Текст книги "Ад сяўбы да жніва"
Автор книги: Янка Брыль
сообщить о нарушении
Текущая страница: 42 (всего у книги 43 страниц)
МАНАРХІ І КУДЛАЧ
На іншыя кантыненты мне дагэтуль не пашанцавала, а з афрыканскага i азіяцкага двух манархаў меў гонар бачыць.
Абісінскага негуса – выпадкова. У Ленінградзе. З сябрам, які праводзіў мяне, мы ехалі на таксі ў аэрапорт, спяшаліся, аднак нас затрымалі. Пакінуўшы таксі на бакавой вуліцы, мы – хочаш не хочаш – далучыліся да тых, што павінны былі вітаць высокага госця.
Ці гэта праспект быў залішне шырокі, ці людзей прыйшло малавата, але – помніцца – аблямоўка асфальту выглядала з абодвух бакоў даволі вузкай, нават вузенькай.
Тым не менш, яго вялікасць, нярослы, чорненькі барадачок, стаяў у чорнай адкрытай машыне з усёй адпаведнай важнасцю, руку трымаючы пад казырок вайсковай шапкі з чырвоным аколышам.
Пакуль я бачыў яго анфас, пасля, адпаведна руху машыны, у профіль, паспела згадацца даўняе, з трыцаць пятага года. Як гэтае слова, «негус», упершыню тады пачутае, спалучалася з іншымі, таксама экзатычнымі: Эрытрэя, Адыграт, Адыс-Абеба і, як вянец усяму, Абісінія. Бедная Абісінія, першая ахвяра фашызму, першы намёк пра набліжэнне сусветнай бяды. Аднак i гэтая краіна, i сама вайна, як вайна для ўсіх, здаваліся тады вельмі i вельмі далёкімі ад нас…
Калі машына з негусам мінула нас, яго нярослая вялікасць ззаду ўбачылася мне… толькі шапкай. Вялікай шапкай з нейчай галавы, як у меншага брата, якому яе прыйшлося даношваць. Яна трымалася на вушах. Так i змалеў ён, імператар, на вачах, зацёрся ў перспективе – толькі вушы i завялікая шапка…
Іранскага шаха бачыў я дома, у Мінску. І, як ні дзіўна, аніяк не магу прыгадаць ні праезду гэтай вялікасці, ні выгляду яго, хоць i стаяў я вельмі зручна, на самым краёчку панелі. Усё для мяне абарвалася ў памяці на адным непрадбачаным, незвычайным здарэнні.
Праспект наш, відаць, не вузейшы за той, ленінградскі. Шырокай паласой ён віднеўся далёка ў абодва канцы, – туды, адкуль мы чакалі высокага госця, i туды, дзе ён знікне, куды яго гасцінна павязуць. Мусіць, таму, што мы ўсё-такі правінцыя i манархі з іншых краін нас абмінаюць, на тую сустрэчу народу сабралася процьма. Панелі былі забіты людзьмі, балконы, вокны, нават дахі – у людзях, усюды яны, як быццам ix i сапраўды чакае нейкая радасць.
Яна прыйшла. Раней за высокага госця.
Яшчэ брынела нячутна, у многіх сотнях душ, струной нацягнутая напружанасць чакання. Шырокі i даўжэзны, чысценькі ў летнім сонцы асфальт гатовы быў вось-вось прыняць i гладзенька панесці многія колы ўрачыстага картэжа… Але адтуль, адкуль чакаўся госць, паказаўся i стаў набліжацца да месца, дзе я стаяў, здаравенны рыжы кудлач, аблавухі, крывавата разлапісты, наланцужны гаўкала, прасцецкі рабачай. Адкуль узяўся? Дзе, з чаго сарваўся?.. З бакоў i зверху, ззаду i спераду яго падганяў тысячагалосы крык, смех i свіст, – уся напружанасць чакання вылілася на яго. I не было куды падзецца. Бедны дварняга лупіў наперад, як сіла мага, a натоўп, умомант стаўшы адным, агромністым, бяздумным блазнам, галёкаў i рагатаў!..
