Текст книги "Подых навальніцы"

Автор книги: Иван Мележ

сообщить о нарушении

Текущая страница: 9 (всего у книги 38 страниц)

3

Глушак скінуў снапы ў застаронак, загадаў сыну выводзіць калёсы з гумна. Сцяпан аброццю прыціснуў галаву каня да персяў, налёг локцем на хамут – конь неахвотна, але пакорліва пачаў адступаць задам: ён адышоў так крокі са тры, калі калёсы наткнуліся на штосьці, сталi.

– Пастой! – крыкнуў стары сыну, недавольны, узяўся за задок калёс: няўдаліца Сцяпан i тут не выкіраваў як трэба – утулкаю кола зачапіў за варотнае шула.

Глушак, крэкчучы, падняў задок, пераставіў ад шула. Калі Сцяпан выбраўся з гумна – загадаў распрэгчы, накарміць каня; сам пастаяў трохі, паглядзеў на загуменную дарогу, зноў пасунуўся ў гумно. Палічыў снапы. На прыгуменні, што чырванела водсветам заходняга неба, ён зноў павёў позіркам – ці не відаць Яўхіма з возам. Яўхіма ўсё не было, i Глушак пачаў злаваць. Не першы раз падумаў, што – патана, калі ў адным гумне разам два гаспадары, хай хоць ён, той другі, i сын табе. Успомніў, што не раз – як сваю – браў Яўхім яго мякіну, тры разы – як са сваіх – насыпаў сабе з яго мяшкоў

"Сын, сын, a i за ім – вачэй не спускай! Шчэ, можа, болей, як за чужым, бо ён тут жа, пры табе, у тваім гумне! Няма таго, кеб бацьку старому памагці, дак сам урваць астатняе ад бацька, старца, гатовы!.." Ён падумаў, як няшчасны, што i з Яўхімам не саўсім пашанцавала яму: не шкадуе бацьку, сам абірае роднага бацьку! – пачуў у сабе тую нутраную злосць на ўсіх, на ўсё, якая цяпер нярэдка брала яго…

Намерыўся ўжо ісці на двор, калі ўбачыў на дарозе з вуліцы чужую постаць. Пазнаў Хоню – "Бацька з маткай" – i стаў насцярожана чакаць: што яшчэ прынесла з гэтым чортам?

– От, дзядзько, – палучыце! – падазрона весела сказаў Хоня, падаючы паперку.

Глушак з таго, як ён гаварыў, пачуў, што паперка нядобрая нечым, кальнуў позіркам у яе: што там.

– Што ето?

– Налог, дзядзько. Абавязковы налог.

– Дак я ж ужэ палучыў…

– Ето тачнейшы.

Глушак хацеў ужо ўзяць, калі Хоня раптам пацягнуў паперку сабе: чамусьці засумняваўся. Прыгледзеўся, пакруціў галавою:

– Не, ето не ваша! Ето – Зайчыкава! Чуць не адцаў чужую! От – ваша!..

Глушак кінуў востры позірк – i недарэмна: было ўжо не сорак восем, як у тым абавязацельстве, а – пяцьдзесят шэсць! Пяцьдзесят шэсць пудоў!

– Ето – утачнілі! – прасіпеў, чуючы, як злосць важка раздзімае грудзі. – Дак, можа, вы i падумалі – дзе я вазьму столькі?

– Ето ўжэ вы падумайце самі.– Хоня сказаў так, здалося, здзекліва, што ў Ілушака затрэсліся дробна рукі. Не знайшоў што i адказаць з гневу. Хоня выбраў яшчэ лісток. – І от – Яўхіму аддайце!

Глушак глядзеў у Хоневу спіну так, што калі б агонь нянавісці, якая гарэла ў яго позірку, мог перадавацца на другіх, спапяліў бы Хоню ўмомант гэты позірк. "От жа гад! От жа смурод! – не мог ніяк утрымацца, каб не дрыжалі рукі.– Смяецца шчэ, вашывец!.."

Яшчэ да таго як Яўхім, трымаючы лейцы, побач з возам снапоў падышоў да варот, стары падаўся насустрач. Стаяў каля варот, нецярпліва чакаў, чуючы, як злосць важчэй раздзімае грудзі. Яўхімаў воз, неахайны, крывы, крактаў, нібы недавольны нечым таксама, – Глушак слухаў гэта, i ў ім з гневам рос жаль да Яўхіма, жэўрала няясная, неабходная надзея. Бачыў ужо ў ім толькі супольніка ў няшчасці, адзіную сваю апору ў жыцці. Ледзь воз, чапляючы шчэццю снапоў за слуп варот, усунуўся на прыгуменне, стары пераступіў дарогу сыну:

– От – паглядзі!

Рукі перад Яўхімам дрыжалі яшчэ драбней. Ад узрушэння, ад нецярплівасці, прагі падзяліць з некім сваю злосць як бы не бачыў, што тут жа была Ганна, якой звычайна асцерагаўся паказваць трывогу.

