Текст книги "Ад сяўбы да жніва"
Автор книги: Янка Брыль
сообщить о нарушении
Текущая страница: 6 (всего у книги 43 страниц)
– Хай цябе, – хліпае баба, – хай цябе, унучак, сляпога водзяць, як ты мяне заўсёды падводзіш…
1942
ЦУДЫ Ў ХАЦІНЕ
Напрадвесні яшчэ ўсё то ля док, то брудны снег, то лужыны, то голая зямля. Снег пад нагамі трымаедца, a ступіш на зямлю – так i глядзі: зачэрпаеш лапцем гразі.
Але неба ўжо вясёлае. З прасветлінамі ў хмарах, хаця i халоднае.
Два хлопчыкі ідуць за мамай з вёскі ў вёску па палявой дарозе.
Маці нясе пад пахай скрутак шарачку, загорнуты ў хустку. Высокая i дужая, яна маўчыць, ідзе шырока i цягавіта, нібы ў ярме сваёй удовінай долі.
Тая ж маці, што толькі паўгода таму назад, калі мёртвы бацька ляжаў яшчэ на ложку, a ў хаце былі сама ды малыя, – кідалася ад стала да парогa i, нема галосячы, ірвала жменямі валасы. Адна, твар у твар ca сваім неабдымным горам… Ды вось жыве, гаспадарыць.
Толькі i радасці – дзеці. Андрэй i Мішка. Не скажаш, што горшыя, чым у добрых людзей. I вучацца ўжо абодва, i дружаць. Трохі, вядома, распусныя, трэба глядзець…
– Вы ўжо хоць там, у хроснага, не выскаляйцеся лішне, – кажа яна, не азіраючыся. – Трэба харошымі быць, каб усе хвалілі.
– Што ж мы, сабакі – выскаляцца? – адказвае большы, Андрэй.
– Ну, ты глядзі ў мяне! З цябе нябось усе свечкі i загараюцца!..
Андрэеў хросны, дзядзька Макар, кравец. Малы, гарбаценькі, з вялікай галавой. Порткі суконныя, шырозныя – ажно ў зборкі пайшлі. У высокіх валенках, аж ногі не гнуцца.
Толькі хлопчыкі з мамай увайшлі ў яго хату, устаў з-за машыны, пачаў:
– Лізавета Іванаўна, кума! Андрэйка, хроснічак мой ненаглядны! Мішка!.. Сіроткі мае, чым жа вас ласаваць, чым сустракаць?
I – эх! – заківаўся, замітусіўся па хаце. Кошык з бульбай кашкануў валёнкам пад палок, лап'ё, што ляжала на лаве, шпурнуў у запечак…
А хата, хата ў яго!.. Цёмная, нізкая, ток пабіла на ямы.
– Не прастарэкуй ты лішне, Макар. Садзіся вось ды шый.
– А як жа ты, Лізаветка, – ты ж нешта прынесла?
– Паспею. Дай хоць адсапціся.
– Сядзь, дарагая, сядзь. Сагрэй бяседай сэрцайка. Яно ж i спяваецца: «Ах, божа ж мой, адзінота мая, прападае ўся работа мая!..»
Хросны сеў за машыну, заварушыў вялізнымі валёнкамі на рашотцы, i першы цуд яго беднай хаціны – магутны «зінгер» – загаманіў.
Мішка спачатку, цікаўна застыўшы, сачыў, як скача-гуляе блішчасты шпянёк, як круціцца белая шпулька. А потым – усё адно i тое ж, адно i тое ж… I ён пачаў патроху ныць:
– Мама, хадзем дадому… Мама…
– Паспееш. I дыхнуць з-за вас няма калі.
– Яны сумуюць, Лізаветка. Вось я вам, хлопцы, нештачка дам.
Хросны ўзяў зэдлік, паставіў пад бэлькай i цяжка ўзлез на яго: спачатку каленьмі, а потым ужо… Хата ў яго даўнейшая: упоперак бэлек яшчэ адна бэлька паложана – трам. Хросны сігануў рукой за гэты трам i дастаў адтуль другі цуд свае хаты – кнігу!.. Абабіў з яе пыл аб шырачэзныя порткі, абабраў рукой павуцінне, падаў бліжэйшаму, Андрэю.
