Текст книги "Ад сяўбы да жніва"
Автор книги: Янка Брыль
сообщить о нарушении
Текущая страница: 3 (всего у книги 43 страниц)
МАРЫЛЯ
У багатага дзядзькі Жука, без пары нарадзіўшы малое, памерла нявестка Марыля.
Звялі маладзіцу са свету сямейнікі. Свёкар быў звер і скупеча, «зямля ненаежная». А сынок – яшчэ горшы. Воза сена не мог накласці, няўдаліца, і ўсё злаваўся. А хто ж заўсёды першы пад рукой, як не жонка? І ёй даводзілася часта. Як толькі пажаніліся, дык і набіць яе не мог, пакуль не навучыўся. Свякроў была вельмі ж драпежная ў працы. Калісь нават дзяцей на полі ці ў градах раджала. Цяпер хадзіла згорбіўшыся і ўсё подбегам, трушком, быццам ёй горш, як усяму свету, часу не хапала. На кірмаш сядзе ехаць і то, здаецца, бегла б на возе, каб хутчэй справіцца. На добры лад, ёй ужо зусім не след было працаваць, а яна такі ўсюды трапляла. Усю малацьбу цапамі пераб'е разам з маладымі. Тады ўжо, бачыце, насмела можна пілаваць: «Я вось і то, а вы-то, што ж?» Жміндзіла – хай бог крые…
Марыля – сірата з далёкай вёскі. І ліха ж яе падагнала выйсці за гэтага Івана! Жыла яна дома пры тату і браце. Пасля тата памёр і адпісаў ёй ажно паўтары дзесяціны, бо яна была з ганьбай: на правай руцэ тры крайнія пальцы наўскасяк аджавала трыбай малатарні. Ад залатой рукі першай у вёсцы жняі і праллі засталася толькі кукса. Марыля абкручвала яе хусцінкай, спачатку ад болю, а потым ад сораму. Сваты пачалі абмінаць яе, і маладосць завяла без пары. Марыля была ціхая, пакорная работніца і жаль свой дзявочы хавала глыбока: па вачах – што пасумнелі, праўда, пасля прыгоды – немагчыма было пазнаць, колькі слёз праліваюць яны ў адзіноце. Думала ўжо дзеўкай векаваць, і з думкай гэтай крыху лягчэй было датуль, пакуль у хаце спачувалі. Пасля ж прыйшлося рознае пачуць ад брата і ад братавай – што і казаць… Марыля зрабілася зусім чужой і лішняй у татавай хаце і ўсё больш ды больш стала думаць аб замужжы, – хоць які, абы свой куток.
І вось тады падагнала Івана.
Паслухаць было, што казалі аб ім людзі, але нейкі туман найшоў на дзяўчыну, нічога не бачыла. Прыехалі яны тады – мамачкі! – гарэлкі, цукерак, віна… Сватам быў нейкі купец-свінабой. Апрануты абодва па-панску. А як пачаў сват гаварыць – паслухаць толькі! Іван не спадабаўся ёй адразу. Расказвае, колькі ў іх поля, кароў, свіней, як ён з мамаю лён палоў. І ўсё ікае ад выпіўкі, усё садзіць у вочы дымам папяросы. А нос, нос! – быццам нечым наліты, упяўся ўніз і цягне за сабой лупатыя вочы. Прыйшлося, аднак, пагадзіцца, бо цяжка было спадзявацца на лепшага.
Пра пасаг гаварылі нямнога. Паўтары дзесяціны – гэта была амаль палавіна ўсёй татавай гаспадаркі. Прасіць у Мікіты, Марылінага брата, больш, можна было хіба толькі пазычыўшы вачэй у сабакі. Аднак сват і са сваімі вачыма не пасаромеўся патрабаваць яшчэ і карову.
– Малачко трэба не мне і не вам, яно трэба дачушкам, сынкам, – гаварыў ён Мікіту. – Справа наша старая, а іх – маладая. Малады з маладушкай сюды-туды – і дачушка, праз гадок – сынок, а то і зноў дачка, і што ж, – падай малачка! Не скупіцеся, пане Мікіта, і будзе ўсё на гэтым шыта-крыта…
Мікіта быў чалавек гарачы, часта лаяўся, соваўся нават і з кулакамі, аднак доўга спрачацца са сватам не змог, – уступіў і карову, хоць у хаце былі таксама малыя. А выпраўляючы Марылю, расплакаўся, як бабёр, і ўсё аддаў пасля, і вяселле справіў з апошняга, як усе добрыя людзі.
Увечары, напярэдадні шлюбу, дзяўчаты, плетучы вяночак з руты, заспявалі:
Зборная субота настае,
Марылька дружыну збірае.
Сама маладзенькая між усіх,
Схіліла галованьку ніжэй усіх,
Схіліла галованьку з касою,
Паліліся слёзанькі ракою…
І Марыля заплакала. Заплакала не вясельнымі слязьмі, для звычаю, а сапраўднымі, сірочымі. Гэтак ясна зрабілася ўсё, – што без долі сцерлася маладосць, што і цяпер на шчасце спадзявацца цяжка…
– Не плач, галубка, змірышся, – шаптала ёй цётка, маміна сястра, і, азірнуўшыся на Стэпку, Мікітаву бабу, зашаптала цішэй: – Не будзеш хоць хлебу ці добраму слову жадна, не тое, што ў гэтай брыдоты…
Ды Марыля не чула, не разумела нічога. Яна ўсё плакала, прыпаўшы галавой да цёткі.