Яўхім прыпыніў каня, доўга трымаў лісток у крывых, дужых пальцах з адрослымі пазногцямі. Пазногці, пад якімі чарнела зямля, дзе-нідзе загнуліся ўжо, бы кіпцюры. Пазногаць на сярэднім быў сарваны амаль напалову. Стары бачыў, як напялася на Яўхімавым твары цвёрдая, дублёная ветрам ды сцюжамі скура, як павастрэлі сківіцы, чакаў, што ён скажа. Яўхім не сказаў нічога: адарваўшы позірк ад лістка, павёў вачыма, быццам хацеў знайсці кагосьці,– глядзеў важка, жорстка. Раптам моўчкі ж сунуў паперку ў кішэню, рашуча сцебануў лейцамі каня:

– Но-о!

Вячэра Глушаку была не ўсмак. Дзе б ні тупаў – ці па хаце, ці ў сенцах, ці ў хляве, – усё не ладзілася, усё злавала, усё было брыдкае. У сенцах гупнуў на падлогу начоўкамі, што трапіліся пад руку. У хляве ні за што так бацнуў наском апорка па нагах каню, што той з перапуду тросся i хроп, калі зноў падыходзіў блізка. Што б ні рабіў, у галаве былі, помніліся гэтыя – пяцьдзесят шэсць пудоў! "Утачнілі! Штоб вам на том свеце, на гарачай смале так утачнілі!.." У думках даваў волю злосці, помсціўся: "Трасцу вам! Не тое што пяцьдзесят шэсць, a i шэсць пудоў – трасцы! Аднаго пуда – трасцы! Аднаго хунта – дулю! Дулю– аднаго зярняці! Падохніце, выпруціцеся з галаднечы! Паежце адзін аднаго! Як сабакі галодныя! Трасцы! Дулю!.." Ашалелы, думаў, кляўся сам сабе: рукой не варухне, каб злажыць на вазы тое, што яшчэ было ў полі, каб зжаць тое, што яшчэ стаяла: хай гніе, хай прападае! І тое хай гніе, што ў гумне, – цэпа не падыме! У сляпым, салодкім трызненні шалу станавілася легка, добра, чуў у сабе такую сілу, што дрэвы мог бы, здаецца, выварочваць; але шал быў нядоўгі, за гарачкай шалу студзіла галаву, грудзі паганая, безнадзейная цвярозасць: рукі, ногі – усё рабілася такім бяссілым, што хацелася сесці. "Не здай, не выканай – папробуй! Цацкацца, можа, будуць з табой, прасіць-маліць!.." Памяць зразу нагадвала не аднаго знаёмага багацея – з Алешнікаў, з Глінішч, з Княжыцы, – што парылі косці за кратамі. "Восем, дзесяць гадоў – хочаш? Зарабі!.."

Пасядзеўшы квола, зноў хадзіў, кідаў, што траплялася пад рукі, сіпеў на ўсіх. З двара зноў вярнуўся ў хату. Кіпела ўсярэдзіне адтаго, што Сцяпан, тулячыся ля акна, упоцемку ўжо, сляпіў вочы пры кніжцы: здароваму гэтаму балэбусу як i не было клопату, што бацьку пятлю зацягваюць! Кіпела i адтаго, што – заўважыў – старая сачыла дурным, спалоханым, сабачым позіркам, старалася дагадзіць як магла.

– Не круціся! – крыкнуў на яе. Калi ж яна пакорліва стулілася ў кутку каля ложка, наляцеў коршакам на сына: – Кінь! Бач – кніжкі яму! Поскудзь ету! Грамацей!.. Штоб i духу етаго не було!..

Глушак вырваў кніжку i шпурнуў к печы так, што зашамацелі жаласна лісты.

– Штоб – духу не було!..

Думаў, кінецца біцца: так сядзеў Сцяпан, калі вырваў у яго кніжку. Старая таксама заўважыла: спалохана крыкнула сыну саступіць – Сцяпан важка падняўся, узяў кніжку ў кутку ля печы, стукнуў дзвярыма ў сенцах.

Стары яшчэ пасіпеў, патупаў злосна i, нарэшце, прыціх. Але сядзець абы так не мог. Выйшаў на двор, пастаяў на вячэрнім ветры. Хацелася пагаварыць, адвесці душу. Пацягнуўся на Яўхімаў ганак. Дом быў перагароджаны, для Яўхіма на месцы акна былі прарэзаны дзверы, зроблен асобны ганак. Было ў Яўхіма i сваё, уласнае селішча, быў там ужо i зруб, i кроквы нават стаялі, a толькі жыццё так завязалася, што i невядома было, канчаць тую хату ці не. Так i лезла ў вочы з голымі кроквамі, сівела пустою.

Яўхім толькі што павячэраў, сядзеў ля стала, курыў самакрутку. Стары пачакаў, калі Ганна прыбярэ са стала, выйдзе, спытаў як парады:

– Дак што ж рабіць будзем?

Яўхім глядзеў усё тым жа нерухомым позіркам, ціснуў плячом вушак. Зацягнуўся глыбока, аж стала з трэскам зырчаць газетная самакрутка, доўга не выпускаў дым.

– Што? Выконуваць… – нарэшце расшчапіў ён губы.

І голас яго, як i сам Яўхім, мог бы здацца спакойным, прыміраным, але Глушак добра пачуў стрыманую, затоеную лютасць.

