць, дзікасць нават. Што было, тое было. Але здзеку з сябе такога – не. Не было. Хіба што так, для выгляду, з хітрыкаў якіх, для якой-небудзь сваёй карысці. З хітрыкаў – гэта маглі, для якойнебудзь выгады – маглі сказаць i што-небудзь падобнае; сказаць, каб потым парагатаць з нягегласці таго, хто паверыў. З даверлівай дурнаты. Як маглі не заўважыць: у многіх з гэтых "нечалавекаў" век жыло перакананне, што яны вышэй за другіх. Што ў ix i "законы", i парадкі лепшыя, i яны самі – разумнейшыя. Што ёсць, тое ёсць. У якой-небудзь гіблай, за гушчарамі, за багнамі вёсачцы – не дзіва: дзядзькі ці Цёткі падсмейваюцца з суседзяў з-за балота, пацяшаюцца з гарадскіх – звычаяў i парадкаў. З убораў гарадскіх паненак, з дурнаты гарадскіх дзядзькоў, трэба ж такое, не ведаюць, чым кормяць цялят i як растуць булкі. Ці не ад гэтага пераканання i ў казкахусякі пан – дурань, i нават мужычы дурань з дурняў Іван разумнейшы за самага разумнага пана?.. "Палешукі мы, а не чалавекі…" Апейка падумаў: дзе-дзе, a ў ix старане дык аж лішне гэтага непахіснага пераканання ў сваёй дасканаласці. Дзе-дзе, а тут лішне ўжо любілі іншыя пахваліцца, пакрасавацца, паказаць сваю хітрасць, свой розум. Ён успомніў палескі жарцік, не раз чуты дома: "А за Гомелем людзі е?" – "Е. Толькі – дробненькія". Успомніў – i сам сабе засмяяўся: ці не ад ix, не ад юравіцкіх, пайшло гэта ў свет?
Ён раптам пашкадаваў: усё ж непагана было б, каб гэтай веры ў сваю дасканаласць, сваю перавагу было б трохі менш! Менш яе i менш – недаверлівасці да ўсяго, што ідзе ў сёлы. Лягчэй было б рабіць з людзьмі, весці на новую калгасную дарогу.
Адсюль развагі падышлі зноў да таго, пра што ён думаў не раз раней: як мала ведаюць пра Палессе, пра вялізны балотны край, пра мільёны людзей! Большасць, нібы культурных, людзей, калі даводзілася гаварыць пра Палессе, прыгадвала някрасаўскае: "Видишь, стоит, изможден лихорадкою, высокорослый больной белорус… Ноги опухли… колтун в волосах…" Іншыя ўспаміналі што-небудзь падобнае на "палешукі мы, а не чалавекі…". Апейка пачаў перабіраць у памяці, што гавораць пра Палессе кнігі. Ён чытаў ix усе, якія мог дастаць. Некалькі талковых кніг ира прыроду – пра лясы, балоты, пра птушак, пра звяроў; некалькі зборнікаў – запісаў казак, песень ды звычаяў. З ix маляваўся воблік народа: ціхія, дзікія, у палоне забабонаў. У гэтым таксама было нямала праўды, але як далека было да вялікай праўды! Як мала – пра бязмежна багатае людское мора, імя якому – народ!.. Ад чаго гэта? Ад імкнення спрашчаць? Імкнення да нейкай простай, зручнай высновы?..
Думаючы, згадваючы, Апейка прыкмячаў недавольна, што ў душы яго ўсё нейкае хваравіта ўзрушанае, чулае, што нават на звычайныя думкі адгукаецца яно неспакойным, вярэдлівым хваляваннем. Было нешта ад той узрушанасці, з якой ён сядзеў у рэстаране, толькі цяпер, на адзіноце, сярод цемры, усё гэта чулася мацней. Тут ён злавіў сябе на адчуванні, што аб чым ні думay, за ўсім чуў большае, больш важнае, больш трывожнае. Ён знарок чапляўся думаць пра іншае, спакайнейшае, стараўся не трывожыць сябе; але i думаючы пра іншае, ён не мог не чуць водсвіту таго, больш важнага i паганага.