…Грызня, пабоі, беспрасветная праца… Дома нават з куксай работніцай была, там жа таўкачом празвалі. Пераступі – кепска, недаступі – яшчэ горш! А пасля ж яшчэ старыя схамянуліся, што мала іх Ванечка пасагу ўзяў… Тады пайшло яшчэ горш.
І чаму ёй не ведаць было ў пору пра Івана, чаму не знайшоўся добры чалавек ды не сказаў ёй гэтага, чаму яе самую асляпіла?.. Лепш бы ўжо наймічкай век звекаваць.
Гэты дурань ніяк не мог ажаніцца. Куды не ткнецца – прымуць, – вядома, багаты, – але паглядзяць на самога, паслухаюць, што аб ім людзі гавораць, і аддадуць утратнае. Тады ўзяўся ажаніць яго той самы пан Чыжэўскі, купец з мястэчка, свінабой. От, сабакар і п'яніца, ды брахаць вельмі спрытны, – хоць каго закалыша. Як яна ненавідзела пасля, даведаўшыся аб усім, яго тлустую свіную морду!.. Сыходзіла з хаты, абы ён заехаў да іх.
…Апалі дзявочыя грудзі, уваліліся вочы, кукса была вечна абкручаная лапінкай, а левая рука карэлая, парэпаная. Спачатку хоць песні спяваліся. Абы толькі ўспомніла пра долю, – у кожным напеве сірочай тугі і жалю чулася нешта такое, што душыла за горла, займаючы дух, і па-дзіцячы хацелася плакаць: «Мамачка, галубка!..» А потым і гэта зрабілася надта балючым.
* * *
На другім годзе пачалася Марыля першым дзіцем. Але і гэта не ратавала яе ад здзеку. На восьмым месяцы сталася тая бяда, што звяла яе ў дамавіну.
Перад касавіцай кончылася ў пограбе бульба, і стары загадаў бабам ачысціць пограб ад бруду. Сам ён крыў гумно ў суседа, а Іван паехаў у млын. Марыля ўлезла ў яму, наскрэбла першы кошык гразі з бульбяной гніллю і кастрыцай і, падаючы яго наверх свякрові, – раптам войкнула, кінула кошык і села…
Як толькі і прайшла тая ночка!.. Пад раніцу як быццам адлягло. Свякроў знала, што будзе бяда, і таму не пайшла ў лён, а выйшла палоць грады. «Ну ж і свет пайшоў, – мармытала яна, – абы трохі, дык і на табе…» Стары правіў у хаце хамут. Марыля ляжала на палку, з каптаном пад галавой, і, не сціхаючы, стагнала. Раптам яна прарэзліва войкнула раз і другі… Пачалося. Стары яшчэ ніжэй згорбіўся над хамутом, а пасля такі не вытрымаў, – выйшаў і паклікаў старую. Абціраючы чорныя рукі падолам, цётка Катрына патрухала ў хату. Стары пастаяў ля плота, уталопіўшыся ў грады, пайшоў пад гумно, вярнуўся пад адрынку, зноў пастаяў пад плотам, тупа гледзячы па бацвінне, – і нідзе не мог знайсці прыпынку.
«Што ж гэта? – падумаў ён. – Спалохаўся, ці што?» – і пайшоў у хату.
– Мамачкі мае, а-а-ах, родненькія-я-а… – стагнала Марыля.
Не гледзячы туды, стары прайшоў і сеў над хамутом.
– А ты, таўкачына, чаго? – закрычала старая, убягаючы з кухні з чыгуном вады ў закасаных руках.
Стары вінавата згорбіўся і замітусіўся: за хамут ды ходу з хаты… Але і ў адрынцы ён не мог узяцца за работу. Слухаў. Марыля крычала хрыпла і дзіка, а потым заціхла. «Відаць, па ўсім?» – падумаў стары. І раптам чуе: дрэп, дрэп, дрэп ад сяней – ідзе яго Катрына.
– Ну, пакінь хамут, Сцяпан: трэба трунку зрабіць, – сказала яна, увайшоўшы ў адрыну. – Божа мой, Божа!.. І што ж гэта робіцца? – і раптам – а-ха-ха-а! – заплакала наўзрыд.
У нагах непрытомнай нявесткі ляжала нежывое дзіця. Стары зірнуў на яго і моўчкі пасунуўся і хаты. Узяў з каморкі сякеру, пілу, жменю цвікоў і пайшоў у адрыну. Рукі ў яго неяк дзіўна дрыжалі. Прысеў на калодцы і закурыў люльку. Супакоіўшыся трохі, узлез наверх і пачаў са стукам перакідаць дошкі, шукаючы патрэбнага кавалка. Выбраўшы паточаную шашалем шалёўку, скінуў яе наніз, паскроб трохі гэблікам, парэзаў і збіў трунку.
На той час вярнуўся з млына Іван. Ён увайшоў у хату, нічога не ведаючы.