Ды тут якраз недзе далека там, адкуль Кудлач той вырваўся, паказаўся пачатак урачыстага картэжа. А перад Кудлачом, адрэзаўшы громам бліскучай медзі дарогу далей, грымнуў маршам ваенны аркестр… Сабака рэзка тармазнуў, як перад прорвай, ушчэнт спалохана-разгубленанявінна сеў i моўчкі, мудра апрастаўся. На самым чыстым урачыстым месцы.
І толькі гэта мне апалітычна помніцца праз гром i рогат.
1984
ВЕЧАР І РАНІЦА
Канец кастрычніка, цямнее рана. А тут яшчэ абапал лес.
Ад машын, што спыніліся на асфальце, мы моўчкі рушылі па вузкай, каменнай дарозе ў чорны, затоена глухі гушчар, яшчэ не бязлісты, да самага нізкахмарнага неба высокі.
Мы ішлі на агонь, каля помніка, ён быў проста далей ад шашы, а здавалася – вельмі далека. Бо ішлі мы паволі, нібы несучы штосьці цяжкае, доўгае, адно на ўсіх.
А яшчэ нас прытрымліваў голас, адзін чалавечы голас, што гучаў над цемрай i цішынёй. Гэта адзін з мясцовых ветэранаў расказваў, як тут было…
Былыя салдаты, ішлі мы не строем, а хто як, i ногі нашы шоргалі ў прыцішаным разнабоі, i цемра глуха маўчала. А чалавек той хацеў, каб мы чулі яго, ён гаварыў, амаль крычаў па-старэчы надрыўна, i польска-яўрэйскі голас яго гучаў як рэха вельмі далёкіх, нават для нас неверагодных па сваёй жахлівасці падзеяў…
Сабібор. Да мая сорак другога года – веска на польскім беразе Буга. Потым – лагер масавага знішчэння людзей яўрэйскага паходжання. Ваеннапалонных i проста забраных, зблізку прыгнаных, здалёк прывезеных. З Аўстрыі, Бельгіі, Чэхаславакіі, Францыі, Галандыі, з самой Германіі, з Савецкага Саюза. А перш за ўсё i пераважна з Польшчы.
Загазавана, спалена больш за чвэртку мільёна.
Без персанальнага ўліку, цяпер – з адным на ўсіх помнікам, сказаў бы: Невядомаму пакутніку.
Надрыўна-прарочы голас гучыць…
Я ўжо бачыў Асвенцім, Бухенвальд, Саласпілс, Лідзіцэ, Трасцянец, Хатынь, мноства нашых Хатыняў па ўсёй Беларусі. Тут мне, чуючы, бачыцца тое самае, ды зноў жа ў іншай кашмарнай будзённасці.
У кастрычніку сорак трэцяга тут было паўстанне. Пад кіраўніцтвам савецкіх яўрэяў-ваеннапалонных. Загінула дванаццадь вахманаў, трыста вязняў, шэсцьсот ix уцякло. Пасля паўстання лагер закрылі, на месцы яго пасадзілі лес. Вось гэты, хоць ён i здаецда спрадвечна даўнім, прыродным…
Нас больш за дваццаць чалавек, польска-савецкіх ветэранаў другой сусветнай вайны. Кожны бачыў яе па-свойму, у кожнага свае ўспаміны.
Тут, у гэтых мясцінах, яны ў мяне яшчэ даваенныя.
Наступны наш прыпынак – горад Хэлм.
Ранняй вясной трыццаць дзевятага года туды нас, марскіх пехацінцаў на трэцім тыдні службы, перавезлі з Гдыні ў закрытых таварняках, салдатаў, але пераапранутых у сваё, цывільнае, вясёлае жабрацтва. (У войска кожны браў найгоршае, чаго не шкада змарнавадь, а тут яно было яшчэ на дадатак вымятае ды злубянелае ад дэзінфекцыі.) Пасля захопу Чэхаславакіі, затым Клайпеды Гітлер зноў, як i мюнхенскай восенню, аб'явіў сваё «законнае жаданне» далучыць да рэйха Гданьск i пралажыць аўтастраду цераз «польскі калідор» ва Усходнюю Прусію. Польшча адкінула гэты ультыматум, ад кала ла на яго частковай мабілізацыяй, з мэтай умацавання сваёй заходняй граніцы. У такіх умовах трымаць на ўзбярэжжы неабвучаных рэкрутаў было неадпаведна.