– З торбаю пайсці нядоўго! Як старцу якому…

Яўхім не адказаў. Зацягнуўся яшчэ некалькі разоў глыбока, павольна; стары зразумеў, што гаворкі талковай не будзе i спадзявацца не трэба, a ўсё ж пакволіўся: што ж яно будзе далей? Яўхім рэзка зварухнуўся, кінуў самакрутку на падлогу, харкнуў, цвёрда расцёр. Адрэзаў:

– Лепей не будзе…

Глушак больш не пытаўся. Не было ахвоты гаварыць. Пасядзеў, памаўчаў, пасунуўся зноў на двор. Было яшчэ больш самотна. Падаўся на вуліцу: неспакой на душы проста гнаў нешта рабіць. A рабіць не бачыў што. Не знаходзіў, што рабіць. І прасіць аб літасці – надзеі аніякай, i працівіцца – без толку. Усё адно што самому лезці на ражон.

"Па закону папробуваць трэба. Будзе што, не будзе, а папробуваць трэба. У цюрму за ето не пасадзяць…" Ціхай вуліцай, між двух радоў чорных хат, чорных варот i платоў, маўклівых дрэў пацёгся ў той бок, дзе жыў Дамецік. Ідучы, не першы раз пашкадаваў, што адабраў калісьці добры лужок у Дамеціка, судзіўся i адсудзіў, паддобрыўшы суддзю; што прыціскаў, як другіх, то пазычыўшы чаго, то заспеўшы каня яго ў сваім жыце: трэба было тады застаўляць яго, каб адрабляў! Але ж i так падумаць можна – адкуль было ведаць яму, Халімону, што так потым павернецца; што смаркаты вырадак таго Дамеціка стане тваім распарадчыкам!

Вокны ў Дамецікавай хаце былі цёмныя, на двары – пуста, але дзверы ў сенцы былі адчынены, i там хтосьці корпаўся. Глушак даў невядома каму "добры вечар" – з цемры адгукнулася Дамеціха.

– Дамецік дома твой?

– Дома. Чухаецца ўпоцемку…

Глушак пільным позіркам i ў цёплай цемры заўважыў: стары адзін, Міканора няма – знарок рассеўся на лаўцы так, быццам нікога i не трэба. Толькі пагаманіўшы пра розную драбязу, пацікавіўся:

– А дзе ж ето Міканор ваш?

– У сельсавеце, – адгукнулася Дамеціха заклапочана. – Сход парцейны сягоння.

– Hi дня, ні ночы спакою чалавеку няма, – паспачуваў Глушак. У галаве прайшла думка: "Мяркуе, вашывец, пэўне, як шчэ тужэй пятлю на шыі сціснуць", – але для Дамеціхі ўздыхнуў нават: – Нялёгко, сказаць, i парційным цяперашнім часам!

– A няўжэ ж легко. Рэдко калі i дома пасядзіць! – шчыра пашкадавала Дамеціха.

Глушак разважыў, што яно i непагана, што Міканора няма: пакуль прыйдзе, можа, удасца выведаць штонебудзь, знайсці, з якога боку падступіцца. Можа, удасца саміх, Дамеціка i Дамеціху, схіліць да сябе: каб закінулі добрае слова перад сынам. Паскардзіўся, што сэрца нешта вельмі ж тахкацець стала, i ногі паслабелі, i холадна чамусьці робіцца: сорам – а хоць ты летам кажух надзявай іншым разам!.. Старасць – ведама!.. Старасць – не радасць!..

Дамеціха i слухала i сама гаманіла ахвотна, нават прыхільна. Дамецік жа, чуў Глушак, толькі i чакаў, што ён сціхне ды сыдзе з хаты. Знарок пазяхаў на ўсю хату, чухаўся санліва: не хацеў забываць старыя крыўды! Глушак таіў злосць: як мяняюцца людзі: гадоў яшчэ тры назад бегаў бы, круціўся, каб дагадзіць як найлепей такому госцю, а от – воўкам маўчыць! Што значыць – сілу пачуў: "бацько парційнага сакратара!"

Не гаворачы нічога, Дамецік вылез з-за стала, пашаргаў босымі нагамі па земляной падлозе. Узлез на пол, пачухаўся гам. Засвістаў носам. А Глушак усё сядзеў, гаманіў, падступаўся к сэрцу, здаецца, i праўда спачувальнай Дамеціхі. Нарэшце наважыўся паскардзіцца на падатак: хоць разарвіся – не выканаеш столькі!

Старая ківала, спачувала. Але як толькі стукнулі веснічкі, затупалі па двары мерныя, упэўненыя крокі, Глушак пачуў сябе так, нібы зараз мусіць счапіцца люта. Яшчэ да таго як бразнула клямка ў хату, ведаў: Міканор ідзе!

Міканор нават не адказаў на прывітанне. Упоцемку сунуўшы шапку на цвік ля дзвярэй, адразу нядобра кінуў:

– Чаго прыйшлі?

– Просьба ў мяне… – Глушак казаў, як мог, лагодна. – Па справядлівасць, сказаць, прыйшоў…

Старая акурат запаліла газнічку, i Міканор быў перад Глушаком: у картовым мятым пінжачку, віслым галіфэ, у прыпыленых лапленых ботах; рабы, пляскаты твар моршчыўся, вочы мружыліся – пэўна ж, не ад газнічнага святла.