– Яшчэ ў горадзе мне падарылі. Хадзяін, у якога я вучыўся шыць. Дзяцей мне госпад не дае, дык вось яна тут i ляжыць.
У кнізе той цацкі – ну, як жывыя!..
На першай старонцы – зямлянка, градкі капусты, а на парозе стаіць сабе вожык.
На задніх лапках, у сіняй камзэлі, у чырвоных портках са шлейкамі, у выступках. Пакурвае люльку, глядзіць на грады i вось-вось скажа: «П-пых!»
– Цікні,– шапнуў Мішку Андрэй. – Мой хросны! I абодва яны аж зайшліся ад ціхага смеху.
– Ты, Андрэйка, чытай. Ты ж старэйшы. Бо гэта харошая кніжка. «Жыў сабе, быў сабе дзядзя Ёж…»
А яны рагаталі, як дурні.
Пасля пачалася прымерка.
Хросны раскаціў на стале шарачак i аберуч пагладзіў яго.
– Роўненькі, гладзенькі… Шоўк! Залатыя ручкі ў цябе, кумачка…
– От, мерай ты, Макар. Каторая пара.
– I паабедаеце, госдікі дарагія, у мяне. Пасоля з картопляй – чым багат, тым i рад. Прынцэсы мае няма: пайшла ўчора да цёшчы. Сам наварыў.
Ён узяў пакамечаны сшытак, разгарнуў яго і, жмурачыся, пачаў выводзіць тупым алоўкам:
лізавецгн. мгшка. пятровіч, Штанэ
Тады прыгнуўся са сваім «сантыметрам» да Мішкавых портак.
– Ага, – схамянуўся ён, адагнуўшыся, – А як жа будзем шыць: бручкі абыкнавенныя ці з засланкай?
– Ат, бручкі-шмучкі! Жартачкі – кавалеры! З засланкай ды з нагруднікам. Абодвум.
– Даўжыня: семдзесят два, – сказаў i запісаў хросны. – Подшаг, – шапнуў ён і, адной рукой прыціснуўшы канец «сантыметра» ў Мішкавым куточку, другой рукой павёў «сантыметр» да лапцей.
Сам ён, хросны, маленькі i так, а сагнецца – дык i зусім. А за ім стаіць Андрэй. Разгарнуў тую кнігу на першай старонцы, дзе вожык у портках, i – зараза! – падморгвае. Мішка надзьмуўся як сіла мага i маўчыць. Ды тут падвёў сам хросны. Ён цяжка адагнуўся i з натугі:
– П-пых!
Хлопчыкі пырснулі смехам.
I мама здагадалася нарэшце, што тут да чаго. Забрала кнігу, крутанула Андрэя за вуха, a кнігу, нават не стаўшы на зэдлік, палажыла на трам.
Хросны маўчаў, зачырванеўшыся.
Потым елі «пасолю з картопляй». I харошым, разумным хацелася быць, але дзе ж тут иабудзеш?.. У хроснага лыжкі драўляныя i круглыя, як жалудовыя місачкі. А на канцах чаранкоў – яшчэ i бульбачкі нейкія. Смешна! Ну, ды гэта яшчэ нішто… Бо вось ён, стары ўжо дзядзька Макар, трымае лыжку так, што тая бульбачка тырчыць у яго паміж пальцаў… А ж мама не вытрывала:
– Што ты мне гэтай хвігай тыцкаеш пад нос? Хросны зірнуў на руку, здагадаўся i, чырвоны ад смеху, які спачатку хацеў стрымаць, прашаптаў:
– Сорак другі год так свянчуся… Ніяк не адвыкну…
I ад душы зарагатаў. А з ім разам, вядома, i хлопцы. Нават i мама, што так даўно не смяялася. Трэці, найбольшы цуд!