Тады мы, некалькі сот нядаўна астрыжаных юнакоў з розных раёнаў Польшчы, у тым ліку i з «усходніх крэсаў», не ведалі, што да чаго. Нам, беларусам, было нібы нават лягчэй ад думкі, што вось ад сунемся ад самага агню далей, у тыл, бліжэй да роднага, – бо ехалі мы ад мора на паўднёвы ўсход. Хоць дакладней будзе нашы гдыньскія адчуванні назваць не страхам блізкага агню, а холадам на душы, хола дам маладога i наогул чалавечага страху перад восьвось магчымай вайной.
Да Любліна нас везлі проста кудысьці, а там батальён падзялілі на тры гарнізоны акругі, i тая частка, у якой апынуўся я, ужо, нарэшце, ведала, куды мы елзем.
Калі нас увечары гналі з вакзала ў казармы, Хэлм пасля сучасна-элегантнай, статысячнай Гдыні здаўся не толькі меншым, старым, але i зацішным ды цёплым, бо тут ужо была зусім вясна. I яшчэ адно, што жыва, ярка згадалася ў змрочна начным Сабіборы. Абапал доўгай вуліцы, па якой мы нейкім строем, але ўразнабой ішлі, на тратуарах было вельмі многа яўрэяў, як быццам толькі яны адны. Шпацыравалі, стаялі. Шабас, субота. I ўсе не такія, да якіх я прывык у нашых мястэчках Турцы ды Міры, якіх бачыў у Наваградку, Баранавічах, Гродне. Тут яны былі з пейсамі, у ярмолках, у чорных сурдутах. Нібы з вясёлых, пранізаных чалавечным сумам старонак Шолам-Алейхема, якога я ўжо даволі многа i з жывой цікавасцю чытаў.
Значна пазней я ўведаю, што ў гэтых мясцінах былі яўрэі – хасіды, адрозныя ад беларуска-літоўскіх міснагдаў большым жыццялюбствам, што старадаўні Хэлм, яго яўрэйскае насельніцтва славіцца назвай «хэлмскіх разумнікаў» («хёлемер хохім»), пра пацешную някемлівасць якіх прыдумана мноства анекдотаў. Ну, а тады ён, так нечакана i так цікава новы горад-гарадок, ад небывала вялікага зборышча жывых шолам-алейхемскіх герояў здаўся нечым сярэднім паміж яго местачковай Касрылаўкай i славутым Ягупецам.
У нашым маладым страі былі весе луны, было бяз думнае пацвельванне i смех, а з тратуараў выкрыкі, жэсты i смех – таксама маладыя. Аднак старэйшая большасць сурдутаў, ярмолак i пейсаў не звяртала на нас увагі. Людзі ішлі, стаялі, людзі жылі сваім жыццём.
Цяпер яны, а разам з імі многія тысячы іншых, з розных краін, аселі тут, пад гэтым, на крыві ўзбуялым сабіборскім лесам, цераз нялюдскія пакуты сталі попелам i зямлёй безымяннай i міжнароднай памяццю.
…У дзяцей бясконцыя «чаму?», a ў старых – ус паміны, асацыяцыі. У малых гэта бывае часамі надакучлівым, аднак часцей пацешным, a ў нас – трэба баяцца, каб не было проста нудным i смешна лішнім. Бывае i адчуванне, што ўспаміны твае добра такі надакучылі i самому. Але ж нічога не зробіш, – іншых у цябе няма, a толькі тыя, што з перажытага, i лезуць яны, паўтараюцца – самі…
Назаўтра пасля ляснога вечара, раненька на праходку мы выйшлі з хэлмскага гатэля ўдвух з польскім калегам, вядомым пісьменнікам.