– Падла ты, абармот крывалапы! – сустрэла яго маці. – Ці раз ужо я казала табе!.. Дарвешся – як да скаціны, каб цябе на скулы збіла, каб цябе! Цяпер вось маеш! Шморгай носам, каб цябе пятля зашмаргнула!..
Гэтым разам Іван змаўчаў і панура пакльшаў з хаты.
Старая выцягнула са свайго падгалоўя брудную, працёртую на спіне кашулю, адарвала лапіну, угарнула ў яе нямыты трупік дзіцяці і палажыла яго ў трунку. Няўмела стукаючы малатком і загінаючы старыя, павыпростваныя цвікі, сама забіла века і, паклікаўшы з сяней Івана, загадала яму несці за ёй трунку.
Марыля заварушылася, павярнула галаву і паглядзела.
– Ах, ма-мач-кі-і… Мама, сынок?..
– Нежывое, дзеткі, нежывое… Ніхто гэтаму не прычына. Вось панясём, пахаваем…
Марыля працягнула рукі, хацела абаперціся і ўстаць, але не здужала. Рыўком толькі падняла проставалосую галаву, апала назад на каптан і, заплюшчыўшы вочы, заплакала.
Старая ўзяла ў сенях рыдлёўку і патрухала на загуменне. Следам за ёй ішоў Іван, несучы пад пахай трунку.
…Назаўтра рана, той самай загуменнай сцяжынкай, ішлі на могільнік чатыры мужчыны з рыдлёўкамі: капаць другую, ужо большую магілу…
* * *
– Маўчы ты мне лепш са сваім «па-харошаму!». Ён яе са свету звёў, а ты… Удушыць яго мала за гэта! Я з яго скуру палосамі драў бы, а ты!.. – крычаў Марылін брат Мікіта.
Яго пухкія маладыя губы дрыжалі са злосці пад рыжаватымі, запушчанымі вусамі. З-пад шапкі лезла калматая, нястрыжаная чупрына, а вочы блішчалі, як з падпечка. З рота нясло гарэлкай, і, гаворачы, ён пырскаў слінай на свайго швагра, Сымона, які сядзеў побач з ім. Мікітава баба, падсухая, белабрысая Стэпка з хітрымі, як у Сымона, вачыма, сядзела ў перадку. Яны вярталіся з хаўтураў па Марылі. Вярталіся без пары, бо п'яны Мікіта расплакаўся са злосці і, схапіўшы ўслон, кінуўся да Івана. Іх разнялі, і хітры Сымон паспяшаўся ўцячы. Яны ехалі ўжо чацвёрты кіламетр ад Пагор'я, а Мікіта яшчэ ўсё трапятаўся. Толькі ўспомніць мёртвы Марылін твар і грукат жвіру па дошках труны – зноў хацелася біць насатую морду дурнога Івана, забойцы ягонай сястры…
– Эх, Мікіта, – гаварыў Сымон, – ты, бачыш, і на мяне ўжо злуеш. Тут, брат, ні бой, ні слёзы не памогуць. Ну што, наклеілі б нам, колькі б улезла, і ўсё… А трэба па-харошаму. Марылі не паднімеш, а пасаг трэба вярнуць. І поле, і карову. Дзяцей няма – чорту лысаму даруеш? Малады Жук – булава, ды стары хадовы чалавек, з ім без суда не абыдзешся. І ты не драмі ў шапку, а ў суд, па-харошаму, о! Тут яшчэ справа заблыталася, што поле змянілі, ды гэта таксама нічога.
– Гэта-то гэта, – згадзілася Стэпка, – а то запырскаецца, і ўсяго. Я і сама казала…
– Што ты казала? Я і сам ведаю, лепш за вас! Яна ў мяне не сястра, а сястрычка была, а ён!..
– Унь, машына, трымай! – перапыніла яго Стэпка. – Трымай хоць ты, Сымон!
З-за гары, бліснуўшы шклом на сонцы, якое ўжо заходзіла, з ровам выпаўз аўтобус.
– Я і сам сваю кабылу ўдзяржу! – крычаў Мікіта. – Ніякіх мне чарцей не трэба, сам гадаваў. Машка, глядзі!
А Машка ўжо заказырылася. Гэта была гнядая, яшчэ не да смерці худая кабылка, якраз тая гарапашніца, што валочыць мужыцкую долю.
– Трымай, каб цябе за грудзі ўзяло, каб цябе! – крычала Стэпка, але Мікіту відаць былі толькі яе разяўлены рот і рукі, якія з адчаем учапіліся за цапкі драбінаў. Вясёлы шафёр пачаў трубіць.
– Каб табе хрыпела ў горле, каб табе! – зноў крычала Стэпка.
Машку вось-вось пасадзіў бы на хвост, ды левая ляйчына, – вядома ж, уся на вузлах, – лопнула, і Машка паляцела цераз равок направа, у жыта. Воз сцялежыўся. Сымон, вырабіўшыся з-пад Мікіты, схапіў кабылу за аброць. Забыўшыся пра страх, Машка прагна хапала сівыя каласы красуючага жыта.
– П'яніца ты, абібок! Лейцаў людскіх няма! – барахталася з-пад воза Стэпка.
