Текст книги "Ад сяўбы да жніва"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 5 (всего у книги 43 страниц)

5

Павярнуўшы з гасцінца на палявую дарогу, Мікола, ужо нее памінаючы Грыба, пайшоў на поўнач.

Свет быў вялікі для яго, аднак і цесны, нібы клетка. Асуджаны дэфензівай[2]2
  Дэфензіва – тайная паліцыя ў буржуазнай Польшчы.


[Закрыть] на блуканне ў межах аднаго Навагрудскага ваяводства, ён меў права затрымлівацца ў адным месцы не больш чым на суткі. Кожны дзень трэба было адзначацца ў іншым пастарунку[3]3
  Пастарунак – тут паліцэйскі ўчастак.


[Закрыть], ці ў гміне[4]4
  Гміна – воласць.


[Закрыть], ці ў солтыса. I – дзень за днём – далей і далей, ад мяжы да мяжы ваяводства, нібы ў вялікай клетцы. Прасцей за ўсё было б вырвацца з гэтай клеткі на ўсход, у Савецкі Саюз, але гэта было б недаравальным самавольствам, парушэннем партыйнай дысцыпліны. Не толькі дэфензіва, праз сваіх яўных і тайных работнікаў, ведала шлях ссыльнага, назірала за яго маршрутам. Другая сіла, якой служыў Мікола, – сіла камуністычнага падполля, моцнымі ніцямі звязаная з народам, – загадвала яму не кідацца ў паніку, а працягваць работу і ў гэтых умовах. Ад яўкі да яўкі ён ішоў з вёскі ў вёску, з мястэчка ў мястэчка, няўлоўна несучы сваю службу надзейнага, спрактыкаванага падпольшчыка. У гэтай працы родны свет не заўсёды здаваўся яму цесным, як клетка.

Учора Мікола сустракаўея з таварышамі ў вёсцы Рыпінічы, пяць кіламетраў не даходзячы да мястэчка Дварок. Сёння яўка – у лясным пасёлку Шышкі, дзе працуе дзяржаўная смалярня. А начаваць прый-дзецца ў Баброве, таксама на тым баку Нёмана. Там і адзначыцца ў солтыса.

Марозны снег пад нагамі парыпвае гучна, бадзёра. I сонца свеціць так, нібы на гэтым белым свеце ўсё спакойна, нават радасна. Рэдка сустрэнеш якую фурманку ці чалавека – дарога не вельмі язджалая. Града снегу, на якой пракладзены дзве каляіны палазоў,– брудная дзяга, кінутая на гэтым чыстым бліскучым прасторы.

Прайшоўшы добрых дзве гадзіны ад Дварка, Мікола сустрэўся з двума хлапчукамі. Дарогу, па якой ён ішоў узлескам, перасякала другая – ад вёсачкі за Нёманам, – у лес. Гэтай дарогай на скрыжаванне амаль адначасна з ім выйшлі тыя хлапчукі. Проста пайшлі б, толькі зірнуўшы на незнаёмага дзядзьку, але Мікола аклікнуў іх:

– Эй, дрывасекі, здаровы!

Косцік і Шурка – гэта былі яны – спыніліся. Большы быў падпяразаны пілой, як сапраўдны лясун. Меншы трымаў рукі глыбока ў кішэнях портачак і глядзеў на незнаёмага спалохана.

– Ну што, баіцёся мяне? – з усмешкай спытаўся Мікола.

Косцік глядзеў на яго адкрыта, не прадбачачы ніякай бяды.

– Чаго ж мы вас будзем баяцца? – адказаў ён пытаннем.

– А ён вось баіцца, – паказаў Мікола на меншага. Шурка глядзеў спадылба, аднак і ён сказаў:

– Не-а. Чаго ж мы вас будзем баяцца?

– Куды вы? Ну, ты, скажаш, ясна – у лес, дровы красці. А ты? У вавёрчыну школу?

На Шурку была торба з кнігамі і сшыткамі.

– Не-а, – сказаў малы. – Я не ў школу. Я іду яму памагаць.

– Правільна, – усміхнуўся Мікола. – Сіла, брат, і салому ломіць.

Косцік тым часам вырашыў застрахавацца ад усякага падазрэння.

– А чаму вы думаеце, што мы ідзём красці? – сказаў ён. – Мы ідзём у свой лес.

– А колькі ж у твайго бацькі лесу?

– Тры гектары, – адказаў Косцік, не задумваючыся.

– А поля?

– Поля ў нас толькі морг, – ужо не зманіў дрывасек.

Мікола ўсміхнуўся.

– Ну, бачыш, як ты лёгка папаўся! Поля морг, а лесу ажно тры гектары. I каня свайго няма, саматугам пацягнеш. Ведаем мы такіх багацеяў. У Грыбавым лесе чахнеш бярозку.

– Якога Грыба? Ніякага Грыба я не ведаю…

– Затое я ведаю. У Дварку ты быў калі-небудзь?

– Не.

– Ну, бачыш. А каб быў, дык і ведаў бы, што там сядзіць гэты грыб. Стары ўжо грыб, чарвівы, але і ядавіты, як мухамор. Як ваша вёска называецца?

– Балотца.

– Ну, бачыш, як я ўгадаў! I тут вось лес таго Грыба. А з вашай вёскі ёсць тут у каго свой лес?

– Толькі ў Якуба Мамоньчыка. У яго сем гектараў.

– А поля?

– Поля яшчэ больш – дзесяць.