Сонца ўзышло нам на гары, у векавым прыкасцельным парку, з якога, праз рэдкія дрэвы, відаць амаль увесь горад. Пад нагамі хораша шамацела нам золата лістоты, яшчэ не звялай, не прытаптанай дажджамі. Гаварылася добра, пра блізкае, з адным агульным клопатам нашага часу, з адной трывогай i надзеяй…
Мы бачымся з Войцехам рэдка, пішам адзін аднаму вельмі мала, але даўно ўжо чытаем адзін адна го. Я яго нават перакладаў, а ён i пра маю асабіста кнігу, i пра нашу «Я з вогненнай вёскі…» у польскім выданні пісаў з належным разуменнем. А яшчэ мы з ім равеснікі, абодва салдаты трагічнага верасня трыццаць дзевятага года. Праўда, на год старэйшы, з адукацыяй, ён тады быў афіцэрам, пан падпаручнік Жукроўскі,– вялікі бар'ер паміж намі, якога даўно ўжо няма.
Цяпер тое, што мы гаворым пра Хэлм, перад вайною от сабе гарадок, якому суджана было ўлетку сорак чацвёртага стаць першым вызваленым польскім горадам, першай часовай сталіцай Народнай Поль шчы, цераз іншае штосьці, неабавязкова гістарычнае, у мяне ўвесь час прабіваецца толькі сваё…
Чырвонацагляныя, яшчэ з царскага часу, казармы, знешне нават прыгожыя, a ўсярэдзіне прасмярдзелыя дапатопнай санітарыяй. Жорсткая муштра, не ведаю, ці горшая, чым у якім-небудзь іншым войску, але ж так часта агідлая сваёй тупой аднастайнасцю, бруднакрыклівым прыгнётам маладой душы. Свае, толькі свае скупыя часіны, – уранні, да пабудкі, калі праз акно трэцяга паверха добра было вітаць вясковым роз думам усход сонца, увечары ці нават удзень, калі здаралася нейкая шчыліна свабоды i можна было ў закутку паміж ложкамі дарвацца да свайго галоўнага – што-небудзь пачытаць. У святы або на пасту «службовага», днявальнага па роце, ноччу той адзінокай свабоды выпадала зрэдку значна больш. У былой казарменнай царкве, ператворанай у «святліцу», была бібліятэка, без каталога, толькі з паненкай загадчыцай, недавучанай гімназісткай, якая міла-ветліва дазваляла браць усё, што знойдзеш сам.
У той бібліятэцы я ўпершыню сустрэўся з «Прыгодамі Швейка», старонкі якога вельмі адпаведна накладваліся i на нашу штодзенную салдацкую рэчаіснасць, там пачаў Рэймантавых «Мужыкоў», знайшоўшы толькі першы том, не кончыў Прусаву «Ляльку», бо i тут не хапіла другога тома, перачытваў па-польску Чэхава, Мапасана, браў на зуб іншыя выпадковыя кнігі, скажам, сухавата-патрыятычныя апавяданні Струга, не надта вальнадумную «Гісторыю Хрыста» італьянца Папіні, сёе-тое іншых аўтараў, менш цікавых ды значных. I не запомніў бы ix, каб не блакнот, каб не прывычка, – ужо прывычка на дваццаць другім годзе працоўнага сялянскага жыцця – запісваць тое, што ўпотай, шчасліва здавалася патрэбным, рабілася пра запас i з пэўнай рызыкай.
Гэты блакнот пранёс я i цераз палон, што было яшчэ больш рызыкоўна.
Вось адзін з тых салдацкіх запісаў, зробленых «службовым» кулямётнай роты на начным дзяжурстве:
«Чытаю, пішу, а на дварэ світае. Сям-там спознены туман, месяц – „кусок ртути“, арошаная зеляніна, мокрыя кветкі на спакойных яблынях. Чырыкаюць вераб'і, каркаюць вароны, кахкаюць галкі. Усё пацягнута лёгкай фіранкай сіняватай імглы… Душа мая поўная міру, любові, паэзіі. Успамінаецца раніца героя „Чатырох дзён“: „Серый полумрак поднимался з земли…“ Не, ні яму, ні мне „не да твару“ быць сторажам карабінаў i кулямётаў, гэтых страшэнных носьбітаў смерці, што цярпліва дрэмлюць у чахлах, сытыя, выцацканыя стараннымі рукамі „вольных i нявольных“…»
Зачараванасць літаратурай i юначы пацыфізм.