Яно ўсё вісла над ім, навальвалася, гняло. Усё намагалася прарвацца ў думкі. Ведаючы, што ні да чаго добрага не дадумаецца з ім, Апейка гнаў яго, спадзеючыся, што ўсё абыдзецца, што прыйдзе патрэбная бяздумнасць, спакой. Трэба было спаць: выспацца перад не абы-якім заўтрашнім днём. Але спакой не ішоў.
"Цьфу ты, як хвароба! – вылаяўся ён. – Лезе ўсякае! Усякая непатрэбшчына!.. Знайшло час!.." Ён павярнуўся на другі бок, паспрабаваў яшчэ заснуць, але адчуў, што супакоіцца не зможа, i перастаў ужо гнаць тое паганае i трывожнае. "Галенчык… Пільны i непахісны Галенчык. Усё-такі напісаў!.. Белага адклікалі!.. Дабіўся!.. Значыцца, не скончылася. Значыцца, чысціць будуць яшчэ!.. І, значыць, можа яшчэ павярнуцца i інакш!.." Гэта ж яго шчасце, што там аказаліся Белы i Беразоўскі! А каб не Белы, а яшчэ адзін Галенчык? Ці ж цяжка было трапіцца яшчэ аднаму такому?.. Мяркуючы ж па тым, што казаў Белы, i тут ёсць свае галенчыкі. З большай сілаю… Вунь як ухапіўся павярнуць гісторыю з Зарэцкім! На цэлую партячэйку, на ЦКК адважна замахнуўся!..
Зноў убачыў, як зрушыла, нахілілася, коса папаўзла сцяна; стала потырч, упала ў цемру. Адолеў, адагнаў кволасць. "Глупства ўсё! Далікатныя нервы! П’яны хмель!.. Піць не трэба было! Не трэба!.."
Раптам ён нібы зноў пабачыў сябе ў пакойчыку з вазонамі, раскіданыя паперы на стале; Алесь як бы i цяпер сядзеў, звесіўшы галаву. "За што ж цябе гэта?" – "За веру…" Умомант, з незвычайнай яркасцю, уражлівасцю, урыўкамі, што ішлі без парадку, абы-як, зноў апанавала яго бачанае, чутае там. Памчалі, закружыліся, як бы радуючыся, што прарваліся, думкі пра Алеся, пра яго лес.
Чаму з ім так абышліся? Таму толькі, што сказаў тое, што думаў? У чым яго парушэнне камсамольскага статута? Парушыў дысцыпліну – не згадзіўся з думкай райкома? Але ж сіла наша – не ў бяздумнай дысцыпліне, сіла – у калектыўным розуме i – у калектыўным сумленні. Дысцыпліна павінна быць зліта з сумленнем, з перакананнем. Нават ваенная дысцыпліна лепш за ўсс, калі яна евядомая. Тым больш гэта трэба камсамольскай, партыйнай. Трэба пераконваць, даводзіць – асабліва там, дзе усе маладыя, зялёныя Чаму ж зразу – камандныя вокрыкі? Чаму зразу – пракурорскі прысуд? Зразу – выкідаць?!
Хіба тое, што ён сказаў, папярэчыць чым-небудзь генеральнай лініі партыі? Чаму ж – выкінулі?! Чаму так абышліся з сумленным, адданым нашай справе чалавекам? Чалавекам – вельмі каштоўным. Не толькі таму, што ён – иаэт, талент, a i таму, што – прыгледзеліся б – чалавек які! Іменна ж такія – з характарам, з моцным сумленнем, з цвёрдай прынцыповасцю – аснова ва ўсякай вялікай справе. Іменна яны – сыны i ўнукі тых, хто калісьці ішоў i на катаргу i ў ссылкі з-за сваіх перакананняў. Іменна такія могуць выстаяць у часіны трудных выпрабаванняў, выстаяць, не пахіснуцца; такія не будуць адседжвацца ў зацішку. Іменна яны, а не тыя, хто i цяпер, у мірны час, адседжваюцца, адмоўчваюцца, туляюцца, што гатовы, наперакор свайму заечаму сумленню, "разумна" глядзець на ўсё, больш за ўсё асцерагаючыся якой-небудзь рызыкі. Чаму прыстасаванец з душой слізня іншы раз больш даспадобы, чым характар сумленны, надзейны, але неспакойны? Ён сказаў, што – сумняваецца? Што ж – дакажыце, пераканайце яго, не пашкадуйце часу i клопату. Іменна ў такіх неспакойных, адкрытых, прынцыповых – сіла народа, сіла партыі. Жывая сіла.