1943
ПАМОЧНІЦА
Яна яшчэ спала б, хоць мухі ройма гудуць, дакучаюць, кусаюцца, хоць Васіль разроўся ў калысцы, што ледзь бабуля яго супакоіла. Ды вось прыйшоў Шурыкаў дзед. З бядою – учора малыя гулялі на іхнім двары i зацягнулі кудысьці аброць. Мілачку будзяць i шмат разоў, на ўсе лады гавораць ёй пра аброць. Вочы малое сонна моргаюць, i гэтак жа клоніць зноў на падушку! Але Шурыкаў дзед яшчэ ўсё пытаецца:
– Ну i што, дзе аброць?
Прыходзіцца ўсё ж такі ўспомніць, што яна, «гэты во», мусіць, там, на прыгумснні, дзе ляжыць перавернуты воз, дзе кошка несла вераб'я, а яны, «гэты во», пабеглі за ёю, забыўшыся пра гульню ў «коні»…
– Вось i ўсё, маладзец, – кажа Шурыкаў дзед.
Міла сядзіць у нерашучасці: ці спаць яшчэ, ці ўжо ўставаць?
– A ўжо ж, – кажа бабуля, – разбуркалася трохі, дык i ўставай за адным скрыпам.
Памыкаўшы трохі, малая даецца апранаць яе. Рукі старое дрыжаць, a ўнучка ўжо шчабеча. Нібы здагадваючыся пра тое, што i ўдзень, i ўначы мучыць яе бабулю, Міла расказвае сон:
– Я сплю, бабка, ляжу сабе i сплю, i сню – здаецца, нашы дзверы рры-ып i адчыніліся, а дзядзька Хведар – тыц у хату! Прыехаў! Вярнуўся!..
Старая глядзіць на сваю шчабятуху, сумна ўсміхаецца i кажа:
– Ах ты, Ганулька!..
Міла ўжо ведае, што Канцавая Гануля – старая лгунка. «Ілжэ i не круціцца, – кажа пра яе бабуля. – Нібы казку табе расказвае. Прыйшлі, кажа, надоечы сем ваўкоў, пад'елі на нашым двары са свінога карыта з рабым кныручком i палеглі на возе паспаць… I сон яна табе сасніць на ўсякую патрэбу – толькі слухай…»
Унучка сарамліва аблізваецца i моргае, ужо не соннымі вачыма.
Але, відаць, не каецца, што салгала, – яна ж хацела зрабіць сваёй бабцы прыемнае.
Потым старая мые яе, выцірае, ставіць голымі каленкамі на падлогу i пачынае «маліць». Міла i сёння зноў памыляецца, за што цяпер дзякаваць бабінаму «бозі» – за «шчаслівы дзянёк» ці за «шчаслівую ночку». А баба зноў злуе:
– Нябось пра рэпку дык ты не забудзешся!
Па снеданні пачынаюцца гулі – сонца, трава, вясёлыя вочы, прыгажэйшы за ўсякую музыку смех. Ды вось зімой нарадзіўся Васіль, i трэба яго калыхаць, пільнаваць. Спяваючы яму пра ўсё тое стракатае, рудое ды вусатае, – пра курачку-рабку, пра лісічку, што падмятае хату, пра Ваську-ката, пра ўсё, што Міла навучылася ад бабы, – малая нянька часта думае, як гэта добра будзе, калі ix Васіль сам навучыцца тэпаць. Яна тады выведзе яго з сабой на вуліцу, як Жэнька іхнюю Зосю. А часта яна, не могучы супакоіць свайго разяваку, кліча бабу ці маму з двара i з прыплачам крычыць: «I што мне рабіць з гэтым дзіцем? Ідзі сама ды глядзі!»
Таксама легка, як салгаць бабулі, што сніла пра дзядзьку Хведара, Міла ўмее ўцячы ад Васіля, пакуль ён спіць або мармыча каля маміных грудзей.
Так яно выйшла i сёння. Пакуль мама карміла малога, нянька ціхенька шмыганула за дзверы.
Дзе ж гэта наша бабуля?
Хутка поўдзень. Каровы з ранак прыйшлі. За гумнамі – кветкі цвітуць у высокай траве. А ў небе – хмаркі калмыкамі, белыя, як пух.