– Ну, дык вось ён таксама грыб мухамор. I вы ў яго лес?

– Не, мы пойдзем направа, у чужы. Гэты вясёлы дзядзька засмяяўся.

– А налева, па-твойму, свой?

– Не, ён таксама чужы, але ён з нашай вёскі. Вясёлы дзядзька ляпнуў Косціка па плячы.

– Ты, брат, адразу правільна сказаў, што і ў вас ёсць свой лес. Ён – для ўсіх, ён народны, і вы яго не крадзяце, а бераце, як свой. Шкада толькі, што без каня.

Хлапчукі глядзелі на Міколу, здаецца, не разумеючы, чаго ён, гэты дзядзька, хоча. I Мікола па-думаў сам сабе ўсміхнуўшыся: «Зарана ім гэтая па-літэканомія».

– Ідзіце, хлопцы, – сказаў ён. – Толькі часам не пападзіцеся.

Косцік усміхнуўся.

– Няхай каторы паспрабуе нас злавіць. Абы я з лесу выйшаў. Што ты, скалсу, застаў мяне, ці што?

– Правільна. А ты? – звярнуўся Мікола да меншага. – Рукавіцы забыўся ўзяць?

– Забыўся.

– Снегам рукі патры. Смялей, арол! Ну, у смалярню я гэтай дарогай зайду?

– Зойдзеце, – адказаў Косцік. – Толькі ўсё проста ды проста.

– Ну, дык бывайце, хлопцы, здаровы. Вясёлы дзядзька пайшоў «усё проста ды проста», а дрывасекі направа – у лес.

I ў хлопчыкаў снег хрумсціць пад нагамі. А сонца, сонца!..

– Прыйдзем, Шурка, пад бярозку, – кажа Косцік, – падсядзем: шаргу-шаргу-шаргу… Большае галлё пілачкай, меншае – ножыкам, і выражам цялелс…

Шурку ўспамінаецца казка пра Піліпку-сынка: «Паехаў дзед у лес і высек цялеж…»

– Як тое, Косцік, што тата баяў,– кажа ён і шморгае носам.

– Не-е, тое – казка, – адказвае Косцік. – А вось я вырасту яшчэ большы, і ў нас свой конь будзе, і я буду ездзіць у лес.

– I я таксама, ого!..

– Не, ты будзеш яшчэ ў школу хадзіць. А я не: хопіць з мяне, і так няма з чаго жыць.

Гэтак казала надоечы мама, але Косціку здаецца, што ён дайшоў да гэтай думкі сам.

– А я тады буду яшчэ бальшэйшы і таксама буду ездзіць у лес, – кажа Шурка, каб растлумачьшь, што і ён калісь кончыць школу.

– Не, брат, ты яшчэ смаркач.

Шурка ў адказ толькі шморгае носам і выцірае яго адубелым кулачком. I як гэта ён рукавіцы за-быўся?..

А тым часам пачаўся лес, – спачатку кусты на куп'і, пасля прылесак – бярозкі, дубкі, алешнік, елачкі, – быццам квактухі сядзяць. А сонца, сонца!..

– Во, заяц бег, – паказаў Косцік, калі яны звярнулі з дарогі на цаліну, у кусты.

– Дзе?

– Во сляды, бачыш, во! Гэта і гэта. Дзвюма ножкамі… Ці, праўда, чатырма.

I праўда: ад елачкі – заячыя сляды, быццам нехта, бегучы, папіраўся кіёчкам. Пасля пачаліся яліны, бярозы, алешнік, асіннік. Зрабілася зацішней, пацяплела. На ялінах, нагадваючы свечкі на каляднай ёлцы, віселі шышкі-таўкачыкі і залаціліся на сонцы. Нешта заварушылася ў зялёным іголлі, і на сонцы заіскрыўся, пасыпаўшыся, снежны пыл.

– Ціха-а, – шапнуў Косцік, – гэта вавёрка. Я крыкну, – от дзе пойдзе!..

Шурка і так маўчаў, утаропіўшыся, як кот на мышыны шэлест у саломе.

– Ага!.. – гукнуў з усёй моцы Косцік. Шурку ажно сцепанула. «Ага!» – ёкнула між дрэў глухое зімовае рэха. Прыціхла зноў, а на яліне ўсё ж такі нешта варушылася. У вершняку шушукала – гэта ветрык поўзаў па вяршынях. А так – ціхенька ўсё, толькі сінічкі: ці-сік, ці-сік…

– Ну, рэжма, Шурка, а то ты ўжо замёрз. Вось гэтую.

А гэта была бярозка – пярэстая, касатая, як і ўсе нашы бярозкі. Вакол яе – казіныя сляды і «боб».

– Што гэта, Косцік, хадзіла, – авечкі?

– Але, авечкі. Козы дзікія, сарны…

I чаго ён смяецца, гэты Косцік?.. А-а, нягоднік, таўхануў рукой бярозку, а сам хуценька нізка прыгорбіўся. Пякучы снежны пыл сыпануў з галля на Шурыка. I на твар і за шыю палез…

– Ы-ы! Косцік-хвосцік! Я скажу ма-а-ме-е, – захныкаў Шурка.