– Дай мне, дай здыхату! – схапіўся Мікіта да Машкі. Ён хвастаў яе кулакамі па храпе, а кабыла курчылася ў хамут і адварочвала галаву, зубамі і губамі трымаючы зашчэмленыя каласы з сіва-зялёнай маладой саломай.
– Мала, мала яшчэ?..
Ад удару па косці храпы зайшлася болем Мікітава рука, а з Машчыных зубоў і губы пайшла кроў.
– Мала, мала яшчэ?..
Думаў, усю сваю крыўду выб'е. Пасля заплакаў, адышоўся. А яна толькі крутнула галавой ды зноў за каласы.
– Ну, і хіба ж ты гаспадар? Хіба ж гэтак трэба па-харошаму? Эх ты!.. – казаў Сымон, звязваючы ляйчыну.
Мікіта маўчаў. Бяссільная злосць вылілася на Машку, яго безадказную памочніцу, і ясна стала, якая яна, гэта злосць, горкая, дзікая і дурная.
– Памажы! – загадаў Сымон, беручыся складаць сцялежаны воз. Мікіта вінавата памог яму, а пасля папрасіў:
– Я лягу, Сымон, а ты за мяне пакіруй…
…Сонца зайшло, і пачалося змярканне – ціхае, свежае, з расой і камарамі. Машка, ужо зусім забыўшыся пра крыўду, рупліва тупала па пяску, тоўхаючыся ўперад галубінай хадой. Брат гаварыў сястры аб тым, як ім трэба адсудзіць Марылін пасаг, – гаварыў спакойна, «па-харошаму». Сястра падтаквала яму. А мужык яе – бедны, аброслы Мікіта – ляжаў ніцма і не чуў: спачатку ён уздрыгваў ад глыбокага, недзе з-пад самага сэрца плачу, а потым заснуў і хроп.
«Вазьмуся, нябось, за яго!» – раз-пораз думала Стэпка.
* * *
– А справа, брат, вельмі простая, – казаў старому Жуку пан Чыжэўскі, – табе, значыцца, гэтак: бабе і сыну ўдзяўбі, што нябожчыца нявестка сама захацела свой пасаг прадаць, бо зямля была вам не з рукі. Вы хацелі тыя самыя паўтары дзесяціны ля дому купіць, а яна была гуляка: абы схадзіць хораша, з'есці, выпіць, цукерак, скажам, пасмактаць. Грошы, як вада, сюды-туды і перамыкала без толку…
– Неяк, бачыце, пане Чыжэўскі…
– Што тут «пане Чыжэўскі»… Сведкі – галоўнае. Ты, брат, сам павінен ведаць, не малы: не падмазаўшы, не паедзеш!..
– Я ведаю, я толькі да таго, ці ўдасца?
– Чаму ж раптам «не ўдасца»? Прысяга будзе, праўда, але хто ж яе сёння баіцца? Ну што, падумай, сведкі знойдуцца.
Гаварылі яны ў местачковай карчме, зашчапіўшыся ў баковачцы. На століку была бутэлька і закуска. Жук атрымаў учора павестку на суд з Мікітам за Марылін пасаг і, як з усякай важнай справай, прыйшоў з павесткай да Чыжэўскага. Гэта быў местачковы кулак, які нажыў на гандлі свіннямі тоўстую кішэню і яшчэ таўсцейшую морду. З кожным днём ён рабіўся ўсё больш ды больш падобным да свайго тавару і выглядам і натурай. Усякая подласць, пачаўшы ад недаважвання і недалічвання і канчаючы хоць бы на сённяшняй справе, рабілася ім спрытна і з ахвотай, абы толькі было выгадна. Жук штогод прадаваў два-тры ўкормленыя парсюкі, і паміж ім і свінабоем Чыжэўскім даўно завязалася нейкая прыязь. Марылін пасаг, праўда, прадалі з яе згоды і купілі столькі ж зямлі бліжэй. А таму цяпер трэба баяцца, што Мікіта адсудзіць яе…
– Ну, як ты, Жук, – надумаўся, ці мне шукаць?
– Што ж, хіба Лустач ці Свісток, – адказаў стары, падумаўшы.
– Абодва пойдуць, – сказаў свінабой. – А трэці ёсць у мяне. Гаваку Антося знаеш?
– Пэўна.
– Ну, дык ты іх ідзі пакліч. Абодва сёння на рынку. Ды, зрэшты, і Гаваку сам пакліч. Скажы яму, што я прасіў. А я вас тут пачакаю. Падрыхтую тут усё як мае быць…
…На рынку, у гушчары вазоў з задзёртымі аглоблямі, стары Жук першага знайшоў Лустача. Побач з ім каля воза стаяў і Раман Чачотка, па мянушцы Свісток.
Лустачыха, уладзіўшы свае справы, ужо сядзела на возе і глядзела на каня, які хрупаў сена з пярэдняга палукашка, – глядзела злосна і сумна, нібы чакаючы, калі ж гэты конь павернецца нарэшце задам і павязе яе дахаты. «І чаго ён яшчэ ўсё ные тут? – думала яна пра свайго чалавека. – Не лізнуў яшчэ, ліха яго галаве!..»
Жук павітаўся, адвёў Лустача ўбок і пачаў з ім шаптацца.