Колькі тут трэба для ціхага шчасця!.. Старая вырвалася ад унукаў ды гаршкоў, ужо зацяжкіх на спрацаваныя рукі, узяла даўгаваты кавалак тычкі i пагнала за гумно Падласку. Карова галодная, як звер, – паша ўжо голая, вытаўклі,– i старой вельмі добра глядзець, што тут трава – любата, што скацінка пад'есць. Сама ж прысела ў нечапанай траве, каб не пускаць карову далека, i думае, глядзіць, адпачываючы душой…
Ды Міла i тут яе знайшла.
– Бабо-о, го-оў! – гукае яна ўсцешана i – эх, чык, чык, як верабей – бяжыць. Абышла асцярожна Падласку, зайшла ў траву i павісла ў бабулі на шыі.
– А дай ты мне свет! – бароніцца тая. I ўжо смяецца, а потым пытае пра Васіля.
Міла кажа, што ён сабе спіць, а мама ў хаце… Але робіцца брыдка, што мама, можа, у грады пайшла… Нянька аблізваецца i слёзна моргае вейкамі.
Бабуля добрая. Яна кажа, што маці паглядзіць там малога i сама, – заплача, дык i з гарода можна пачуць. Нічога ёй, пані, не зробіцца, пакалыша.
– А дзе наш тата?
Ну дык I што, калі яна ўжо, Міла, ведае пра гэта?
– Пайшоў канюшыну касіць, – адказвае баба.
– Куды?
– Куды ж, туды – у поле. Старая нават рукой наказала.
Далека, мусіць, тое «туды»? Вунь аж дакуль трава, а потым поле, потым лес…
Усё ў лёгенькай, зыбкай імгле, ажно лень пазіраць – не паднімаюцца вочы на сонца. А тут вось – кветкі!
– Бабка, я кветачак нарву!
– От калі хіба, нарві!
I пачалася Міліна сапраўдная малітва. У мутнаватым блакіце звоняць, не сціхаюць жаўранкі. A нізам, па густой i глыбокай траве сігае цьь батымі, загарэлымі ножкамі бабіна Міла, збірае кветку да кветкі i моліцца песняй. Словы просяцца самі.
– Кве-та-чач-ка ма-я,
ха-ро-шань-ка-я!..—
дрыжыць над травою песня, трошкі падобная да звону жаўранкаў.
А потым – ах, матыль! Вялікі, жоўценькі, ён лятае з кветкі на кветку, садзіцца, зноў ляціць…
– Ма-ты-лё-ча-чак,
ха – ро-шань-кі!.. —
дрыжыць песня ўдагон матылю.
Міла ўжо вунь як далека ад бабы. А кветак у яе руцэ – усё больш ды больш.
1944
ТЫ МОЙ НАЙЛЕПШЫ ДРУГ
ШУМЕЛА МОРА
Верасень трыццаць дзевятага года.
Цёмная, мокрая ноч на заходніх подступах Гдыні.
Злева, у даліне, гарыць вялікая кашубская веска. На фоне полымя злыднем тырчыць касцельная вежа. Нядаўна там засеў трэці кулямёг нашай роты. Там цяпер тоўсты, спакойны Кубата, катовіцкі шафёр, з цэлым партфелем, як мы жартавалі калісьці, матчыных пісьмаў за пазухай. Там цяпер Петрык Любка, ад ціхай вячэрняй гаворкі якога дзіўна пахла нашым беларускім сенам… I гэта было ўжо, здаецца, таксама калісьці, ледзь не ў далёкім мійулым… Калі мы ляжалі на другім паверсе казарменных ложкаў, над зялёнымі шорсткімі коўдрамі, побач, i перад сном шапталіся, часамі вельмі доўга.