– Бачылі дурня, – лаецца ў лесе… Не плач, гэта ж добранька, сняжок. Бачыш, які ён блішчасты на сонцы…

Угаварыў малога, асцепаў, і пачалі рэзаць. I праўда: пілачка звонка шаргу-шаргу-шаргу, а на снег сыплюцца пілавіны. Яны пырскаюць і на рукі Шурыку і на твар, адна папала на вока і пячэ… Шурка змахнуў яе рукой і зноў шаргу-шаргу…

– Ты не віляй рукамі, не цісні! – злуецца Косцік. Шурка як мага стараецца не віляць, а ўсё роўна віляе. Шаргу-шаргу-шаргу…

– У-ух, як цяжка з табой! – уздыхае Косцік і садзіцца на нагу.

– Рукі мае памерзлі…– не вытрымаў Шурка.

– Памерзлі? Дык і я ж без рукавіцаў! Снегам вазьмі патры, як той дзядзька казаў. Або не, ты ж яшчэ малы. Вазьмі пабі аб плечы. Бачыў, як я рабіў?..

Шурка ўстае, адступаецца і размахвае адубелымі ручкамі…

– Ай-ей! – закрычаў ён і заплакаў.

– Што ты, што? – схапіўся Косцік.

– А во!

Гэта – другая бярозка. Шурка выцяўся аб яе запясцю і на дадатак зноў абсыпаўся пякучым снегам.

– А-а-а! – плакаў ён, трымаючыся за руку.

– Ты, Шурка, ты не плач, а то стражнік пачуе – дасць нам прачуханца…

– А-а-а!.. Не пайду табе больш у лес… нік-кол-лі-і!..

– I пілу забярэ… Ціха ты, разява! На ўвесь лес… Пачакай – я кончу адзін, а рука перастане. Ты толькі не крычы.

Шурка паслухаў Косціка і з моцпага «а-а-а» перайшоў на ціхенькае «ы-ы-ы». А ручка гэтак баліць, а пасля гэтак зайшла ад пары!..

Шаргу-шаргу-шаргу, – працавала піла. А пасля сталася самае прыгожае: бярозка пахілілася, Косцік папхнуў яе раз, і яшчэ, і яшчэ раз, і бярозка – крр-рах! – легла на снезе. I неяк раптам паменшала.

– Во табе як! – весела крыкнуў Косцік. – А гэтую дурніцу, што цябе, Шурка, выцяла, возьмем ды заўтра спусцім. Ты толькі не плач. Баліць яшчэ?

– Трош-кі,– хныкнуў малы астаткам жалю. Пакуль Косцік церабіў бярозку – Шурка глядзеў.

Рука перастала балець. I неяк шкада зрабілася, што па ўсім ужо і трэба дахаты…

– Косцік…

– Га?

– А мнажэй не будзем рэзаць?

– Больш – нашто? Заўтра. А цяпер борздзенька пойдзем. А то мы тут накрычалі, накрычалі…

Косцік ізноў падперазаўся пілой, узяў на плечы пярэсты бярозавы цялеж, і яны пайшлі па снезе ў той бок, дзе была вёска. Абы крануў тым ці тым канцом целяжа аб бярозку ці алешынку, – зверху зноў церушыўся снежны пыл, бліскучы і пякучы, бо сонца, сонца!..

…Недзе ў мястэчку Дварок стары багацей Пятрусь Грыб адвёў пазычанага каня і брыдзе цяпер цяжкімі валёнкамі па ўхабістай, заплямленай гноем дарозе дахаты. Лейзараваму каню – нішто сабе: дармавога сена наеўся, аўса прыгубіў… А Петрусю і не ікнецца нават, што тут яму якраз цяпер зладзеі зрэ-залі яшчэ адну бярозку…

Аб тым, што гэты лес «чужы», – «зладзеі» гэтыя зусім не думаюць. Ды вось яшчэ і дзядзька той казаў, што лес не чужы, а іхні, нават нейкі народны… Косцік думае толькі аб тым, што трэба асцерагац-ца, бо, як зловяць, – наб'юць. А Шурка нат і гэтага не думае. Ён ужо не баіцца снегу. Ён тралюе ўслед за Косцікам, разнімаючы рукамі галінкі і лапы. Снег сыплецца, ды ўжо не гэтак пячэ, а ручкі, бадай, і зусім не мерзнуць.

– Я не баюся, Косцік, – кажа ён аб снезе, а Косцік адказвае яму тонам сапраўднага ляснога злодзея:

– Чаго ж баяцца? Абы з лесу – і па ўсім. Што ты мяне злавіў, ці што?

А пад нагамі бадзёра паскрыпвае снег.

1938–1943, 1956

«ВЕТЭРЫНАР»

Нашу Сіўку нешта трывожыла. Прыдзеш у хлеў пасьля ночы, дык пад нагамі ў яе кола вытаптана, як ля малатарні, а сама яна пасусьлена ўся, пад пахамі мокра і грыва паплецена ў коскі, ды гэтак хораша, быццам знарок.

Прабавалі ўсялякай рады. Усіх шаптух абхадзілі. Адна шаптуха параіла ўзяць чырвонай бульбы зь белымі вочкамі, якая завецца вар'яткай, нацерці яе на тарку і мазаць Сіўку нанач. Другая параіла, каб апоўначы верхам на Сіўцы аб'ехаць тры разы навакол могільніка. Але нішто не дапамагло.

Узлаваўся наш тата.

– Ну іх, – кажа, – з шаптухамі! Толькі ўсё сала ды крупы зьвёў. Паеду заўтра па вэтэрынара, што ён скажа, паглядзім.

– Што ён табе паможа, вэтэрынар гэты! – засупярэчыла мама, ды тата сказаў ёй, што «не твая гэта справа», і паехаў. Чакалі мы, чакалі. Мама і стол заслала настольнікам, і хату разы два перамяла, і хвартух новы падвязала. А ўжо толькі ўвечары лах-лах калёсы: узьязджае наш тата на двор. Уваходзіць у хату, а на руках у яго маленькі сівенькі козьлік.