Лустач быў прымак з той даволі рэдкай пароды прымакоў, якія змаглі адразу захапіць у хаце ўладу, пасля чаго жонка толькі агрызаецца здалёк ды з асцярогай, не пападаючы пад руку. Гэта быў чалавек з сярэдняга гатунку подлых людзей, – усякай подласцю ён адстойваў толькі свае асабістыя справы, не нападаючы першы. Але за добрую чарку мог дапамагчы чалавеку, бо на сваю чарку не заўсёды хапала.
– Гэта можна, – сказаў ён, даволі хутка зразумеўшы Жука. Чаркай запахла густа. Прыйшло якраз тое, без чаго яму сумна было б вяртацца дахаты. – Раман! – паклікаў ён Свістка.– Ідзі сюды!
Раман Чачотка – высокі, лёгкі мужчына ў акуратных лапціках – служыў пры цару гарадавым і дагэтуль яшчэ не мог прывыкнуць да працы на гаспадарцы. За гэта яго і празвалі Свістком. Гаспадарка была малая, дзве дзесяціны, поле добрае, але без добрых рук хлеба яно давала няшмат. Свісток «зрабіў камбінацыю» – прадаў бацькаву гаспадарку і купіў шэсць дзесяцін пяску за Нёманам, куды перавёз свае старыя будынкі і стаў лічыцца лясным хутаранінам. Падраслі дзеці, пачалі араць той пясок лепш за бацьку, але пясок не стаў ад гэтага больш хлебным за чарназём, пакінуты ў роднай вёсцы. Нельга сказаць, каб Чачотка быў нездаволены іменна панскай уладай, каб ён, як іншыя беднякі, чакаў прыходу савецкай улады, – Свісток наогул, не залазячы глыбока ў палітыку, чакаў перамены, прыходу іншай улады, якая заўважыць яго і ўлічыць яго былыя заслугі і чын. Сёння Раман прыехаў купіць пудзік жыта на хлеб. Пачаўшы яшчэ з дому, ён усю дарогу «абдумваў камбінацыю», – як гэта ад тых дзвюх залатовак, што жонка сабрала, прадаючы яйкі і масла, адкалоць пару грошаў на чарку. Жонкі ён не баяўся. Зрэшты, і на кірмаш сёння прыехаў адзін. Але за жонкай цяпер стаялі два сыны, якія ўжо гаварылі з бацькам па-даросламу, і гэта было не вельмі прыемна…
Свісток стаяў з мяшком пад пахай, слухаў Жука і Лустача – сябра свайго яшчэ па японскай вайне – і з першых слоў уцяміў, што Бог нарэшце зірнуў на яго ласкавейшым вокам.
– Калі трэба, дык трэба, – сказаў ён. – Вось толькі мне скокнуць да Цукермана, жыта купіць.
– Скокнеш пасля, – сур'ёзна сказаў Лустач. – Цукерман твой у лес не ўцячэ.
– І гэта праўда, – таксама сур'ёзна згадзіўся Свісток. Ён падышоў да сябравага воза і кінуў на яго свой скручаны мяшок.
Лустачыха ўсё зразумела.
– Піліп, – сказала яна, – зноў наліжашся! А я тут стой да ночы.
– Упадак цябе не возьме, – адказаў прымак. – Сядзі вось ды бурчы колькі ўлезе. Пайшлі, мужчыны!
Стары Жук сказаў ім, куды ісці, а сам пайшоў шукаць Гаваку.
Гавака быў сёння на рынку таксама без бабы, з рабою, як зязюля, дачкой. Яна стаяла каля воза, гледзячы, як бацька збіраецца запрагаць кабылу.
Выслухаўшы просьбу Жука, Антось Гавака – мужчына ў новым, цаглянага колеру паўкажушку і ў добрых, зацярэбленых гноем ботах – павярнуў каня ў аглоблях галавой да перадка і паставіў дугу да кола.
– Калі Чыжэўскі там, – сказаў ён, – дык і я табе, браце, не вораг. Падыдзем і зробім.
Гэта ўжо быў пародзісты падлюга, для якога подласць даўно стала верай і шчасцем. Уся ваколіца, апроч яго нешматлікіх сяброў, людзей, вядома, «не менш талковых», думала пра Гаваку так, як думаюць пра гадзіну, на якую лепш за ўсё не наступаць. Ён наступаў амаль заўсёды першы. Нешта адразу пасля вайны Гавака захапіў за бясцэнак нядрэнны хутар паблізу ад свае вёскі, і, судом адагнаўшыся ад намаганняў законных нашчадкаў нябожчыка хутараніна, ён разласаваўся на суды і навучыўся іх выйграваць. Стравіць табе жыта ці авёс, ды глядзі, што і цябе яшчэ засудзіць, калі сунешся да «сэндзі пакою» – міравога суддзі.
Жука Гавака лічыў раўнёй сабе, «сапраўдным гаспадаром», і просьбу яго прыняў даволі ахвотна. Да таго ж яшчэ суд – справа прывычная, а дармовую чарку выпіць у добрай кампаніі – таксама можна.
– Яно, браце, дарэчы, я Чыжэўскага сёння не бачыў, – гаварыў ён, ідучы ад воза побач з Жуком.