Таксама «тактыка»! – на вежу касцёла, асветленага пажарам, ды перад самым носам ворага, узняць адзін станкач, узброены дзвюма стужкамі патронаў i цвёрдым загадам – стрымаць ворага з усёй яго наземнай i паветранай тэхнікай…
Што ж, мы павінны былі рабіць i не такія цуды. За тры дні да пачатку вайны наш кулямётпы разлік сядзеў на гарышчы адзінокага дома перад самай гранічнай паласой, што аддзяляла ад нас тэрыторыю «свабоднага горада Гданьска», які ўжо даўно стаў фашысцкім плацдармам. Туды каля нашага дома ішла нешырокая брукаваная дарога. На граніцы над гэтай дарогай угару тырчала пярэстая жэрдка шлагбаума. Іменна ён, гэты шлагбаум, пры дапамозе нашага «максіма» павінен быў стрымаць першы націск фашызму. Побач з «максімам» на стале ляжаў, у выглядзе тонкай брашуркі, загад камандуючага абаронай Узбярэжжа: «Пры з'яўленні ворага – закрыць шлагбаум i агнём стрымліваць першы націск аж да прыходу падмацавання…»
Праўда, плютановы Возняк, які тады быў пасланы з намі,– тоўсценькі, пажылы ды вясёлы качар, выпівоха, які за дзесяць год службы то ўздымаўся да чына сяржанта (старшыны), то асядаў да капрала, а цяпер якраз займаў прамежкавы чын, сваю залатую сярэдзіну, – растлумачыў нам той загад па-свойму:
– Г… айца святога, – сказаў ён, зірнуўшы ў брашуру – Слухай маю каманду. Убачыш ворага – чашы за трэцюю тару, там бахні раз пану богу па вокнах i – далей, ногі ўзяўшы за пояс, да самых казармаў!.. Ну, у каго ёсць грошы? Хто пойдзе ў вёску, у краму?..
Разлік, які змяніў нас там ноччу на трыццаць першага жніўня, дзейнічаў потым згодна загаду. Шлагбаум быў закрыты, аднак замест прадбачанага інструкцыяй ворага ў пешым ці конным страі туды прыйшоў адзін-другі артылерыйскі залп, пасля якога каля руінаў доміка прайшлі аўтаматчыкі.
Такі самы цуд адбудзецца досвіткам i на касцельнай вежы, – няхай толькі Кубата з Любкам пададуць адтуль голас…
Зрэшты, i мы называемся грозна – першы разлік штурмавога кулямётнага ўзвода. Першы нумар разліку, шахцёр Ян Філец, – найлепшы кулямётчык нашага марскога батальёна. Нічога, глупства тое, што ў нас толькі дзве стужкі, пяцьсот патронаў…
Па лісці бручкі, у якой мы заляглі перад узгорачкам, аднастайна бубніць халодны дождж. У акопчыках, выграбеных на скорую руку, збіраецца вада, i пры кожным руху пад каленьмі чмякае гразь. Ад пажару паблісквае мокрае бручкавінне i нечая мокрая каска. Направа, пад абрывам, мора. Усхваляванае, яно ракоча вельмі ж панура. Над абрывам – таксама панура i дзіка – вецер шуміць у бур'яне i хмызняку. Шорсткім языком тугі праводзіць ён па пералозе, бур'яне, бульбянішчы, гне i цярэбіць лісцё нашай бручкі. Час ад часу ўзлятаюць нямецкія ракеты i спакойна асядаюць над берагам i вадою шырокімі парасонамі сіняватага святла. Тады відно, як на ўзгорку, перад якім – таксама тактика! – стаіць наш, накрыты коўдрай, станкач, адчайна змагаецца з ветрам сухі бульбоўнік. Да жудасці верыш, што адтуль замахваюцца варожыя рукі з доўгімі даўбешкамі гранат…
А мора шуміць…
Праз шум ягоны раз-пораз аднастайна лезе ў душу галашэнне сірэны – з далёкага, самотнага ў імглістай цемры маяка. Цягучы, сумны крык!.. Гэта не хоча паміраць наш порт, на які, як толькі стане днець, зноў абрынуцца бомбы. Гэта не хоча паміраць, наш акрываўлены, працярэблены смерцю гарнізон, – з усіх бакоў акружаны, яшчэ ўсё нязломны ў няроўным змаганні.
Яшчэ нядаўна рэкруты, – толькі паўгода таму назад, – цяпер, на трэцім тыдні вайны, мы ўжо салдаты, абстраляныя да той жывёльнай абыякавасці, з якой можна жаваць i спаць побач з трупам таварыша.