– Вось вам і «вэтэрынар» – кажа тата. Разьвязаў казлу ножкі і пусьціў яго на падлогу. У козьліка – рожкі і пад мызачкай ледзь-ледзь пачалася бародка.

– Дык гэта ты – «вэтэрынар»? – скубануў я яго за бародку. А ён таўхель мяне рогам, і мы ўсе ў рогат: і тата, і мама, і я.

– Сіўку трывожыць ласіца, – кажа тата, – мне вэтэрынар сказаў. Казыча кабылу, каб яна бегала, спацела, а тады пот яе смокча. Ласіца вельмі казінага паху баіцца, адразу ня пойдзе. А шаптухі нямаведама што раілі. Туманяць вочы, дый толькі.

– Ну, будзем бачыць, – сказала мама тату, – што ты із сваім казлом вымудруеш.

А козьлік, мусіць, ня ведаючы, што аб ім ідзе гутарка, скок на лаву, скок на стол, на ложак, а з ложка на печ. Стаў на коміне ды «ме-е-е-е»! Першы раз, такім тонкім, дрыжачым голасам.

Ах ты, свавольнік!

* * *

Памясьцілі козьліка зь Сіўкай разам.

З таго часу ласіца перастала Сіўку і ганяць, і косы заплятаць у грыве. Толькі козьлік пасьля ночы стаіць ці ляжыць змучаны, сам ня свой, ды толькі тоненька, дробненька: «Ме-е-е!»…

– О бедны мой «вэтэрынар»! – жартую я, ды яму не да сьмеху. Пасьля-ж і яго пакінула ласіца, зусім адчапілася. Спаць прымасьціўся ён у Сіўчыным катуху, на сене. Сіўка спачатку пырхала на яго і туліла вушы, а потым прызвычаілася ці можа таксама ўцяміла, што ён яе «вэтэрынар».

Паілі козьліка малаком з бутэлькі, цераз соску. Угледзіць толькі – эх, бяжыць! Укленчыць і смокча, узяўшы соску на язык, толькі хвосьцікам падрыгвае. Вельмі-ж я любіў падражніцца зь ім гэтай бутэлькай з малаком. Як ён бегае за мной і мекае і тоўхаецца рожкамі ў калені!..

Падрос козьлік і вельмі-ж развалачыўся. Панадзіўся ў Піліпавы грады і ўсе капусныя высадкі абцерабіў. Ганяе яго цётка Марта і лаецца: «А каб цябе так ды гэтак!».

А дома ў нас панадзіўся ў каморку, па крупы. Так сабе клямку рогам – раз, дзьверы таўхель, ськіне вечка з кубельца і чаў-чаў-чаў – есьць, толькі бародкай трасе. А то хлеб знойдзе, усе боханы паабгрызае. Проста рады няма. «А каб цябе воўк заеў!» – лаецца мама. А ён забяжыць за вугол ды толькі бародку сваю высуне, цікуе. Век-жа ня будзеш стаяць, пойдзеш, а ён тады зноў – дэб, дэб – ідзе назад.

А хітры, хітры!

Зьбяруцца каля нас мужчыны на вуліцы, гутараць, кураць. А ён – тыц у тое кола із сваёй барадой, стаіць і слухае таксама. Я да яго з надворку ці з вакна:

– Эй ты, «вэтэрынар»!

А ён адвернецца – «ме-е-е!» – і слухае далей.

– Дайце вы яму, дзядзькі, закурыць! – крычу я, а мужчыны сьмяюцца. Нехта зачэпіць яго, ды ён толькі рогам штурхне і зноў слухае.

Ах ты, барадаты!

* * *

Тата паехаў да цёткі Марыі і прывёз назад нашага Жука.

Наша цётка – удава, жыве на водшыбе й вельмі-ж баіцца зладзеяў. Прыстала да таты ўвосень, і ён даў ёй Жука на ўсю зіму.

Вярнуўшыся дахаты, Жук доўга ня мог супакоіцца, прызвычаіцца зноў. Ляжыць навязаны, маўчыць, маўчыць, а потым – «воў, воў, воў» – пачынае выць ад сумных думак.

Козьлік зь ім спачатку не сябраваў. Усё валочыцца недзе ці лазіць па дварэ, таксама сумуе. У нас вароты новыя, заложым падваротню, дык і ня вылязе ніяк. Прыйдзе да Жукавай будкі, брэнькае, брэнькае па ёй рагамі, разбудзіць Жука, узлуе. Той толькі з будкі – «ррр!». Ды так ужо казёл абрыдзеў сабаку сваім прыставаньнем, што Жук аднойчы ня стрываў ды хваць яго з будкі за бараду! Упяўся мой «вэтэрынар», аж вочы выпуліў, ды дзікім голасам – «Ме-е-е!»

– Ой, барада барада! – крычу я, бягучы ад хаты. Вызваліў яго ад Жука, а ён мне за гэта рогам ды пад бок. А пасьля разагнаўся, каб стукнуць, ды я сьхіліўся ўбок.

Біцца як навучыўся нягоднік! Мама несла ваду на каромысьле, а ён гэта ззаду падкраўся ды зьнячэўку як стукне ёй пад калені – ажно прысела і ваду разьліла. Каралі мы яго за гэта, а ўсяроўна не адвык.