Ён заступіўся за чалавека; а чаму ён не мог заступіцца, калі не ўпэўнен у тым, што той вінаваты? Хіба б лепш было, каб ён, не ўпэўнены, што чалавек – вінаваты, наперакор свайму сумленню, прамаўчаў бы? Каб ён – па сутнасці – зрабіў подлы ўчынак! Чаму ж ён, зрабіўшы подлы ўчынак, мог бы хадзіць між таварышаў, вучыцца, тады як, паступіўшы сумленна, апынуўся па-за таварыскай гурмой, стаў i не камсамол ьцам, i нават не студэнтам?.. Чаму – праўда, думаў Апейка, згадаўшы тое, што казаў Алесь, – абараняць цяжэй, чым абвінавачваць? Чаму – праўда – той, хто абвінавачвае, загадзя стаіць нібы вышэй? Нібы ўжо самім тым фактам, што можа абвінавачваць, нападаць – даказвае сваю адданасць! Чаму, – адкуль гэта ўзялося? – той, хто каго-небудзь абараняе, рызыкуе нібы паказаць сваю мяккацеласць, трапіць у апартуністы? Адкуль гэта ўзялося, як яно пранікла ў наша паветра: што прынцыповасць – гэта толькі, ці найперш, – выкрываць, абвінавачваць? A калі вінавацяць – невінаватага, сумленнага партыйца? Вінавацяць без пераканаўчых доказаў? Хіба ж гэта менш важна, менш прынцыпова – заступіцца за таварыша, падтрымаць яго? Хіба ж прамаўчаць, не падаць руку падмогі таварышу, на якога нападаюць без падстаў,– не беспрынцыпнасць сапраўдная? Яшчэ горшая! Падобная на здраду!..
Апейка зноў апынуўся ва універсітэцкім пакойчыку, пачуў злое: "Адкалоўся… Дакаціўся!.. Стаў прыслужнікам!.. Паслугачом нацдэмаўскага ахвосця!.." Нанава стаў перабіраць у памяці, што казаў Алесь пра Гартнага. Не падобна было, што хлопец затлумлены проста: вельмі ж цвяроза, разумна разважаў. Не, тут было не сляпое захапленне. Канешне, што да Гартнага, ён мог i не ведаць усяго; тагосяш на сходзе маглі не сказаць па якіх-небудзь прычынах, – чаго-небудзь, можа, пакуль нельга было пускаць шырока. Можна было дапусціць i такое, што Гартны перарадзіўся. Апейка не мог бы абсалютна паручыцца за Гартнага, але ў яго, з таго, што ён ведаў, не было i ўпэўненасці, што Гартны – вораг, што Алесь памыляецца. Мімаволі прыйшло ў думкі: ці не было тут, з Гартным, падобнага на тое, як "выкрываў" Галенчык яго, Апейку? Таксама ж прамова была "пераканаўчая", з "фактамі"! І тут ці не "факты" такога ж парадку i тая ж праўда?!. Памяць нагадала, – калі так проста было абвінаваціць у "контррэвалюцыйнай прапагандзе" адну з цэнтральных газет, то хіба ж не маглі так жа прышыць бірку "нацдэма", ворага, аднаму чалавеку? Тым больш што чалавек гэты мог быць i не зусім не вінаваты; хоць вінаваты зусім па-іншаму. Як бальшавік, што рабіў памылкі ў рабоце.