Час ад часу толькі ўстае перад вачыма воблік старое ў валенках i незашпіленым кажушку… Яна ўсё ідзе за саньмі, якія даўно… не паўгода, а цэлую вечнасць таму назад везлі цябе да першай чыгуначнай станцыі. Ідзе, спатыкаецца, нахілілася супраць ветру. Ужо не толькі слёз, але i твару яе не відаць. Не, ты бачыш цяпер i гэтыя слёзы, i гэты воблік – адзіны i непаўторны. Ты мацуешся, хочаш узняцца i ўздымаешся туды, дзе думкі пра фашызм, пра нашу справядлівую вайну, ды ён усё ж вяртаецца – гэты воблік… I вось ты без слоў, але з тугой, якая недаступна для гэтай самотнай сірэны ў імгле, ты крычыш, пратэстуеш усімі сіламі маладое душы. Польскі салдат, беларускі юнак, ты паўтараеш перадсмяротны крык твайго далёкага, даўняга сябра, героя гаршынаўскага апавядання, якое i ты калісьці чытаў: «Маці мая, дарагая мая! Вырвеш ты свае сівыя косы, ударышся галавой аб сцяну, праклянеш той дзень, калі нарадзіла мяне, у весь свет праклянеш, што выдумаў на пакуту людзям вайну!..»
На досвітку мы нечакана пайшлі ў наступление.
Ланцуг наш доўгі: направа – да мора, улева – да далягляду. Але ён рэдкі. Агонь лёгкіх гармат, які падтрымлівае нас, таксама рэдкі. Аднак i гэтае цёўканне падбадзёрвае. «Максім» расчлянёны: Філец нясе ствол, я згорбіўся пад станком з палазамі. Абапал – стралкі. Штыхі ix таксама не здаюцца бездапаможнымі. Нас не здзіўляе, здаецца, i тое, што вораг маўчыць. Падбадзёраны гэтым маўчаннем, наш порсткі прыгажун капрал Вайтыга крычыць, што ўвечары, псякрэў, мы будзем у Берліне!..
Ды што капрал!.. Мне ўспамінаецца міжволі каштан, камандзір нашай роты, салідны акулярысты сугней, яго прамова перад строем, напярэдадні баёў:
«Як будзем браць ix гарады – не напівацца!..»
Свае ракеты стрымліваюць наша левае крыло, выраўніваючы ўсю лінію наступлення. Тады відно, як хтосьці, стаўшы на адно калена, спешна хрысціцца, а хто, спусціўшы порткі, на кукішках, не менш нервова вызваляецца ад лішняга цяжару… Зноў ідзём. Гразнем у размоклай раллі, шалахцім бульбянікам, абарочваем мокрыя качаны капусты. Праходзім адну, другую вёску… Пустыя. За гародамі трэцяй кашубcкай вёскі – шырокі, нізкі луг. Рэдкія вербы. Тарфяныя ямы, поўныя вады. Пасвяцца каровы, – ix многа, i ходзяць вольна, без пастухоў.
Тут i канчаецца наш трыумфальны марш.
За лугам – вялікія ўзгоркі, на схіле якіх засеў у акопах вораг. Недзе адтуль на нас вось-вось абрынецца агонь артылерыі. Мы ляжым на мокрай траве. Нават лапаткі ёсць не ва ўсіх… Снарады топчуць нашу лінію некалькі доўгіх, бясконцых… мінут ці гадзін?.. Чуваць увесь ix шлях: ад гарматных ствалоў – па траекторыі – да выбуху. Адзін, другі… дваццаты… соты… Нячутна далятаюць i асабліва страшна разрываюцца «цяляты» марской артылерыі, да якой мы ніяк не прывыкнем. Раз-поразу чуваць, як урывана зараве, нібы ахне, працятая асколкам карова. Калі не ляжа адразу – зноў скубе… з нейкім жудасна мудрым, незразумелым спакоем. Капрал наш, забыўшыся на думку пра Берлін, шыецца тварам у траву i час ад часу наслепа крычыць: «Агонь!» Я ляжу за вярбою, побач з якой – наш стары, узор 1908 года, станкач. Флегматычны Філец i цяпер, здаецца, спакойна выглядвае цэль. Зрэшты, гэта няцяжка, – у акопах немцы стаяць i ходзяць на поўны рост, што нам добра відаць i без бінокля.