Пасьля-ж яны з Жукам здружыліся так, што аж дзіва. Падыйдзе козьлік да будкі – брэн, брэн рагамі, а Жук спачатку толькі – «гррр!». А потым-такі раскатурхаецца, вылязе з будкі, панюхаюцца на прывітаньне і пайшлі гайсаць вакол двара! Палётаюць, нацешацца і да сенцаў. Стаяць абодва каля дзьвярэй, чакаюць, каб ім чаго далі. «Вэтэрынар» дык той проста прэцца ў хату ці ў кухню сам, а Жук толькі хвастом павільвае кажнаму, хто ні выйдзе. Гэты хоць трохі сораму меў: яму скажы, дык паслухае, згорбіцца і ў будку; прынясеш есьці – твая ласка, а не – дык і так будзе спаць. А козьлік – ого!

І вось аднойчы яны раптам зьніклі абодва. Апоўдні толькі прыбягае Жук адзін. Віляе, віляе хвастом, быццам нешта хоча сказаць, ды ня можа.

– Дзе-ж ты, нягоднік стары, козьліка дзеў? – накінулася мама. – Скавычы вось цяпер, як сабака, адзін. Сорамна, цьфу!

І што-ж, Жук і праўда стуліўся, прыгорбіўся, быццам ад сораму, і моўчкі палез у будку.

* * *

Дзень няма козьліка, другі няма, цэлы тыдзень няма. Мы ўжо так і падумалі, што ён зьгінуў назаўсёды.

Аднак на другім ужо тыдні дачуваемся, што наш «вэтэрынар» жывы, што ён ажно ў Лядах – трэцяй вёсцы ад нас па дарозе да цёткі Марылі. Вось ліха – няўжо яны йшлі туды?..

Я гэта за кіёк і пайшоў у Ляды, кілёмэтраў зь пяць па гасьцінцы. Прышоў, іду па вёсцы. Хацеў толькі каго-небудзь спытацца, дзе тая Янкава Стэпка жыве, у якой апынуўся козьлік, ажно бачу: на нейчым дварэ, у садку, стаіць мой «вэтэрынар!» Стаіць пад яблыняй дыбка і ўсьпінаецца, каб дастаць на галінцы лісток. А вокал яго дзеці.

– «Вэтэрынар!» – гукнуў я яшчэ ад варот. А ён – пазнаў, нябось, – «ме-е-е»! – і бяжыць мне насустрач.

– А што, паслухаў, схадзілі? У прочкі хацеў уцякаць!

А ён штурхель мне рагамі. Таксама хацеў-бы нешта сказаць ды ня можа.

Вышла з хаты жанчына, тая самая, мусіць, Янкава Стэпка, ды кажа:

– Гэта-ж я вось раненька вышла на вёску, а ён ляжыць на мастку і ўцякаць не ўцякае. Замарыўся, відаць. Я гэта за рогі яго ды дахаты. А чорны сабака – таксама, мусіць, ваш – за мною «грр!». А я гэта хвартух расьперазала ды як махну на яго, дык ён і пабег ад мяне. Доўга круціўся каля нашай хаты, пакуль малыя, каровы гонячы, не патурылі яго зь вёскі. А гэты, вось бачыш, прывык.

Цётка, дык тая нічога, – бяры, – кажа, калі ён ваш, – але ад малых я ледзь адпрасіўся: прывыклі да казла, не аддаюць.

Начапіў я козьліку аборачку на рогі і павалок з двара.

Мне дахаты сьпяшацца трэба, а «вэтэрынар» – хоць ты яму што хочаш: дрэ-дрэп ды годзе. Папасу я яго трохі каля прысад і далей. Ужо зусім пад вечар дабрылі мы дахаты.

Ну-ж і ўводзіны былі! Распытваюць мяне, сьмяюцца. А малых дык цэлая чарада за намі ўчапілася.

Падвёў я «вэтэрынара» да Жукавай будкі. Вылез Жук, панюхаў козьліка, а той толькі рагамі таўхель яго, а сам адышоўся і лёг.

– А ну, – кажа мне дзядзька Паўлюк, – шасьні гэта, Лявон, на паперку. Гэта-ж, брат, казка, жывая казка! І трэба-ж ліха ім, надумацца ды згаварыцца!..

– «Вэтэрынар!» – кажу я козьліку. А ён толькі павярнуўся.

– Ну што-ж, ідзі раскажы, як вы ў госьці хадзілі, будзем казку пісаць.

А ён навет і ня ўстаў.

І вось я запісаў гэта сам. Праз дваццаць год, а ўсё-ж такі запісаў.

ПАСЫНАК

Прыйшоў я ўчора з каўзачкі – мокры, мокры! – i тапчуся ў сенях, канькі хаваю. А мачаха нашая – тыц з кухні:

– Дзе ты, зладзюга, быу?

– Дзе быў, дзе быў… У карчме гарэлку піў. Выпіў чарку, выпіў дзве, закружыла ў галаве…

– Я табе зараз як дам, дык табе не толькі ў галаве закружыць, здыхата ты!

– Дасі, дасі… Вельмі ты мацера…

А яна мне бац па вастрыі. «Цякай!» – кажу я, – а яна мне зыоў ды зноў!.. Я ўжо шдзе «цякай», сам: драла ў хату. А яна мне яшчэ дзвярамі ды па пятах!

– Пан бог з намі, што гэта за кабета? кяжз. нашая баба.