Глушак лавіў позірк яго: той не зычыў літасці. Яшчэ да таго як скончыў тлумачыць Глушак, Міканор адрэзаў:

– Справядлівасць, дзядзько, такая: здайце ўсё. Да астатняго хунта. Калi па-добраму хочаце! – У голасе яго яшчэ прыбавілася пагрозы, нагадаў: – І не застаўляйце, як летась, – штоб мы шукалi!

– Дак ці ж я проціў, Міканорко, штоб выконуваць! – Глушак трохі не маліў.– Дак багато ж вельмі! Кеб хоць зрэзалі сколькі! Штоб пад сілу було!

– Дзядзько, здавайце i – хутчэй! – пагразіўся непрыступна Міканор, выцершы твар i рукі, сядаючы за стол.

Дамеціха, што падавала міску з баршчом, паспрабавала заступіцца за госця, які так прасіў, але Міканор зразу ж загадаў строга:

– Мамо, не ўмешвайцеся, куды не трэба!

Міканор сёрбаў, не гледзячы на Глушака, не тоячы непрыхільнасці, недавольнасці тым, што ён прыйшоў, сядзіць; а Глушак, хоць бачыў усё, сядзеў, са сціплым, няшчасным тварам, цярпліва чакаў, не хацеў траціць надзеі.

Было ціха. Глушак чуў, што самае лепшае пакуль – сядзець так i маўчаць. Маўчала i Дамеціха, баючыся, мабыць, угнявіць сына. У цішыню адно Дамецік уплятаў залівісты свіст з палацяў. Доўга маўчалі. Глушак яшчэ спадзяваўся, што прыйдзе зручная хвіліна, калі можна будзе пачаць зноў. Прасіў толькі ў думках Бога, каб не прыперла не ў час каго-небудзь з суседзяў. І калі ўвайшоў хтосьці на двор, пачуў адразу. Чалавек ішоў хутка, рашуча.

Бразнула клямка, i ў хату рушыў – не хто іншы – Яўхім. Без шапкі, з раскіданым чубам, з расхрыстаным каўняром, кінуў на Міканора, на Глушака неспакойным бляскам вачэй. З аднаго позірку ўбачыў бацька, што Яўхім "сарваўся". Стрымлівацца, думаць ужо не зможа. Папрэ напралом.

– Ето ты распарадзіўся? – Голас яго прыкметна дрыжаў. Яўхім узяў з кішэні паперку, сунуў на стол.

Міканор кончыў есці, адставіў міску, выцер далоняю губы. Спакойна паглядзеў на паперку, на Яўхіма.

– Улада распарадзілася.

– Ты знаеш, с-сколькі ў мяне будзе?

– Знаем.

– Знаеш! – Яўхім ледзь стрымліваў сябе. – Дак калі я ўсе, што змалачу, аддам вам! Сабе не аставіўшы! Не хваціць на налог вам!

Міканор пакапаў мезенцам між зубоў.

– Хваціць.

– Хваціць! Ты знаеш усе! – Яўхіму нібы цяжка было дыхаць. Вочы гарэлі; гатоў быў, здавалася, рынуцца на Міканора.

Дамеціха пабялела ад страху.

Глушак устрывожана памкнуўся да сына, разважным, бацькоўскім тонам папракнуў:

– Яўхім!..

Той – быццам не чуў – паліў вачыма Міканора.

Дамеціха схамянулася таксама, кінулася к сыну:

– Міканорко!.. І – ты!.. Будзь разумны!..

Міканор дужаю рукою адвёў яе. Устаў на поўны рост; як вартавы, на сцяне за ім устаў цень. Заявіў спакойна:

– Знаем! – Спакойна ж павялеў: – Ты не крычы тут!

Яўхім момант не ведаў, што сказаць. Было відаць: душыла лютасць.

– Волi багато ўзяў сабе! – Але гэтага было мала. Ад лютасці, ад бяссілля аж затросся, адштурхнуў Глушака, шалёна, з віскам крыкнуў:

– Дак хай яно – гніе! Усе адно!

На палацях ускінуўся, здзіўлена таропіў вочы Дамецік.

– От як ты загаварыў, кулацкая душа! – у Міканоравым голасе таксама пачуліся гнеў, пагроза. – "Хай гніе!.." А ты знаеш – што за злосны зрыў дзяржаўных нарыхтовак?

– Знаю! – Яўхім не збаяўся. Не таіў нянавісці.– І ты – знай: не астатні раз бачымся! Мо шчэ пабачымся калі! Так што i ў мяне сіла будзе!

Міканор ухмыльнуўся:

– Наўрад!

– Не заракайся!

Яўхім стукнуў дзвярыма з сянец з такой сілаю, што лямпа хітнулася i затрымцела. Хвіліну ўсе маўчалі. Міканор, нерухомы, не зводзячы воч з дзвярэй, глыбока засунуў кулакі ў кішэні, сказаў жорстка – нібы камусьці другому:

– От як шчэ гаворыць, сволач!