На мокрым лузе побач з морам у нас няма нават i той перавагі над ворагам, якую аднойчы, – чытаў пра такое, – мелі над італа-фашыстамі абісінцы. Ветру няма, гэты луг не падпаліш, як афрыканскія джунглі, на ворага не пой дзе полымя. Толькі мы самі амаль такія ж бездапаможныя, як абісінцы…
Станкач наш дудзіць час ад часу, уздрыгвае, аддаючы апошнія патроны. Я ix таксама лічу, прапускаючы ў пальцах стужку. Капрал Вайтыга, не вымаючы носа з травы, зноў пытаецца:
– Адступаюць?!
Філец лаецца зноў, ужо неспакойна кідае сваё сілезскае:
– Пяр-ру-не, дзе ж там!..
I вось нарэшце ўсё – патроны канчаюцца. Мы застаёмся толькі з кінжаламі. Па статуту нам належацца пісталеты. Але дзе ж там, пяр-ру-не, калі i вінтовак усім не хапіла!..
Салдатаў не знаёмяць з таямніцамі ваеннай гаспадаркі. I нам невядома, чаму так атрымалася: прыйшла мабілізацыя, дый сам народ паўстаў, i раптам – няма чым узброіць? Хоць бы вінтоўкамі!.. Ну, а куды падзеўся амаль увесь той флот, апіраючыся на які паны крычалі, дамагаліся калоній у гарачых краінах? Чаму не лятаюць хоць тыя самалёты, што зрэдку ляталі перад вайной?.. Нічога мы не ведаем. Мы можам толькі дзівіцца ды абурацца – шэптам або моўчкі. Мы маем права толькі ведаць, шго нас мала, што пасля кожнай сутычк! нас яшчэ менш, што вораг выпрабоўвае на нас усе віды i калібры свае магутнай тэхнікі, што ён недасяжны для нашых штыхоў ды кінжалаў…
Аддаўшы станкачу апошнія патроны, я паварочваюся на спіну i ў той бок, адкуль мы прыйшлі, паказваю пустую скрынку. Адзін, другі раз… Зноў i зноў… Там недзе трэці нумар, кашуб Конке, грыньскі ламавы возчык.
Ён не адказвае на мой SOS.
I я паўзу туды сам. Усе мы доўгія, увесь наш батальён падабраны, відаць, для парадаў – па росту. Паўзці па голым лузе, на вачах у ворага, ды яшчэ такому бамбізе – недарэчна. I я бягу, лавіруючы паміж каровамі, пад музыку выбухаў i асколкаў.
Конке ляжыць у гародзе, упоперак грады, тварам у зямлю, i апошняя кроў яго сцякае з-пад жывата ў баразну. Побач, паміж галоўкамі капусты, – патронная скрынка. Спачатку я ўспамінаю, што гэта – апошняя, а потым, падняўшы яе, адчуваю, як шалахціць у скрынцы пустая стужка…
Вярнуцца на лінію не прыйшлося. Сябры сустрэлі мяне за капустай, на лузе.
Гэта ўжо быў не ранішні рэдкі ланцуг, a рэшткі яго, меншыя, чым заўсёды.
Першы бяжыць капрал.
– Немцы! – крычыць ён. – Немцы! Назад!..
За капралам – Філец з нерасчлянёным кулямётам на плячах.
За імі ў густой перадвячэрняй імгле вырысоўваецца некалькі рухомых сілуэтаў, i адтуль упершыню даходзіць да маёй свядомасці крык: «Гэн-дэ гох!..» На павароце за вугал цаглянага хлява капрал Вайтыга падае потырч на мокры брук з адчайным, хрыплым крыкам:
– Браця!!
На бягу заўважаю першую кроў на ягонай шчацэ, бачу, як ён хапае ротам паветра…
Другі голас даганяе нас з Фільцам на вуліцы.
– Хлопцы! Ратуйце! – крычыць Савіньскі, яшчэ бегучы з прыпаданнем на адну нагу.
Ен – са стралковай роты, мала знаёмы мне, аднак у крыку ягоным я чую апошні зварот капрала: «Браця!!»