А я разуўся, залез на печ ды ўголас. «Ну, – думаю, – зараза ты, буду плакаць, пакуль тата з лесу прыедзе». Роў я, роў, выў-выў, скавытаў-скавытаў, а потым чую – Прузыня, што ў нас з кудзеляй с я дзіць, ціха пытаецца:

– А за што яна таўчэ яш, свацейка? Ашалела, ці што?

– A маўчы, мілая, – таксаіуіа ціха кажа баба. – Хай яе пярун паб'е. Ці ж гэта пяршынка! Ліха ёй, як звер: дарвецца да малога i лупцуе, як па жывёліне. Ну, за што, за што ты яму кроў пусціла, каб ты пусціла журам, каб ты?..

«Кроў пусціла», – надумаў я ды мац сябе за нос. А ён гэта патрошкі ўжо i шчымець пераставаў. Памацаў i гляджу: мокрае, ды не кроў. Але ўзяў мяне жаль, i я сабе зноў зацягнуў: «Ы-ы-ы…» Пасля мачаха нечым забразгала ў сенях, дык бабы цыц, ні славечка. Толькі ціхенька тоўх ды тоўх у кудзелю, а верацёны жжум ды жжум…

Зайшлі мае рукі з пары, i ногі таксама, а пасля гэтак цёпленька зрабілася… Падлажыў я рукі пад сябе, каб не гэтак горача было, i гляджу на столь.

Нашую бэльку шашаль патачыў, той самы, што скрыпае ноччу. Нейкія ўзоры ды ўзоры, i на канце, i на сярэдзіне. У сё роўна як мне летась Ганчарыха во лава вылівала, пасля таго, як мяне Рыгорава Падласка на рогі падняла. Эх, расплавілі бабы волава ў лыжцы ды боўць яго ў міску. «Карова, дальбог, карова! Во, во, i ногі, i рогі!» I ўсе мы схіліліся над міскай, глядзім. А там такія вось разгіракі, як тут, на бэльды, ніякай каровы няма. Я й кажу ім тады, a яны мне: «Ты яшчэ малы, дурны…»

Глядзеў я, глядзеў, i начало мне патрохі вярзціся. Во Базылёва вага, ды крывая. Во якраз як кабыла спераду, толькі над зад распаўзлося i замест заду з хвастом – сыр у клінку. Утаропіўся я ў гэты сыр, а там ужо i нос, як бульбіна, i песслыіікі, як у Бугаёвага Мікіты… «Уу!» – наставіў я яму губы i ціхенька засмяяўся… А потым чую – Прузыня кажа:

– Сціх нешта, бедненькі, мусіць, заснуў…

«Пачакай жа ты, Проська, – надумаў я, – што вы цяпер будзеце гаварыць? Мачаха некуды пайшла, дык вы i смелыя…» Прытаіўся i слухаю.

– Я ўжо й кажу не раз, свацейка, – пачала, памаўчаўшы, Прузыня, – твой Герасім такі чалавек, а што ён узяў!..

– Пагібель, мілая, у хату, – адказвае баба. – Яна яму ўжо ўсе костачкі пераела, не токма што. Малога гэтага, – га к i ж хоць i не роднае, a ўсё ж такі дзіця, – што зарве, так i лупцуе. A ўжо мне дык i не пісні.

– Але, свацейка, спадзявалася ж ты хіба? Адзін сынок, увесь век петавала, збірала, i нябожчык Пятрусь, хай са святымі спачывае, таксама. А тут табе такая нешкарадзь бушуе!

– Мне-то ўжо, мілая, што, – дзень мала, два многа, але самому з кім веку дажыць, з кім слоўца прамовіць? Казала: глядзі! Дык не! Уплёўся да гэтае, урэзаўся, як чорт у сухую грушу. I года нават па Мані-нябожчыцы не паплакаў. Гарасім, Гарасім, – кажу тыя разы, дык куды там! «Мамаша такая жонка ўсім насы падатрэ. Красавіца, кроў з малаком, a глаўна – вумная, за словам у кішэнхо не палезе…» А гэтая красавіца на другім годзе карову даіла, а ён нешта сказаў – пзўна ж, гаспадар! – дыкяна, мілая, цэленькі ўдой ды бабах яму на галаву! Улятае ён у хату – пан бог з намі! – па чубе, па вусах белыя pari дякуць, з кажушка на зямлю капае… «Заб'ю, дальбог, заб'ю!.. Мамачка, што мне рабіць?!» Што ж ты, сынку, будзеш цяпер рабіць – аблізвайся.

– Я й кажу, свацейка, – гаворыць Прузыня, – тае ночы, намятаеш: пасля пажару, нешта над свет… Я ўжо прачнулася, да печы, а тут гвалт на дварэ, тарарам – то баба, то дзіцячы голас. Я гэта спадніцу на сябе ды ў сені. Чую – валтузяцца на вашым падворку. Ён усё: «Ціха ты! Злезеш?», а яна: «Забівае, гвалт!» А Макар Забабулаў – бу, бу, бу – ваўкалак гэты: «Заткні ты ёй горла, Гарасім!..»