Адразу падумалася: колькі ў любога чалавека, асабліва з тых, хто на кіруючай рабоце, такога, к чаму можна пры ахвоце прычапіцца! Прычапіцца, крыва расталкаваць, перавярнуць усё дагары нагамі. І калі такое могуць зрабіць з чалавекам, які адданасць сваю даказаў даўно i ясна, то як жа тым, у каго такіх доказаў няма? У каго звычайная біяграфія, а то яшчэ i пляма якая – брат кулак ці яшчэ які чорт?
Лупіць з-за пляча, канешне, лягчэй, чым развязваць, разбірацца. Лупіць з-за пляча яно i больш "надзейна"; само па сабе відно – рэч "прынцыповая". Але ж сячы з-за пляча добра было, калі конь імчаў цябе насустрач ворагу, яунаму ворагу; тады, калі не было як разбірацца, калі трэба было дзейнічаць адразу. Сячы – гэта неабходнае ў вайну, супроць яўнага ворага. Але як сячы тут, дзе наступаюць не ланцуг на ланцуг, дзе свой i вораг разам, дзе добрае i злое пераблыталася, сплялося; дзе легка секануць шабляй не толькі па ворагу, a i па сваім? Чаму ж іншыя гатовы секануць па табе толькі за тое, што ты хочаш разабрацца, перад тым як узняць сваю шаблю? Што ты хочаш, перш чым рашыць, разблытаць, разгледзець таго, хто перад табой? Пільнасць, – пільнасць якраз i павінна быць зліта з уважнасцю, з імкненнем разабрацца ва ўсім добра!..
Апейка ўспомніў, што казаў Белы пра Бухімовіча, i падумаў: не памыліўся Белы; такі Бухімовіч, i праўда, можа быць як правакатар – са сваёй яўнай архіпільнасцю i тайным кар’ерызмам. Што, калі такія бухімовічы ды галенчыкі – пры ix галасістасці ды нахабстве – возьмуць сілу, калі не адзін, не два такія, пры цяперашніх акалічнасцях, возьмуць сілу, – чаго яны наробяць са сваёй архіпільнасцю? Пры такім парадку, калі вольна будзе нападаць на кожнага, хто захоча разабрацца, выключаць тых, хто намерыцца заступацца? Калі даць волю такім, каму хочацца – для справы, вядома! – надзвычайных мер i правоў? Каму не церпіцца секануць з-за пляча? Калі моўчкі дазваляць награваць "страсці".
Ён падумаў, што такія людзі i такія тэндэнцыі, калі ix не стрымаць, могуць зрабіць нетрывалым становішча ледзь не любога чалавека. Апейка тут жа запярэчыў сабе, што тэндэнцыя гэта жыве толькі таму, што пакуль мала праявілася: не заўважылі, як трэба, шкоду яе; калi ж толькі праявіцца, ёй дадуць бой. Прышчэмяць, як гадзюку, што ўпаўзла ў дом.
Яму верылася, што гэта – да пары, што прыйдзе пара, i недалёкая, – i з усім гэтым разбяруцца, як трэба. "Чаго ты хочаш? – спрачаўся ён сам з сабою, цвярозы, разважны. – Каб проста было ўсё? Не будзе проста. Складана будзе ўсё. Бо – складаны час. Вораг не той, што ў ірамадзянскую. Не тымі метадамі дзейнічае. Асцярожна, спадцішка. Затоены, пад друга маскіруецца. Усміхаецца, як друг. Не ўсякага зразу раскусіш. А трэба – выкрыць. Абясшкодзіць. Каб не ўсадзіў нож у спіну табе!.. Таму трэба пільнасць, надзвычайная пільнасць! І нічога не зробіш, іншы раз яна будзе перарастаць у падазронасць! І лагоды, далікацтва – не будзе! Барацьба не спрыяе далікацтву! Барацьба ёсць – барацьба! Барацьба патрабуе рашучасці, робіць жорсткім. Гэта – непазбежна… Нельга зваць да лагоднасці. Гэта аслабляе ў барацьбе! І гэта – пры барацьбе – проста немагчыма. Трэба быць цвёрдым, рашучым, напагатове заўсёды! Такі закон барацьбы. Азбука барацьбы. Ты добра ведаеш гэта. – Але нехта іншы ў Апейку i згаджаўся з першым, i спрачаўся: – Ведаю. Але той жа закон барацьбы кажа: адзін у полі – не воін. Помні, што побач плячо друга. Памагай таварышу, ён – паможа табе. Толькі з таварышамі ты – дужы, ты – баец!.."