«Кусок ртути» – з «Карэнінай». «Чатырма днямі» Гаршына я быў у апошні год перад войскам не проста зачараваиы, я пераклаў ix i спадзяваўся выдаць. Не памятаю ўжо дакладна – асобна выдаць ці ў зборніку першых апавяданняў, які таксама не быў выдадзены. Атрымаўшы павестку, я паспеў за тыя лічаныя дні дома толькі ўсё сваё перапісаць i выслаць у Вільню, мяркуемаму выдаўцу.
A пацыфізм мой ішоў ад Талстога, гадоў з шаснаццаці. Наіўная, чыстая шчырасць яго, да чаго я толькі дакрануўся ў «Птушках i гнёздах», прайшла суровую праверку на перадавой пад Гдыняй, а пазней яшчэ раз у партызанах. У Хэлме, куды з Гдыні быў перанесены дурман рэкрутчыны, ён мне, той пацыфізм, прынёс нямала патайных пакут, хоць знешне я быў вясёлым ды кампанейскім хлопцам i нязгоршым салдатам.
Апроч кніг у «святліцы» былі яшчэ на сценах малюнкі Гротгера, графічныя цыклы якога, звязаныя з паўстаннем 1863 года, я памятаў ca школы. Цяпер, на салдата, непараўнана большае ўражанне зрабіў балюча-сумны «Накцюрн», – месяц i хмары над апусцелым полем крывавай сутычкі, а яшчэ больш – «Пасля бітвы», – твар, вочы i слёзы маці над забітым сынам… Штосьці блізкае да Гаршына, па-свойму пра адно, пра тое самае… Матчыны слёзы жылі ў маёй душы яшчэ ўсё свежым успамінам пра сваю, ужо на схіле сёмага дзесятка i слабенькую, якой я не мог здалёк нічым дапамагчы, апроч пісьмаў, двойчы на тыдзень, як абяцаў, з размалёўваннем свайго жыцця ў самыя светлыя колеры. А чалавечы пратэст супраць вайны – гэта той, ужо ў двукоссі, «пацыфізм», які жыве ва мне i сёння. Марай пра мір i дружбу паміж народамі, службай слова ў гэтым, адзіна разумным напрамку.
З тое гары ў асветленым усходам сонца парку хэлмскі раздзел свайго мінулага я ўспамінаў не толькі цераз салдацкі блакнот. Ён мне там вельмі дарэчы ўспомніўся, а дома, вярнуўшыся з падарожжа, перад тым як пачаць тое, што цяпер пішу, я яго перачытваў.
У ім я запісваў i вершы, да якіх тады вярнуўся пасля даволі доўгага па тых вымярэннях перапынку, пазбаўлены магчымасці пісаць прозу, у смак якое дома толькі што ўваходзіў. З тых вершаў найбольш удалымі паўтарыліся ў памяці радкі, навеяныя ка лісьці красой навакольнай прыроды. Цяпер палі за горадам былі па-восеньску голыя, у іншай красе, а мне яны ўяўляліся ў той даўняй вясновай ды летняй раскошы. Тое, што мы бачылі на вучэбных «вымаршах», часамі даволі далёкіх. Густое жыта ў мой высокі рост (сваім, у вёску, я пісаў тады: «аж радуецца сэрца гаспадарскага дзіцяці»), алыя макі ў прыдарожным збожжы, белыя з лёгкай сіняватасцю мазанкі, з саламянай страхой, з адным акном ад вуліцы, з мальвам! перад акном… Такое мне, як праз шчаслівы сон, падабалася з малечага падарожжа па Украіне, калі мы вярталіся з Адэсы.