Ляжу я на печы ды думаю: «Глядзі ты, Проська, бачыла!» Бо i праўда. Тата хацеў тады дзядзьку Макару па дрэва ехаць, а мачаха яму яшчэ вечарам кажа: «Не паедзеш, кабыла мая, пасажная». Тата хацеў раненька, да свету яшчэ, цішком уцячы, запрог ужо нават, а мачаха выскачыла ў адной кашулі, села на зямлі, ногі ў спіцы i гвалт! Я таксама на двор, таксама ў адной кашулі. Мачаха кажа: «Крычы, Косцік, гвалт, маму рэжуць!» А мне што? Я: «Па-жар!», на ўсё горла. Дзядзька ж мне пугаю па галышах як цяў – ажно закруцілася! Мачаха – да яго i, эх, шчапіліся! Яна думала – гэтак, як з татам, ды Макар нябось пугаю чосу як даў!.. А тата скача вакол ды ўсё: «Макар, Макар, давольна!» Дурань тата! Я б тады па кабыле ды драла, нябось не дагнала б! А то яна яму тады яшчэ юшку спусціла, i кабылы не дала, i тры дні ў печы не паліла.

А бабы ўсё сваё.

– I ліха ж яго, мілая, ведае, – кажа нашая баба, – каму як каму, а мне дык заўсёды найгорш! Пагрызуцца, дык ён тады ўжо сэплі папусціць ды да мяне: «Ма-ма-ша…» То не спяць разам па сварцы, яна яго да сябе ні ў зуб, а то дык… Хай ужо бог даруе святым чацвяргом…

Натапырыў я вушы… Шэпчуцца… Прышапетваюць толькі… Нічога не разбярэш… А потым зноў мацней.

– Я й кажу, свацейка, молса, каб ёй бог дзеткі даваў, мо б яна i асталявалася, спакоілася б. А то што ж, яна баба, як звер, а дзяцей i няма.

– A маўчы, мілая, маўчы, – шэпча баба. – Быў бы ў яе што гадок, то й ядок, але ж, сама здарова ведаеш, мода цяпер завялася…

Зноў прышапетваюць, заразы… Зноў мацней:

– Я й кажу, свацейка, – Мартосіна нявестка, кажуць, «хлеба гарачага ўсмак пад'ела i праз ноч сама гатова». Ім здаецца, што людзі дурныя…

– Каб ix, мілая, распёрла, як яны да такога гарачага хлеба падкія! Маю раз добра-такі скурчыла, хадзіла крукам. Запрог кабылу ды да дохтара…

Тут ужо я не вытрымаў;

– Яна мне казала тады, што павалілася ды разбіла калена.

– Ах, мае! – перапалохалася баба. – Гэта ж ты, бімбус, не спіш?.. А каб цябе, як ты прытаіўся!

А я з печы:

– Ага, раскажу! Усё раскажу! I мачасе i тату!

Давай яна мяне прасіць, давай малёкаць. «А Косцік, a залаценькі, a ўнучак, a дзіцятка…» А я ўсё падманьваюся.

Пасля Прузыня дахаты найшла. Сядзіць сабе адна наша баба, тоўхае ў кудзелю, прадзе. Шчапіла губы, злосная, маўчыць. А мне цёпленька, цёпленька!.. Палажыў я сабе на жывот ката, той лапкі пад сябе, мурр-мурр – мурлыкае.

– Баба, – кажу я потым. – Бабка! Хочаш, каб не сказаў?

Маўчыць.

– Бабачка, галубачка, баразёначкі на твары, золатка мае старэнькае, хочаш, каб не сказаў? Раскажы казку. Хоць адну, хоць кароценькую. Дальбог, тады – нікому.

I ўпрасіў-такі.

– От хіба казкі захацеў, навабранец! Пачакай, кончу ручайку.

Дапрала – шарэць начало. Узлезла да мяне на печ, прыкукобілася каля коміна i пачала:

– Жыў сабе, быў сабе муж Хама i жонка Хіма-гультайка. Пойдзе яна жаць, ляжа ў жыце i спіць, як мядзведзь…

– Якраз як наша мачаха.

– От ты лепш маўчы ды слухай!

– Што маўчы! Я ж сам чуў, як Вяроўчын Паўлюк расказваў мужчынам пра нашу мачаху, што яна пойдзе лён палоць, з'есць кілю сала з хлебам, вьш'е збанок кіслага малака, выцягнецца ў ільне i тады ў яе сорак пяць градусаў гарачкі.

– Якое гарачкі, жаба ты! Людзі – божыя сабакі! Нябожчык твой дзед сорак адзін градус меў, дый то жыўцом згарэў, царства нябеснае…

– Наша нябось не згарэла б!

– Слухай вось лепш. Раз пайшла Хіма жыта жаць і, жнучы, святую багародзіцу сасніла. А як прысела на сноп супачыць – заснула i праспала да поўначы. Прачнулася – ах мае! – ды дахаты. Стук-стук, то ў шыбу, то ў дзверы. А Хама замкнуўся i ні шчабоўкне. «Хама, адчыні!» – «А хто ты?» – «Я твая жонка, Хіма». – «Лжэш, падла, мая Хіма тут!» I пытаецца сам сябе: «Хіма, ты тут?» – «Тут», – адказвае сам сабе. «Тут мая Хіма, тут!» Раз, другі, трэці. Пасля думае Хіма: «Ці ліха, можа, я не туды трапіла? Нашая хата сёмая з краю». Пайшла з канца вёскі, лічыла-лічыла, усе сабакі разбрахаліся. Далічылася: іхняя хата. Стукае-стукае, а Хама тое самае ёй: «Тут мая Хіма, тут». На світанні ўжо ўпусціў яе Хама. Даў у каршэнь i кажа: «Палі ў печы, завала ты горкая, i галаву праспіш!» З таго часу Хіма не засынае ў полі. I ўсё.