Глушак цярпліва перамаўчаў. Паказаў, што чуе сябе вінаватым. Што не хваліць Яўхіма. Вінавата, як бы просячы не браць вельмі ў галаву, адгукнуўся:

– Здурнеў саўсім! Як разгарачыцца, сам не помніць, што кажа! Не глядзіць ні свайго, ні чужога, бацьку, матку не глядзіць! На мяне дак сколькі разоў сляпіцаю лез! Заслепіць вочы – i лезе! Не кажы проціў яго нічого! – Глушак заўважыў: Дамеціха жалліва ківала, павёў зноў вачыма на Міканора. – Ето як буў малы – упаў раз у пограб. З таго часу ўсё. Абы загарэўся – дурнее! На мяне, кажу, сляпіцаю сколькі разоў лез! Дак ты не крыўдуй, Міканорко! Не думай, што тут што якое!.. – Ён узяў са стала Яўхімаву паперку, згарнуў.– Мы не проціў, штоб выконуваць. От толькі, кажу, няма як – штоб усе. Хоць жылы перарві – не хопіць!.. Кеб скінулі пудоў якіх пятнаццаць?..

Міканор ужо сядзеў ля стала, але яшчэ жорстка таропіўся ў дзверы. Не чуў, што казаў Глушак, не хацеў i слухаць. "От боўдзіла! – зазлаваў стары на Яўхіма. – Прыпёрся, зачапіў, раз’ятрыў гада! Сам сапсаваў усё!.." Калі цягнуўся ціхай вуліцай дадому, да злосці дамяшалася яшчэ трывога: каб не перадаў гэты васпаваты пра Яўхімаву гаворку ў Юравічы! Ліха тады не абярэшся!..

На другі ранак Глушак з’ездзіў на поле, прывёз яшчэ воз снапоў, скінуў абы-як. Hi за што аперазаў віламі каня. Усё было няміла, нават ненавісна: i конь, i сын, i снапы, i гумно. Увесь свет. Hi на момант не забывалася, кіпела злосцю, лютасцю: пяцьдзесят шэсць пудоў! На прыгуменні плюнуў, загадаў Сцяпану паставіць каня ў хлеў. Плюючыся, лаючы ў думках увесь свет, пабрыў на вуліцу, вуліцаю на дарогу к цагельні, к грэблі. Як быў у полі – у рваным зрэб’і, у штанах, праз дзірку ў якіх бялела калена, у лапцях – сунуўся ў Алешнікі. Загадзя амаль упэўнены быў, што дарэмна ідзе, a ішоў. Не мог не ісці, не паспрабаваць…

За грэбляю бачыў: i ў Алешніках ці не ўсе ў полі або пры гумнах. Здалёк на палосах, на дарогах, на прыгуменнях былі відны вазы. У сяле было ціха i пуста. "Робяць! А ты – лезь! Марнуй час залаты!.. Чорта ён – залаты! Буў – залаты! Буў ды – збуў, прапаў!.. Дак хай еты – прападае! Хай хоць усе прападае! Усе к ліху!.."

У доме, дзе быў сельсавет, у першым пакоі – "на пошце", век таўкліся людзі: адны з газетамі, з пісьмамі, друпя – гэтых найбольш – са ўсякімі гамонкамі, з самакруткамі; цяпер, дзякуй Богу, i за бар’ерчыкам, дзе сядзеў начальнік пошты, было пуста. За дзвярыма, у сельсавеце, гаманілі; Глушак асцярожна сунуў галаву ў непрычыненыя дзверы – былі толькі Трахім, сакратар, i Гайліс – старшыня сельсавета. Гайліс збіраўся кудысьці ісці – браў паперы са стала, лажыў у шуфлядку.

– Ві за што? – зірнуў ён на Глушака, акуратна замкнуўшы шуфлядку.

Калі Глушак тлумачыў, латышовы вочы, здавалася, сінелі, як неба зімой: худы, сухі, жаўтавата-загарэлы твар быў цвёрды i недаступны.

Усё даслухаў спакойна, не варухнуўся нават. Спакойна ж, мерна стаў адразаць слова за словам:

– Bi не есць бядняк, i ві не маеце права на льготу. Bi – кулак, эксплаататор, вот хто ві есць. – Гайлісавы словы білі роўна, цвёрда. – І мі налажылі на вас падаток – як на кулака. Это зроблено намі законно – согласно закона про сельскагаспадарчы падаток. Mi не зрабілі ніякого иарушэння этого закона, i ві не маеце право трэбоваць пераглядаць ваш падаток. – Ён маўчаў, пакуль Глушак нанава тлумачыў, што ён просіць; загаварыў зноў так жа роўна i так жа цвёрда: – Калі ві хочаце мірно жыць з савецкай уладой, то ві абовязаны всьо віконаць – до одного грама. Інакш – будзеце, согласно законаў савецкай улады, мець суд.

– Я… – Глушака раздзімала злая ўпартасць. – Я буду… Я падам… – хацеў сказаць "скаргу", але стрымаўся. – Я падам просьбу ў раён!

– Это можно, – спакойна ўстаў Гайліс. – На это ссць ваша право.

Глушак спраўдзіў слова: друпя толькі яшчэ паснедалі, калі яго калёсы ў крутой цеснаце між юравіцкіх гор сунуліся ўніз у вуліцу. Прывязаўшы каня, скінуўшы яму сена, патупаў старэча на сходцах; у пакоі перад Апейкавым кабінетам было ўжо людзей – не так проста i прабіцца. Ён прыліп да чаргі, прыгледзеўся: ледзь не ўсе такія ж – то ca скаргамі на падатак, то – што зямлю пад калгас адрэзалі. Як бы стараючыся ўведаць, што чакае яго, Глушак пільна цікаваў, якімі вяртаюцца з кабінета: чуў непрыхільнасць i нядобрую зайздрасць да тых, што ішлі давольныя, абнадзееныя; трывожыўся, калі паказваліся панурыя, сярдзітыя.