"Уся соль у простай ісціне: разбірацца, хто – друг, хто – вораг. Берагчы друга, нішчыць ворага. Такая простая ў думках i такая няпростая ў жыцці ісціна. Дзе ворага можна палічыць за друга, а друга – за ворага!.. Пільнасць, уважлівасць, суд сур’ёзны, справядлівы – адзін закон, абавязковы для кожнага. "Толькі факты, бясспрэчныя факты", – помніць заўсёды!.."
"Так, усё можна давесці да абсурду, да шкоды, – згадзіўся ён, успомніўшы Алесевы словы. – Ва ўсім – праўда – патрэбна пачуццё меры. Пачуццё рэальнасці…" Успомніўшы Алеся зноў, Апейка думаў ужо толькі пра яго. Перабіраючы гаворку, Апейка чуў цяпер неадступнае нездавальненне сабой: ён не зрабіў усяго, каб правільна накіраваць хлопца. Дзіўна, ён, вопытны чалавек, у гаворцы з хлопцам часта не знаходзіў патрэбных слоў. Зялёны хлопец сваімі гарачымі думкамі часта нібы адольваў яго, старэйшага i вопытнага. Усё таму, мабыць, што ён, Апейка, аказаўся негатовым да такой гаворкі. Мала ведаў, стаў як бы вучнем. Узяло трывожнае, бацькоўскае: "Каб не надламала гэта ўсё хлопца! Мы – што, мы – старыя ваўкі, тоўстая скура. Нас цяжэй збіць. А яму як, кволаму парастку? Ды яшчэ – з чуласцю яго!.." Апейка падумаў, што трэба зрабіць усё, каб памагчы хлопцу, выратаваць яго…
Ужо вярнуўся камандзір-пагранічнік, упоцемку раздзеўся, скрыпнуў ложкам, захроп, а яму ўсё не спалася. "Інтэлігенцкая мяккацеласць", – сказаў бы Башлыкоў. Сам падумаў з папрокам сабе:
– Усё ж нервы распусціліся… І не трэба было піць…" Намаганнем волi прымусіў сябе супакоіцца зусім: трэба спаць, заўтра важны дзень.
Засынаючы ўжо, убачыў —апошні раз, – як па сцяне коса паплыло святло з плошчы. Паплыло i прапала.
Раздзел трэці
1Чым далей адыходзіў той дзень, калі ўпершыню пайшла па Куранях чутка пра перарэзку зямлі, тым больш рэдкімі i спакайнейшымі станавіліся гаворкі пра яе. Можна сказаць, што тыя, якія не асабліва трывожыліся, пачуўшы пра перарэзку, цяпер яе за клопатамі i зусім амаль не згадвалі. Іншыя, каго перарэзка палохала, цяпер думалі пра яе без ранейшага страху, усё больш прызвычайваліся да надзеі, што нічога такога не будзе, што ўсё абыдзецца адным спалохам.