Толькі польскімі на Хэлмшчыне былі прыдарожныя каплічкі ды крыжы, парныя вазы з адным канём пры не вельмі слухмяным дышлі, касцёлы, шыльды, мова, песні… Уголас усё было польскае. Нават i ў хэлмскай царкве, куды салдат праваслаўных вадзілі кожнай нядзелі. Поп служыў абедню папольску, i вельмі вымучана, недарэчна гучала ў яго паэзія стараславянскага слова, скалькаваная на польскую прозу, што вельмі прыкра, карыкатурна чулася мне ў вядомых са школьнага маленства песнапеннях. А мясцовыя цёткі ды бабкі шапталі нам, рассыпаным паміж імі: «Сідай, солдатіку, та відпочынь», бо каля сцен былі лаўкі, якія нам па-матчынаму саступаліся.
Была спроба i нас, чатырох у кулямётнай роце беларусаў, вярнуць «на лона веры бацькоў». У школе я чытаў у Рэймантавых нарысах «З земі хелмскей» пра пакуты мясцовых уніятаў, якіх царскія ўлады прымушалі пераходзіць у праваслаўную веру. Нас – толькі ўгаворвалі. I самае пацешнае было ў тым, што гэтай высокай місіяй заняўся сам «шэф кампаньі», ротны старшына, востры службіст i грубы гарлапан. На ўсе яго ненатуральна ветлыя, цяпер без прывычнага, штомінутнага «курва маць», нягег лыя аргументы я адказаў прытворна-нявінным пытаннем: «Пане шэфе, a ці абавязкова гэта для справы абароны айчызны?» Насач наш падумаў, а потым: «Ну, не сказаў бы…» i нешта яшчэ такое ж. Ды тут ён заўважыў на «рэкруцкай мордзе» падазроную Усмешку і, гаркнуўшы: «Марш, бараны!», патурыў нас з канцылярыі. Не сказаўшы галоўнага, пра што ў казармах гаварылася, – што пярэхрысту неўзабаве давалі «лычка» яфрэйтара i невялікі «урлёп», паездку дахаты.
Toe самае, зрэшты, адзін з салдатаў, за год да гэтага, зарабіў інакш. Паблізу ад палкавых складаў быў шпіталь гхсіхічнахворых. Адзін з няшчасных неяк вырваўся з жоўтага дома, дабег да дроту нашай высокай агароджы, палез на яе. I вартавы, крыкнуўшы двойчы папярэджанне, за трэцім разам выканаў загад. Сцішна было ад думкі пра такую магчымасць паехаць дахаты, чаго, вядома ж, вельмі хацелася…
Вершы не толькі пісаліся. Наш ротны санітар, каржакавагы, вусаценькі, прыязна ўсмешлівы Сеня, украінец, пісаў таксама. Ён пазнаёміў мяне з іншымі ўкраінцамі, з суседняга артылерыйскага палка, таксама санітарамі. Пад вечар, праз дзірку ў паркане (дзірка заўсёды была i будзе!) мы пралазілі на сумежную тэрыторыю, а там – у апусцелую ад начальства санчасць, «ізбу хорых», дзе заўсёды былі белая кава i белы хлеб, замест агульнай чорнай i чорнага, якіх маладому салдату ніколі не бывае ўдосталь i ад якіх часам! «ажно ржавела ў роце». Мы гутарылі там на дзвюх родных мовах, спявалі i чыталі вершы, бо быў яшчэ адзін паэт, з артылерыстаў, Апанас, не санітар, а таксама госць у санчасці.
Аднак чытанне вершаў помніцца больш на траве каля царквы або далей за горадам, куды мы святамі ўцякалі,– майстэрства, якому я паспяхова вучыўся таксама ад украінцаў, салдатаў «старых», на другім годзе службы. Апанас чытаў з памяці i сваё, але здавалася, што з яшчэ большай ахвотай Шаўчэнку, лірыку i «Каўказ», што мне амаль заўсёды ўспамі наецца, абы калі зноў дакрануўся душой да вогненна-мужных слоў гэтай паэмы. Прыгожы парубак з зялёным аколышам артылерыйскай канфедэраткі стаіць у траве на каленях, дэкламуе натхнёна, а мы сядзім або ляжым у зусім не салдацкай задуме…
На тых сустрэчах, у санчасці i ў горадзе або за ім, мяне часамі ўпотай, зайздросна расчульвала простая, непасрэдная шчырасць гэтых вясёлых, дасціпных хлопцаў. «Што, браты ўкраінцы, заспіваемо?» I такое – зусім сур'ёзна, можна сказаць, урачыста. Нямала песень я тады пачуў, запісаў у тым жа блакноце, засвоіў на светлы ўспамін ды зноў i зноў свежы паўтор на адзіноце i ў сябрыне.