Чакаў, таміўся: чарга ішла марудна. З акна былі відаць гонтавыя стрэхі, фарбаваныя дахі, няблізкі ельнічак, за ельнічкам угадвалася Прыпяць; адтаго, што ўсё было нязвыклае, чужое – самота брала яшчэ мацней, чым у Алешніках. Як i тады, ён амаль не верыў ва ўдачу. Ён, праўда, згадваў, што чуў пра Апейку – добры, справядлівы, але згадкі гэтыя заўсёды натыкаліся на сваё, нязменнае: усе яны – добрыя! Каб добры быў, не сядзеў бы тут.

Апейка паглядзеў уважліва, здалося – пільна. Здалося – у твары паявілася штосыді нядобрае, пазнаў нібы. Але не сказаў пра гэта, запрасіў сесці на табурэт каля стала. Схіліўшы палыселую галаву, прабег вачыма прашэнне, якое даў Глушак.

– Дайце спісы Алешніцкага сельсавета, – папрасіў Апейка чалавека, што сядзеў збоку стала.

Той паважна i спрытна перагартаў пачак папер, выбраў адну, падаў старшыні.

Голькі цяпер Глушак як мае быць убачыў чалавека: пазнаў "парційнаго да нітачкі", які калісьці прыязджаў абрэзваць зямлю. Згадаў нейкія асцярожныя намёкі Яўхіма, што не такі ён – Зубрыч – i "да нітачкі", як паказваў сябе…

Зноў пільнаваў Глушак, як Апейкавы вочы бегаюць па паперы, загадзя прагнуў уведаць свой лёс. Вось – знайшоў, цішэй, уважней пайшоў па радку. Падняў галаву – i яшчэ да таго, як сказаў слова, Глушак прачытаў свой прысуд: ніякай літасці не будзе! Але таго, што сказаў Апейка, не чакаў:

– Глушак Яўхім – ваш сын, здаецца?

– Сын… – кіўнуў Глушак.

Ён зірнуў востра: Апейка, прыкмеціў, гіытаўся не так сабе; i ў Глушака засела нецярплівае: "А – што?" Але Апейкавы вочы былі як асенняя ноч – не ўгледзеў нічога. Насцярожаны, падумаў: "Васпаваты, мабуць, перадаў!.. Дурань, палез на ражон!.." – вылаяў зноў Яўхіма.

– Я не проціў, кажу, – ужо зусім не верачы ў добрае, прасіпеў Апейку. – Але няхай – штоб па сіле. Кеб скінулі трохі…

– Нам трэба хлеб, – нудным, трохі раздражнёным голасам прамовіў Апейка. – Вельмі многа хлеба! Хлеб – рабочым, гарадам. Хлеб – Чырвонай Арміі! Каб выканаць пяцігодку – патрэбен хлеб! Вельмі многа хлеба!

Тон Апейкавай гаворкі быў такі, што Глушак чуў – ён i не збіраецца ўгаворваць яго, пераконваць. Ён нібы паўтараў урок дурному вучню – казаў толькі таму, што трэба было сказаць нешта, неяк скончыць гаворку. Глушак чуў, што прасіць яго, Апейку, цяпер – тое ж, што прасіць сцяну, тую гару, што гарбаціцца за яго спіною, за акном. Яго ўмомант заліло нянавісцю, такой пякучай, што стала трудна дыхаць: ненавідзеў лысіну з рэдкімі валаскамі, ненавідзеў недаспаны, зямлісты твар, ненавідзеў расхрыстаную касаваротку, ненавідзеў доўгую, худую шыю з ямкаю над ключыцаю, што відна была ў росхрысце каўняра.

– Няма праўды, – прасіпеў, душачыся адчаем i лютасцю.

Апейка, нібы яго ўжо i не было, адчыніўшы дзверы, пазваў да сябе наступнага. Быццам выганяў яго.

Сляпы ад злосці, ехаў Глушак мястэчкам, стуганеў жалезнымі абадамі па бруку. Ужо ля рыначнай плошчы схамянуўся, што няма чаго тут рабіць больш, у мястэчку. Забег толькі на пошту, купіў аж тры газеты i павярнуў каня дадому. Усю дарогу лаяў сябе: знайшоў у каго шукаць праўды, дамаўляцца з кім! Дамовіўся! Кармі ўсякую нечысць – бальшавікоў гарадскіх ды салдат, якіх на тое i сабралі, каб – калі што якое – штык табе ўсадзіць! Гаворыць як, – успамінаў Апейку, – бы не чуў, што ты казаў, бы смяецца з цябе! Чуе, гад, што сіла ў ix, што астаецца – толькі гнуцца ды выконуваць, кленучы i сябе i свет увесь! Hi чорта, ні Бога не баяцца! І Бог маўчыць, як, бы скажы ты, сам за ix ці як бы – i праўда – няма Яго на небе!.. Схамянуўся, перахрысціўся хутчэй: што падумаў, дурная галава! Ёсць Бог – бачыць, чуе ўсё! Бачыць – прыйдзе час – скажа усё! Ён цярплівы, цярпіць, але i Яго цярпенне не вечнае! Прыйдзе пара – скажа сваё!..