Як нядобры напамінак, што бяда не мінула, даходзілі раз-пораз Міканоравы i іншых калгаснікаў размовы, што перадзел, або, як Міканор казаў,– землеўпарадкаванне, рана ці позна будзе абавязкова. Тады трывога зноў находзіла на многія куранёўскія двары, нанава ўздымала прыціхлыя ўжо гаворкі пра зямлю, пра справядлівасць, пра Міканоравы падкопы. Але праходзіў дзень, другі, i ўсё цвярдзей пераконвалі, супакойвалі адзін аднаго, што Міканор проста страшыць, каб ахвотней ішлі ў калгас, што Міканору таксама не ўсё можна. Няма, казалі, такога закону, так што няхай не пужае: усё роўна не даб’ецца свайго. І праўда, час нібы падмацоўваў гэтыя надзеі: дні ішлі ды ішлі, а каморніка не было.
І вось, калі ўжо амаль звыклі, што ніякага перадзелу не будзе, каморнік паявіўся. Міканор вёз яго сярод дня, i з выгана, з двароў, з вокан багата хто з куранёўцаў бачыў, як, спусціўшы ногі з драбінак, ківаўся ў Міканоравых калёсах па-гарадскому апрануты хлопец. Перад Міканорам стаяла, заўважылі, нейкая зеленаватая скрынка, ляжала штосьці ў чахле, было яшчэ штосьці, чаго не разабралі; але i без таго ўсім было відаць: на калёсах везлі нейкае важнае абсталяванне. Значыцца, чалавек ехаў на важную справу. Усім было хутка вядома, што Міканор прывёз чалавека на свой двор, што ўсё абсталяванне памог занесці ў сваю хату. Што чалавек i застаўея ў Міканоравай хаце; будзе, мабыць, там жыць. Яшчэ да таго як Міканор сказаў, каго прывёз, па Куранях пайшло здагадлівае: "Каморніка прывезлі!.. Рэзаць землю будуць!.."
Не прайшло паўз увагу куранёўцаў i тое, што трохі пазней, перад абедам, прыехаў да Міканора яшчэ важны госць, Гайліс – цяперашні старшыня еельсавета. Неўзабаве, паабедаўшы, каморнік, Міканор, Гайліе, Хоня i Алёша выйшлі з хаты, загуменнем, дзе было не так гразка, падаліся ў поле. Куранёўцы, якім пашчаеціла ўбачыць гэта з прыгуменняў ды агародаў, пераказвалі потым іншым, што ў полі за гумнамі каморнік, Гайліе i іншыя нейкі час стаялі, пра штосьці раіліся. Як пра надзвычайную асаблівасць, расказвалі тыя, хто бачыў, што у каморніка бялела нейкая папера, да якой хіліліся i Гайліс i іншыя. Расказвалі, што было відаць, як усе раз-пораз падымалі галовы ад паперы i нібы шукалі штосьці ў полі. З гэтага здагадлівыя куранёўцы выводзілі, што папера мела нейкае вельмі важнае значэнне для ўсёй справы. У ёй нібы значыўся не знаны пакуль куранёўцам лёс…
Ад загумення каморнік, Гайліс, Міканор, Хоня i Алёша, пра нешта гамонячы між сабой, пайшлі паўз сяло да выгану, дзе тырчэлі голыя кроквы пустой, без варот, калгасаўскай канюшні. Канюшня сама, было відаць, ix не цікавіла; Міканор адно на момант затрымаў ix, сказаў штосьці, але ўсе амаль адразу ж пайшлі далей. Яны, можна было здагадацца, падаліся да выгану таму, што паўз яго ішла з сяла мокуцьская дарога. Гэтай дарогай усе чацвёра i пайшлі ў поле, пакуль не сталі зноў, разглядваючы паперу, якую выняў з сумкі на баку каморнік. Калі каморнік схаваў паперу, збочылі з дарогі i падаліся полем, напрасткі праз палосы; дайшлі ледзь не да самага Церамоскага лесу. Ад Церамоскага лесу, што чарнеў ужо голы, але нават цяпер густы сваімі зараснікамі, ад чорнага мокрага i панурага балацянага гушчару павярнулі крута ўлева, зноў праз палосы, напрасткі. Можна было здагадацца, паказвалі каморніку, якая яна, куранёўская зямля: то рабая, у белых i чорных плямах, то зусім чорная, балотная каля Церамоскага лесу, каля мяжы бяскрайніх балот, што пачыналіся ў лесе; то ўсё больш жоўтая, больш пясчаная, па меры таго, як балота i мокры лес адыходзілі далей. Недалёкі збоку лес проста на вачах мяняўся: усё больш i больш зелянелі сосны, якія неўзабаве ішлі ўжо аднастайным i дружным зборам. І проста на вачах мянялася i поле: ці даўно было рабое, з жоўтымі плямамі, а вось ужо адзін, буравата-жоўты, прыбіты асеннімі дажджамі, россып. Неахвотна, рэдка бярэцца трава; па пожні відаць, якая няшчодрая тут зямля: пожня рэдкая, сцяблінкі—тонкія, кволыя, чэзлыя. Каляіны дарогі, што ідзе тут, у сасняк, на луг, у Мокуць, глыбокія i сыпучыя, поўныя пяску, травы абапал мала i кволая, дарога ўся – голая, сумная.