Я толькі хацеў спытацца ў бабы, чаму наш тата гэтак не зробіць, а тут бразь дзверы ў сенях – мачаха…

– Дзе ж гэта вы падзеліся?

– А мы, Зінка, тут, грземся з Косцікам.

– Грэ-ем-ся, – перакрывіла мачаха бабу. – Сені хаця замкнулі б, а то ўлезе хто ды абярэ. Абое рабое. Ідзеце замкнеце за мною. Не паснеце толькі, я хуценька.

I пайшла. Баба, крэхчучы, злезла, замкнула сені i зноў налезла да мяне.

– Падалася на вячэрнія памыі,– кажу я.

– A няўжо ж. Цяпер дай бог да поўначы. А той прыедзе, каб дровы скінуць памагла ці вары лыжку наліла, пагрэцца…

Баба яшчэ ўсё нешта мармытала. Мяне ж гэтак у сон кінула, гэтак змарыла… I я заснуў…

Прачнуўся я – нехта за нагу мяне тузае, будзіць: «Вячэраць ідзі!» Раскатурхаўся я трохі, паморгаў на агонь ды бачу: тата наш сядзіць за стал ом, перад ім стаіць міска капусты, толькі пара йдзе, а сам ён чырвоны, толькі вусікі тырчаць, як у прусака.

– Хадзі, Кастусь, павячэраем трохі.

Злез я з печы, за стол ды за лыжку. А баба прыгаворвае:

– На з хлебам, унучак, ды папоўніцы, каб рос хутчэй, тату на падмогу…

– А дзе ж Хіма? – пытаюся я з поўным ротам капусты.

А баба тоўх мяне: «Каб табе заняло!»

– Якая Хіма? – пытаецца тата.

– Ну наша. Тая, што, жнучы, багародзіцу сасніла.

I расказаў яму бабіну казку. Баба дык, здаецца, з'ела б мяне за гэта. А бацька рад, рагоча. Потым мачаха прыйшла з пацягушкаў, дык ён да яе:

– Ну, дзе ты, Хіма, была?

– Што за Хіма?

– Ну тая самая, што, жнучы, сасніла багародзіцу. За што ты Косціка біла? Я хадзяін свайму сыну, не смей распараджацца без мяне!

– На вось табе! Не пыталася i пытацца не буду!

– Замаўчы! Я сказаў: замаўчы!

А мачаха бац яму пад бараду. Ён, мусі, язык прыкусіў, бо аберуч хапіўся за мызу. А пасля i шчапіліся. Тузаўся, тузаўся тата, ніяк нічога не зробіць. А пасля мачаха рраз яго i верхам, i за горла! А я: «Урра!» на ўвесь свет.

Тата хрыпіць, i ўсё:

– Не, брат, не на та-го-о на-рва-ла-ся… гэта табе не з мамай, не з Ко-ось… хр… хрр…

А сам толькі ножкамі стрыжэ, адна босая, адна ў галошы.

– Каб цябе пярун! – расставіла баба рукі.– Ён дзеравякаў наварочаўся, а ты яго б'еш, каб цябе бог пабіў… Унучак, памагай!

I цягне мачаху за спадніцу. Я з ёю разам упяўся. А тая як не схопіцца ды да бабы! Тата на мачаху: «Не смей маю мамашу біць!» Мачаха бачыць, што крута – за качалку, што на палку ляжала, а я зноў: «Урра!!» Дала яна нам. Тату па мухаедах, бабе па руцэ, а мне дык па крыжы як узбабоўчыла – ледзьве хвост павалок…

Я сяк-так уступіўся, за каптаи ды ходу. Нa вуліцы зачапіўся за нешта ды аб зямлю. Гляджу – што за чорт? – адзін бот свой, a другі – татаў, вялікі. Абодва, ліха ім, левыя. «Ды не, – падумаў я, – не пайду больш у хату!..»

Вярнуўся я з вячоркаў позна. Прабую сені – замкяутыя. Я дзуб-дзуб у акно, ціхенька, раз i другі. Баба мне адамкнула. Мачаха нават дзверы лапатай падперла. Распранаюся я ды бачу: ляжыць Хіма адна на ложку, загуменнем на хату адвярнулася, а бацька на лаве прымасціўся. Абое спяць. Лёг i я.

Баба пацеры якраз гаварыла, а я ёй, стукаючы, усю музыку перабіў. Дык давай яна зноў.

Я ўжо на намяць ведаю ўсе яе гэтыя «ў агурцэ твае, госпадзі» i «часнага, жыватварашчага», толькі слухаючы, навучыўся. I тут чую, кажа яна:

«…Шастая не ўбі, сядзьмая не пралюбы сатвары, васьмая не ўкрадзі…»

Гэта як раз палавіна. Тады пойдзе «Верую», «Аччанаш», «Да васкрэсне бог» i «Настуля хрышчоная». Во, во, дайшла!..

«Я, Настуля хрышчоная, на свет божы пушчоная, лажуся спаць на гаснодніх тарах. Станавіцеся ўсе святыя па баках, матка боская ў галавах, a Ісус Хрыстос у нагах…»

«Ого, думаю, абгародзіцца, i Хіма з качалкай не далезе». А яна далей.

«…і стойце ад поўначы да свету i ад свету да веку. Ссай, ссай, ссай».

Распранулася i лезе да мяне, на «гасподнія горы».

– Баба, – шапчу я.

Маўчыць. А мяне проста пушыць ад смеху.

– Бабка! Ты гэтак хораша молішся, – навучыла б ты Хіму маліцца!