* * *
Два тыдні пасля гэтага быў суд. Мікіту адмовілі ў іску, апіраючыся на сведак, якія аднагалосна давялі, што пасаг свой Марыля прадала сама і прагуляла. А паўтары дзесяціны зямлі ва ўрочышчы Навінкі куплены Жуком за яго кроўныя грошы…
– Устаць! – грымнуў судовы выканаўца. Прысутныя ўсталі. Суддзя надзеў сваю ярмолку і ўрачыста прачытаў:
– Іменем Рэчы Паспалітай польскай… і г.д. і г.д.
А перад ім стаяў растрапаны Мікіта, у лапцях і дзіравай куртцы. Гледзячы на задаволеныя морды Івана, старога Жука і іхніх сведак, яму хацелася хапіць з пакрытага зялёным сукном стала крыж з распятым богам і шпурнуць яго ў сытую, важную морду суддзі… Ды тут ужо была не Машка і не баба, на якіх можна бяскарна зганяць злосць, а грозны, непахісны мур, які яму не прабіць галавой.
– Пане сэндзя, – сказаў Мікіта, ужо са слязьмі на вачах, – я незадаволены судом, я буду падавацца далей…
– Маеце права, – спакойна адказаў суддзя, – на гэта ёсць акруговы суд у Наваградку.
…Пакуль у тым самым нумары карчмы Жук з сынам, Чыжэўскім і сведкамі замочвалі выйграны суд, гасцінцам шпарка тупала галубінай хадой худая гарапашніца Машка. Мікіта, выпіўшы з бяды, ляжаў ніцма на возе і ўжо зусім не мог разабрацца, ці прыняць крыўду, ці падавацца вышэй, – дзе яго, пры беднасці і прастаце, чакала хутчэй за ўсё яшчэ большая крыўда…
1937–1943
ПРАПАВЕДНІКІ І ЗЛАДЗЕІ
1
Было гэта ў студзені трыццаць сёмага года.
Пятрусь Грыб, адзін з багацеяў мястэчка Дварок, дачуўся надоечы, што лес ягоны сякуць напавал, больш як заўсёды.
«Паеду, – вырашыў стары, – зірну на яго, а можа, і застаць каго ўдасца…»
Трэба было, аднак, каб тае ночы, калі ён меў выязджаць, баба яго – заўсёды дакладная, як будзільнік, – заспала.
Ляжалі яны абое на печы – Грыб ад сцяны, а Грыбіха ад хаты, бліжэй да насценнага гадзінніка. Глухаваты ад старасці, Пятрусь спаў яшчэ моцна, мог недачуць гадзінніка, і таму ён спадзяваўся на сваю Аксеню.
На вялікім куфры старой, на сенніку і з падушкай – усё як трэба – спаў начлежнік.
«Шмат народу цяпер ходзіць па гасцінцы, – думала ўвечары Грыбіха. – То беспрацоўныя, то святыя, то палітыкі. Вось і ім солтыс прывёў нейкага з тых, што пасля турмы за камуну не маюць права жыць у сваім павеце, а ідуць у свет вочы на высылку. Зда ецца, быў бы ты сабе чалавек як чалавек, а ён – куды там! Пятрусь яму пра лес, пра нашу шкоду, дык ён… Выходзіць, па-ягонаму, што ледзь не самі мы вінаваты, а не той, што наша дабро крадзе… Але Пятрусь не стаў з ім доўга гаманіць. „Будзем, – кажа, – газу тушыць, годзе. Мне заўтра ў лес, як найраней, а вам – чаму не! – добра сабе пахаджаць, можна і пагутарыць…“»
Адвярнуўся Пятрусь і заснуў,– дзякуй богу за сон…
Сама старая ніяк не магла заснуць. Збунтаваў ёй усю душу гэты хлопец. Доўга сядзела на печы, без агню, і ўсё думала, успамінала…
«Жылі яны з Петрусём, можна сказаць, усё жыццё толькі ўдваіх. Ад сына, Міхася, сапраўднай дапамогі не было. Спачатку вучыўся, а потым фельчарам быў. Вучылі – думалі, што карысць будзе, гонар, пашана. Адно ж ён больш з хаты, як у хату, насіў. Падумаць толькі – лякарствы галоце на свае грошы купляў! Заробіць якую нуду, дык і тое ад бацькоў схавае, каб ізноў аддаць… Няхай бы ты лепш нявуча-ны быў, ды разумны, як бацька з маткай. Засне ён тыя разы, а яны – давай шарыць грошы па кішэнях у яго ці ў кнігах. А ён аднойчы вазьмі ды прачніся, – ці, можа, і зусім не спаў,– і выйшла ў іх з бацькам сварка. Першы раз бацьку юдай назваў… А то больш было так: паглядзіць рана па кішэнях, пакруціць галавой і кажа: „Ну і людзі з вас, маці…“»
Рана Міхась налётаўся. Бацькаўскае слова не вецер. Падчапіў недзе тыфусу, паляжаў колькі дзён і памёр. Гадоў нешта са тры пасля таго, як цара скінулі, у іх пачаўся тыфус, дык Міхасю і супынку не было, пакуль не наскочыў.
Які ён там ні быў,– усё ж такі свая кроў. Ды і адзін жа, як тое вока ў ілбе. Гаравалі дужа, колькі слёз праліла!.. Тады ж яно ўсё самае лепшае ўспомніцца, уся тая ласка, якая была.