Ад мокуцьскай дарогі да міхалеўскай – дарогі на Міхалі – самыя бедныя палі: пясок i пясок. Толькі за міхалеўскай дарогай поле мяняецца: пясок прападае, пачынаецца зямля, калі i не вельмі шчодрая, то хоць такая, якая пры добрым доглядзе, добрым гнаі i пры добрым надвор’і аддзячыць, йракарміць можа. Тут каморнік i ўсе, хто былі з ім, таксама стаялі, разглядвалі паперу – план зямельных абшараў Куранёў,– звяралі з тым, што бачылі сваімі вачыма. З аднаго боку быў блізка лес, цяпер ужо найбольш бярозавы, самы прыгожы ў Куранях лес; з другога – недалёка віднеліся цёмныя, гарбатыя куранёўскія гумны, платы, там-сям раскіданыя дрэвы, – вузкія, цесныя ахвяраваў цярплівым куранёўцам абшары ўсёмагутны Усявышні. За двума радамі куранёўскіх хат амаль адразу ж пачыналася балота: нядоўпя агароды па той бок краем сваім улазілі ў чорную гразь.
Міканор, i калі ішлі полем, i калі стаялі, аглядвалі поле, расказваў каморніку i Гайлісу, дзе чые надзелы, як родзіць зямля жыта, проса, авёс. Часам ён гаварыў пра таго ці іншага куранёўца: што за чалавек, як жыве – багата ці бедна, якім "духам" дыхае. Велікаваты, сутулаваты, ён ступаў шырока i дужа, i на рабым, пакляваным воспаю твары, у дробных шэрых вачах пад рэдкімі, ледзь прыкметнымі брывамі быў выраз рашучасці i цвёрдасці. Ён часта аглядваў поле, i аглядваў не бесклапотна, а сабрана, увесь час разважаючы сам сабе, вымяркоўваючы. Часам ён гаварыў i каморніку, i Гайлісу, дзе каму адвесці зямлі, які надзел, загадзя як бы папярэджваў, каб не было выпадковасці, несправядлівасці да некаторых, бяднейшых. Ён між іншых прыгадаў i Глушака, i Нібыта-Ігната, i Пракопа i рашуча заявіў, што гэтых трэба падрэзаць; даволі ўжо, сказаў, параскошаваліся яны на багатай зямлі, якую нахапалі праўдаю i няпраўдаю. Сказаў ён, што i Васіля Дзятла пасадзіць на месца не шкодзіла б, i калі Гайліс запярэчыў, што Васіля нельга крыўдзіць, сказаў, што i гэты "па духу" падобны да кулацкай нечысці. Ён хмурна пашкадаваў, што мала людзей у калгасе, што i на той плошчы, якую адвядуць, не вельмі разгорнешся; от калі б угаварыць хоць бы паўсяла ды адвесці пад калгас i тое, што каля цагельні, i гэтае поле! Ён глядзеў на гэтае поле, нібы меркаваў ужо, што б можна было тут зрабіць, калі б яно было калгаснае. У тым, як ён глядзеў, што казаў, адчувалася, што ён поўны нецярплівага разумення важнасці моманту, што ён без меры давольны, што момант гэты нарэшце наступіў. Што ён проста прагне дзейнічаць i што дзейнічаць гатоў смела i рашуча.