Час ад часу сярод гэтых думак згадвалася пытанне пра Яўхіма, i ён стараўся дапасці: што яно значыла, ці не было ў ім якой бяды сыну. Нічога пэўнага не ішло ў галаву, была толькі няясная трывога, з якой нязменна мяшаўся дакор Яўхіму за тое, што не слухаў яго. Адтаго, што i Яўхім быццам не разумеў яго, не жыў душа ў душу, чуў сябе як рэдка калі адзінокім.

Захацелася прыбіцца да свайго чалавека, аднадумца, у якога тая ж трывога i злосць, – параіцца, памеркаваць удваіх – што рабіць? Ледзь калёсы дакацілі да таго берага, дзе разам з колішнім панскім садам прыступалі к шляху два рады калісьці панскіх, а цяпер – камунараўскіх таполяў, павярнуў каня на нешырокую, голую дарогу ў Загародкі. Вельмі раптам захацелася пабачыць Хрола.

К Хролу, бывала, не вельмі хіліўся; хоць іншы раз i запрашаў на святы i сам адведваў яго, як роўнага станам, – пры людзях нярэдка пляваўся, судзіў зларадна: казалі, Хрол сам бацьку роднага зарэзаў. Як знайшлі старога ў лесе з перарэзаным горлам, даказаў хтосьці: не чужая чыя – сынкова работа; скруцілі сынку рукі, катаргу вечную напрарочылі. Дык не ж – неяк выкруціўся, явіўся цераз год – як i не было нічога. Год-другі пачакаў, а там i ўзяўся – купляць, будаваць; i агледзецца не агледзеліся – першым багацеем на ўсе Загародкі стаў! У абарот пусціў крадзеныя ж у пана бацькавы залатыя, над якімі той дрыжаў, галодны i абарваны, як над пісанаю торбаю. Глушака, хоць пляваўся пры людзях, не раз пякла зайздрасць – да Хролавай смеласці, да спрыту, да лёгкага, хуткага багацця яго. З зайздрасцю, як сестры, ішлі i рэўнасць i злосць – загародскі Хролчык ва ўсім, здавалася, абганяў, абкрадваў Глушакову долю. І як жа мяняецца ўсё: потым не было чалавека, які б так, як Хрол, падтрымліваў яго, Глушака. Не верылася неяк, што ўсё зусім, нашчэнт прападае, прападзе, калі на зямлі яшчэ ходзяць, жывуць такія, як Хрол. Хрол быў як таварыш у бядзе, як надзея ў гэтым паганым, безнадзейным свеце. От i цяпер як на прывязі вяло к Хролу.

Сяло цягнулася доўгае – гарбатыя платы, крывыя прызбы, чорныя вокны, што здавалася, віжавалі з абодвух бакоў вуліцы. Не вельмі разумна было ехаць так, сярод белага дня, цераз усю вуліцу, к Хролу – самому лезці на непатрэбнае цікаванне людское i плёткі. Другім разам асцярогся б неяк, але сёння было не да пустой асцярогі. Злосць, што не ападала, не хацела чакаць, не давала ехаць кудысьці: вяла проста туды, дзе можна было прыткнуцца да другога, надзейнага чалавека, знайсці нейкую апору, нейкую патолю. Ды, калi на тое, i так доўга бярогся. А што – выбераг?

Хролаў дом, як i тыя разы, зводдалек улез у вочы, ледзь толькі завіднеўся з-за хат. Збоку можна было падумаць – радаваўся ўсяму: сцены жаўцелі, нібы ў масле, цынкавы дах быццам смяяўся, фігурныя аздобы на вокнах – бы дзявочыя уборы на свята. Ужо зблізку заўважыў: аздоба на вокнах багата дзе патрэскалася i абадралася; калі i нагадвала пра святочнае, дык тольKi так, што свята было i сплыло. Былі ўборы ў дзеўкі, ды асталося рыззё. Не да ўбораў цяпер колішняй весялусе…

Заўважыў – пабітыя шыбы ў двух вокнах заткнуты анучамі. На двары ўсё раскідана абы-як, вароты ў хлеў скасабочыліся, вісяць на адной пятлі. На ганку правалілася масніца…

Хрол быў на гумне. Праз хвіліну жонка прывяла яго; сухі, жылаваты, у зрэб’і, з асцюкамі ў даўно не стрыжанай барадзе, зірнуў спадылба на Глушака – нялюдска, зверавата. Як бы казаў: чаго прыпёрся?