Стаяла яна над ім стаянцом, дзень і ноч. I неяк раз павёў сынок вачыма па хаце, спыніўся зрокам на ёй… «Мама, старэнькая мая…» – прашапталі сухія, гарачыя вусны. I яна адказала яму набрынялымі за доўгі час рыданнямі. Падняў руку, і яна бяссільна апала старой на прыпол. Палыды заварушыліся, знайшлі яе руку… I тут рыпнулі дзверы, і, як цень, стаў на парозе Пятрусь. Міхась памкнуўся ўстаць. «А-а, гэта ты, бацька, – прамармытаў ён сіпла, – грошы прыйшоў шукаць…» I зноў апаў на падушку.
Гэта былі яго апошнія словы.
Праўда, дарма на бацьку грашыў, хай яму бог даруе. Бо каму ж, як не яму, збіралі яны ўвесь век? А што ён супраць бога пайшоў, дык хай яго бог і памілуе…
Доўга пасля таго жылі яны ўжо зусім толькі ўдваіх, пакуль сілы служылі. Пятрусь – гаспадар не абы-што. Засекі жыта. Два разы гарэў, два разы будаваўся. Гарэў праз ліхіх суседзяў: падпальвалі. Цяпер вось дом цагляны, у два канцы, а ўсе будынкі глінабітныя. На лета бралі парабка, куплялі каня, купляў у яўрэяў-крамнікаў гной, поле добра ўрабляў, дык яно і давала. I ў самой яе грады не горшыя, як у гароднікаў-татараў. Яны з Петрусём не глядзелі, як іншыя, каб з'есці, выпіць, знасіць. Глядзелі, каб было як жыць, каб людзі не смяяліся, кожны, як той казаў, дурань. Памаліўся богу дый пайшоў, не агінаючыся, ад цямна да цямна. I бог даваў: і ладна ўсё, і ў торбачку, на дно гэтага самага куфра, дакладаліся адна да адной «чырвоныя галоўкі» – пяці– і дзесяцірублёўкі мікалаеўскага золата. «На чорны дзень. Самая цвёрдая надзея…» На зіму парабка адпраўлялі, пра-давалі каня і зімавалі ўдваіх. Цяжкавата, але ладна затое.
А пасля такі нячысты паблытаў. Надумаліся сабе палёгку зрабіць і сваякоў памілаваць. У яго быў пляменнік, – от, галайстра нейкі, тут у мястэчку, – а ў яе пляменпіца – добрая дзяўчына, гаспадыня спраўная, хоць і з вёскі. Казала-такі: бог – богам, а паперка сваё, паперку трэба зрабіць. Ды Пятрусь не паслухаў. Адно за адным пайшло… Дзе ж там! – з родчым дзіцем не ўжыўся, а гэта ж чужое. Схамянуўся Пятрусь прагнаць, – ды куды там, – без кія да Ванькі ні доступу. Самой толькі Ганны было шкада. Дзеўка яна не цаца была, а Ванька – атлёт. Век бы ён Ганны не ўзяў, каб на Грыбава дабро не пагнаўся. А тут пачаў яшчэ біць яе і сварыцца: «Пакіну!»
А яшчэ ў іх дзяўчынка была, Лідачка. Не магла і падумаць старая, што трэба будзе з ёю разлучыцца. Але ж свая кашуля да цела бліжэй. Выжылі яны сваіх «прымакоў». Ды так-такі з нічым. Пятрусь хадовы, судзіцца ўмее. Ну і золата таксама.
I вось жывуць ізноў цэлы гадочак адны. Дом ачысцілі, падмалявалі, здалі пад кватэры панам ужэндні-кам, а самі сяк-так у баковачцы-кухні. Колькі ім трэба! Лета, таксама як і раней, управілі. Цяпер парабак пайшоў, каня прадалі, і жывецца спакойненька.
Ды вось дачуўся Пятрусь, што балоцкая бедната – зладзеі гэтыя! – лес іхні сячэ. Хоча заўтра паехаць. Каня ў Лейзара ўзяў. Хаця б не заспаць…
Так думала старая, засынаючы.
…I заспала.
Бо прыснілася ёй Лідачка, зорачка яе ненаглядная, унучка, хоць і не родная. Прыснілася так, як калісьці было ў сапраўднасці. Пакупала яна Лідачку, здаецца, і калыша, спявае:
Люлі, люлі, люлі,
Ката ў лапці абулі…
– А-а-а, – цягне Лідачка з-пад хусцінкі, памагаючы сваёй бабе. А потым – і спіць жа, здаецца! – падняла лобікам хустку, сцягнула яе ручкай з галавы, смяецца, рыбка, і кажа: – Бабуля, бу-у!..
– Бу-у, бу, нягодніца, бу-у-у, – упіраецца старая маршчыністым ілбом у цёпленькі лабок унучкі. Тады Лідачка ловіць бабуліны «бусі» адчыненым ратком, як птушанё… А потым, шэльма, за бусі:
– Бабуля, – кажа, – опа-па…
– Бяссонніца ты мая, – наракае бабуля. Бярэ Лідачку на рукі і садзіцца з ёю на нізкім услончыку перад грубкай.