Гайліс, драбнаваты побач з Міканорам, стройны ў перацягнутым папругаю шынялі, у зеленаватай фуражцы, увесь нейкі акуратны, прамы, таксама аглядваў поле i, як было відаць па твары, са зграбнымі строгімі рысамі, з блакітнымі яснымі вачыма, таксама меркаваў пра важныя перамены, якія неўзабаве павінны быць i ў якіх багата што будзе залежаць ад яго. Было відаць, што ён таксама разумее важнасць гэтага моманту: недарма ж, звычайна сухаваты, дзелавіты, ён трымаўся тут проста-такі строга; як бы выглядам сваім, паводзінамі паказваў, што ён не дапусціць ніякага, самага дробнага адыходу ад закону, па ўсіх правілах выканае абавязак, які належыць зрабіць яму на яго пасту. Стрыманы, ён гаварыў вельмі мала, i кожнае слова яго было дакладным i кароткім. Можа быць, ад гэтай яго строгасці i Хоня, i Алёша ішлі сур^ёзна, гаварылі толькі важнае, як бы таксама паказваючы, што i яны ведаюць, за што бяруцца, i гатовы памагчы, як толькі здолеюць.
Каморнік быў зусім малады хлопец, дробны, бялявы, з мяккім, беленькім пушком на шчаках. Апрануты ў чорную, зацяганую ватоўку, з кепкай, якая таксама пабачыла ўсяго, у лапленых, з наліплай глінаю велікаватых ботах, ён трымаўся надзіва стала, упэўнена. Было відаць, што гэты хлопец звык быць сярод людзей, сярод незнаемых i сярод начальства; толькі што паявіўшыся ў Куранях, ён ні трохі не бянтэжыўся, нібы ішоў між даўніх, звыклых знаёмых. Было відаць таксама, што ён звык да сваёй важнай ролі, да пачцівасці i ўвагі ад тых, да каго прывяла яго справа. У ім адчуваўся гонар не толькі сваей роляи, a i той незалежнасцю, якую давала гэта яго роля i якую ён не раз паказваў. Ён з годнасцю слухаў, што казаў Гайліс, ні разу не паспяшаўся згадзіцца: ён нібы пакідаў за сабой права падумаць i рашыць адпаведна сваім інструкцыям i свайму абавязку. З Міканорам жа ён абыходзіўся яшчэ вальней: не раз хлопец паказваў, што i слухаць не хоча непатрэбнае, назольнае гаварэнне…
Між лесам i сялом цераз палосы пакіравалі да алешніцкай дарогі, якая за полем знікала ў голым зарасніку, што атульваў не так даўно пабудаваную пад Міканоравым кіраўніцтвам грэблю. Ішлі проста на дружную купу асін i соснаў, што высіліся на цагельні. Дужа, нецярпліва крочачы побач з каморнікам, Міканор яшчэ зводцалек стаў тлумачыць, што тут, па абодва бакі дарогі,– найлепшая куранёўская зямля, куранёўскі чарназём, на якім уваткні сухую палку – вырасце дрэва! Масла, а не зямля! Акідваючы яе неспакойным позіркам, ён сказаў каморніку, што гэта i ёсць тая зямля, якую вырашана выдзеліць калгасу.
– Па еты бок яе небагато, а па той – за дарогаю – яна ўся такая. Да самаго лесу… – Міканор сваім нецярплівым, шырокім крокам увесь час выбягаў наперад іншых; ён i цяпер выбег, схамянуўся, стрымаў сябе. Падыбаў поруч з іншымі.
Каля цагельні каморнік зноў стаў, праверыў карту, адзначыў штосьці алоўкам. Потым зноў пайшлі полем, усцяж лесу. Туды, дзе поле канчалася.