Ішоў к Глушаку так жа набычаны, з тым жа нязводным позіркам. Прыгорблены гадамі, ён ступаў неяк нядужа, валачыў ногі, i, каб не веданне, думкі не было б, што ён на такое здатны. Толькі вочы выдавалі яго, ды – рукі… Сядзеў за сталом усё такі ж набычаны, рукі з чорнымі растапыранымі пальцамі трымаў перад сабой. Глушак гаманіў даверліва i лісліва: прыязнымі i вострымі вочкамі бегаў то к Хролу, то к Хролісе, то зноў – к Хролу; як ні быў растрывожаны, не парушыў звычкі – вязаў спачатку гаворку дробную, для прыліку. Хрол маўчаў, Хроліха ж памагала Глушаку, снуючы з сянец к сталу, бавіла госця i загародскімі навінамі i сваімі скаргамі. Падзялілася не толькі навінамі, але i пляшкай самагонкі i закускаю: Глушак скора пачуў, як агонь, уліты самагонкаю, перамяшаўся з агнём злосці, які пёк ад самай гаворкі з Апейкам. Тут i развязаўся ў Глушака язык – стаў выліваць усё, што паліла не адзін дзень; прыпомніў i "васпаватага", i "гада латыша", i "заразу з воласці". He выліў усяго, калі маўклівы Хрол раптам п’яна адрэзаў:

– Так i трэба!

– Што?.. Што, сказаць… трэба?

– Душыць!.. Чавіць вас трэба!

Глушак скрыжаваў з ім здзіўлены позірк. Хрол не жартаваў, глядзеў так важка, ненавідна, бы хацеў i сам "чавіць". Хроліха заступілася за госця, паспачувала: "І ў нас жа тое". Глушак не ведаў, што казаць. Мімаволі падумаў з ніякавасцю i павагай да Хрола: "Еты – задушыць i не ікне!" Заўважыў – чорныя дужыя пальцы на стале варушыліся.

– Склізні!.. – пагардліва скрывіўся Хрол. – Даждаліся!.. Чаване басота вас – склізь пацячэ! Адна склізь будзе!.. Даждаліся!..

– Не мамент цяпер, – вінавата i як бы павучаючы, запярэчыў Глушак. – Сіла ў ix цяпер!.. Галавою сцену не праб’еш! – Ён заўважыў: Хроліха згодна ківала. – Не мамент!

Хрол зноў скрывіўся:

– Склізні!..

Зноў выпілі, доўга, аж Глушаку маркотна стала, маўчалі. Хроліха паспрабавала была перабіць маўчанку, але Хрол так зіркнуў, што яна анямела. Сядзела ўжо, са страхам гледзячы на Хрола. Хрол толькі вачыма павёў на дзверы, i яна знікла.

Хрол таропіў кудысьці ўсё той жа важкі позірк, толькі пальцы – заўважыў Глушак – заварушыліся нецярпліва, дужа. Стала аж нядобра адзін на адзін.

– Падцікаваць – ды!.. – Крывыя пальцы сціснуліся, скруціліся люта. – Штоб i не крэкнуў! – Упяў вочы ў Глушака, скрывіўся: – Няма… Склізні!..

Глушак сказаў, што "Гепеву" толькі i цікуе, каб выткнуўся хто: зразу прыляціць, зразу – пад рэвальверы, але Хрол адно скрывіўся. Добра, акурат налучыўся Хролаў хлопец, загарэлы, жвавы, паціснуў дужа руку, прысеў да стала. У куточках тонкіх, сцятых губ мільгнула прыхільная ўсмешачка. Глушак ахвотна ўхапіўся за яго роспыты пра Яўхіма, павёў лягчэйшую гаворку.

– А ты чаго ж, не думаеш жаніцца? – пацікавіўся знарок весела Глушак. Успомніў раптам яго мянушку: "Цацура".

– Ды от ждаць, глядзець прыходзіцца! Чорт жа яго знае, што шчэ будзе! – Цацура засмяяўся. – Ці трэба шчэ цяпер той хамут – жонка?

Глушак, хоць улавіў нібы намёк на Яўхіма, засмяяўся невясёламу Цацураваму жарту. Пахваліў за розум.

Яшчэ трывожней было на душы ў Глушака, калі ехаў ад Хрола. Браўся напрасткі, цераз балота; хоць дажджоў даўно не было, конь раз-пораз чвякаў у чорным балотным кісялі, груз да калень, вышэй калень. Балота было тут не так шырокае, толькі ўправа i ўлева зялёнае куп’ё цягнулася немаведама куды; пакуль вочы бачылі, зелянелі куп’ё, асака, рэдкія, чэзлыя кусточкі, а ўперадзе бераг быў недалёкі. Адно перад тым берагам рэзала балота рэчка, цераз якую трэба было перабірацца ўброд. Тут было трохі намошчана галля, але, гнілое, асклізлае, было яно так уціснута ў твань, што i на ім конь груз па пуза, а вада рачная падмачыла Глушака на возе. На самай сярэдзіне рэчкі ледзь не ўгрузлі зусім, Глушак думаў ужо, што давядзецца лезці ў гразь, памагаць каню, але конь усё ж выпяў калёсы на бераг. Тут ужо недалёка была цвёрдая дарога, колы пакаціліся па пясчаных каляінах.

Глушак як за туманам бачыў i гэтае балота, i пустое пясчанае поле, i цёплы хвойнічак пры дарозе. У вушах сядзела, не ўціхала пагардлівае Хролава: "Склізні!", чуў увесь час: "Так i трэба вам!.. Расчавяць вас!.." Спрачаўся ў думках, даводзіў: не час, "не мамент", ведаў, што няма чаго i зубы паказваць – абламаюць зразу, – а Хролавае: "Склізні!" – усё не ўціхала.