– Зі-зя, зі-зя, – паказвае Лідача пальчыкам на агонь у грубцы.
– Жыжа, жыжа, каток, – адказвае старая. А сама заглядзелася, як зыбаюцца цені на моцным бярозавым жары, і думае зноў аб тым, што пайшоў з іхняй хаты спакой і лад, і толькі Лідачка, як тая божа я іскра, тлее між імі і лучыць іх у адну сям'ю. А то б і насы адно аднаму паадкусвалі…
Прачнулася старая і задумалася. Як яны цяпер – і Ванька, і Ганна, і Лідачка?.. Стары насценны гадзіннік цік-так, цік-так, а Грыбіха думае. А пасля гадзіннік захроп, зашыпеў і, набраўшы духу, бомкнуў адзін раз і зноў пачаў махаць маятнікам пад барадой і стукаць: цік-так, цік-так…
«Першая гадзіна, – падумала старая, – паспее яшчэ, хаця б у тры выехаць з дому. А то яшчэ і сам акалее недзе пад кустом, чакаючы злодзея».
Задумалася зноў…
Усё тое самае круціцца: то начлежнік і сын, нябожчык Міхась, то прымакі і Лідачка… Сумна стала старой на сваю адзіноту. Падумаеш, багатая, а і спамянуць ніхто не спамяне па смерці…
«А можа, ён нядобра ідзе?» – раптам падумала яна. Паднялася, абмацала на камінку запалкі і злезла з печы. Запаліла лямпу на стале і падышла з ёй да гадзінніка. Падняла агонь, зажмурылася. Праз пыл на шыбе на Грыбіху глядзелі цыфры і стрэлкі старога, як яна сама, гадзінніка. Цік-так, цік-так, цік-так…
«Ах ты! – без нечага тры, вось-вось зазвоніць. А тут яшчэ і каня не карміў, і снеданне не гатова…»
– Пятрусь, уставай! – гукнула старая на печ. – Уставай, падла ты, тры гадзіны!..
Пятрусь, хоць і глухаваты і спіць яшчэ моцна, раскатурхаўся хутка, сцяміў, у чым справа, і, злазячы з печы, пачаў:
– Дурніца ты, забрында! Цяпер што? – дарма я Лейзару каня накарміў, каб ты наелася чэмеру! А там увесь лес пасякуць!..
Старая зноў успомніла Лідачку, Міхася, і ўся тая злосць на жыццё, якую яна толькі мела, сабралася, здаецца, адразу.
– А я што, – заскрыпела яна, – камень? Мне мора трэба? Ты вось ляжы, як пан, а я табе ўсюды спраўлюся. Скулу! Ступаліся ногі за ўсім… З табою ж не ўбудзе ніхто. Ганну прагнаў…
Удар кулаком у сухія, уцягнутыя пад плечы грудзі перабіў ёй гаворку. Колькі там трэба было!.. Старая так і асунулася каля стала, аберуч схапіўшыся за сэрца. Стары збянтэжыўся, што і гэтага выйшла зашмат, аднаго кулака. Ён пастаяў, пасля дзьмухнуў на лямпу, апрануўся і выйшаў. А старая адвяла дух і заплакала.
Начлежнік на куфры прачнуўся яшчэ на першы крык, але толькі цяпер уцяміў, у чым справа. «У-ух ты, якое гняздо!» – падумаў ён учарашняю думкай.
– Цётка, што з вамі?
Старая прыціхла: схамянулася, што ён не спіць.
– Цётка, чаго вы?
Такім голасам гаварыў тады Міхась… Ды яшчэ: «Мама, старэнькая мая…»
А хлопцу ўспомнілася раптам далёкая, родная вёска. Там, за Баранавічамі, дзе пачынаецца Палессе. Тая вёска, куды ён вярнуўся з астрога, пасля таго як
Як шмат змяніўся ён за тры гады! А вёска і мама былі, здавалася, тыя самыя. Ен вярнуўся сталейшым, як выйшаў. Ужо не саромеўся свайго жалю і тваіх старэчых пяшчотаў, ён цалаваў твае сухія, спрацаваныя рукі і нечакана дрыжаў. А цёплыя слёзы каціліся… А ты – усё ж тая самая: замучаная працай, у лапцях, – ты цалавала яго, не могучы звясці губы ад плачу, туліла да сухіх грудзей яго худую астрыжаную галаву, мурзала гарачымі слязьмі і плакала: «Коля мой, мілы мой Колік… Дзіцятка маё, што яны з цябе вырабілі!.. Што яны зрабілі!..»
I цяпер вось гэтая другая маці плача. Толькі ж аб чым і чаму?.. Мікола ўстаў з куфра і, басанож па халоднай земляной падлозе, пачаў шарыць у цемры. Рог стала… запалкі… Запаліў адну, пасля лямпу. Разгледзеўся. Старая сядзела на зямлі, ля печы.
– Уставайце, цётка, я памагу.
– Я сама, сынок, я сама, – баранілася яна. I ўстала сама. У выступках патэпала да ўслона. Села. А Мікола лёг ізноў. Доўга маўчалі абое. Ён глядзеў на яе ўпаўшымі, зашклёнымі ад слёз вачыма, а пасля павярнуўся на спіну, уперыўся зрокам у столь…