Філец вымае галаву з кулямётнай рамы i з грукатам скідае наш станкач на брук. Відаць, не падумаўшы нават, што i статутам гэта прадугледжана. Мы хапаем Савіньскага пад рукі, бяжым, а ён абвісае, цяжэе з кожным нашым крокам. На прыгуменні заўважаю конныя граблі з тонкімі, плазаванымі аглоблямі. Падскакваю на адной з ix, – яна, нарэшце, ломіцца з хрустам. Распяразваем рамяні, вешаем ix, зашпіленыя, на плечы, прасоўваем у рамяні кавалак аглоблі, саджаем на яго Савіньскага i зноў бяжым. На шыях у нас – сутаргава-ўчэпістыя рукі таварыша. Словы яго пераходзяць у нейкі расслаблены, амаль дзіцячы лепет, просьбу, пяшчоту, якая болем адгукаецца ў душы…
За намі доўга трашчаць аўтаматы. Вакол нас, яшчэ ўсё абмінаючы нашы шырокія, трайныя плечы, спяваюць кулі. На бульбяным полі навокал цяжка гупаюць міны i ядавіта звіняць асколкі.
Пасля, за ўзгоркам, насустрач нам – дапамога. Ланцуг, таксама як i наш уранні, рэдкі. Бесказыркі матросаў, каскі, пілоткі пяхоты, штыхі нашы i штыхі французскія – можа, яшчэ з-пад Вердэна – тонкія, доўгія… Усё гэта у імклівым наступе нахшена наперад.
Усё на свеце – i страляніну, i выбухі мін – пакрывае наша «ўра!», i слова «браця» гучыць у ім ужо інакш, i слёзы самі коцяцца па маім даўно нямытым i няголеным твары… Хоць i не вернуцца, можа, i гзтыя, a ўсё ж мы – сіла, мы яшчэ сіла!..
Глыбокі, цёмны яр з кустамі i дрэвамі на абрывах. «Бабі дол», які праз некалькі дзён стаў апошнім апорным пунктам i месцам смерці нашага гарнізона. Гдыня, мы чуем тут, ужо захоплена. Для нашых раненых застаўся толькі вось гэты дом з белым палотнішчам на даху. На палотнішчы – вялізны чырвоны крыж, які ўсё ж не ратуе ад фашысцкіх авіякулямётаў.
Тут быў дагэтуль заразны шпіталь. У цемры ледзь відаць павыкіданыя з палатаў сеннікі, многа насілак. Стогны i – асабліва страшная – цішыня пад дожджыкам. Калі мы праходзім тут ca сваім акрываўленым цяжарам, з адных насілак нас аклікае ціхі, дзіўна стрыманы голас:
– Калегі, запалка ёсць?
Гэта – адзін з тых, што маўчаць, i на насілках застаючыся салдатамі.
На ганку шпіталя нас сустракае маладзенькая дзяўчына – у белым адзенні санітаркі i ўся ў святле з калідора. Хусцінка з чырвоным крыжам на лбе так блізка ад жалезнага канта маёй каскі, а вочы – поўныя слёз – яшчэ бліжэй, даходзяць у самае сэрца.
– Хлопчыкі, родныя, вы ix не пусціце сюды?..
Яна бярэ з талеркі, што ў левай руцэ, i падае нам – як дзецям, адразу ў рот – пірожнае. I мы жуём.
– Пяр-ру-не! – прыглушана мармыча Філец. I абрывае, мне здаецца, з прыплачам.
К чорту ix, слёзы!.. Не, дарагая, мы ix не пусцім!..
Так гаварылі мы i Савіньскаму, калі палажылі яго на падлозе шпітальнага, поўнага крыку i стогнаў калідора.
Так думалі мы пасля, зноў лежачы каля другога станкача, на тым узгорку, дзе нас сустрэла ўвечары «ўра».
I зноў налева ад нас ляжалі пад дажджом бяссонныя сябры, а направа, пад іншым ужо абрывам, шумела мора i галасіла ў імглістай цемры сірэна маяка…
…На трэці дзень прыйшлі разгром i няволя.