У Гдыні ў нашай часці ўкраінцаў чамусьці не было, i іменна з Хэлма, кажучы трохі ўзнёсла, мне ўдзячна ўспамінаецца пачатак майго збліжэння з першым! прадстаўнікамі братняга народа, паэтычнымі дружбакамі з Хэлмшчыны, Валыні, украінскага Палесся.
I ў нашым, i ў артылерыйскім палках найбольш было салдат-палякаў. З Гдыні, у складзе часткі нашага батальёна, у Хэлм прыехалі нядаўнія партовыя рабочыя, марскія рыбакі кашубы, сілезскія шахцёры, сялянскія дзецюкі з келецкіх або мазурскіх вёсак. A ў Хэлме служылі хлопцы пераважна вясковыя, з бліжэйшага i не надта далёкага наваколля. Сярод нас, беларусаў, нямала было такіх, што закончылі… так i карціць сказаць: цэлую сямігодку, быў нават адзін нядаўні віленскі беларускі гімназіст. I вельмі здзівіла мяне, што сярод палякаў, i вясковых i гарадскіх, многія хлопцы былі зусім непісьменнымі. Не на «крэсах» – не ў беднай, цёмнай «Польшчы Б.», а тут, па-тагачаснаму – у самым цэнтры дзяржавы, што ганарыцца сваёй заходняй культурай.
Дзяцюк з прастадушна-жаночым прозвішчам Манька, нават i з выгляду, а тым больш па голасу падобны на нейкую жаласлівую цётку, дыктуе мне, прысеўшы побач да стала: «Дрога мамусю! Лепейбым я цэглэн на будове носіл, ніж я се тутай, у тым войску…» Сам гарадскі, а жаль традыцыйна сялянскі, знаёмы мне па пісьмах з войска ў нашу вёску. Скажам, такое, што весела паўтаралася потым, стаўшы амаль крылатым: «Лепш бы вы, мамо, мяне малога ў начовачках утапілі, чым тут мне гэтая вальтыжэрка…» Я ўсміхаюся i пішу. Аднаму, другому, трэцяму… Бывала, i пятаму ўзапар. I не ўсміхаюся ўжо, a часамі ледзь не злуюся, але пішу. Добрыя хлопцы былі. I бедныя. Як гаварылася: «На ўсю вёску адны боты, дый тыя ў пана солтыса, адна карова, дый тая ў ксяндза-прабошча». Меркаваць пра беднасць можна бьшо па пасылках з дому, якімі мы часцей за ўсё дзяліліся. Не сала якое ці масла ў Янэка або Стася, як у нашых Пятра або Паўла, a пірог з пшоннай кашай, халоднай i даўкай, не раўнуючы як мыла. Былі i багацейшыя. Нават адзін ледзь не пан, інтэлігент – шафёр-механік з Катавіцаў. Тоўсты прыйшоў, непаваротлівы, a паганялі, дык гаварылася: «Ён цяпер бэбах свой можа так адцягнуць, што скурай аперажацца». Добры быў хлопец, нават сардэчны, што я паспеў адчуць яшчэ ў Гдыні. Калі ён тут, у Хэлме, трохі падмуляўся, цягаючы станкач, i лёг у «ізбу хорых», яго ахвотна наведвалі. Аднойчы нават з ротнай «капэляй», з аркестрам прыйшлі. Нярослы, прыгожы з твару дзецючок з падлюблінскай вёскі вельмі ахвотна, хораша, з усмешкай шчасця рэпіў на скрыпцы, прынесенай з дому, а здаравенны гдыньскі грузчык з-за адсутнасці іншага інструменту здорава i таксама нястомна дапамагаў яму на грабяньцы, цераз паперыну. Прадстаўніком ад дэлегацыі я падняўся на другі паверх, у палату, i мы з нашым абвялым таўсцюхом з акна прывітальна памахвалі рукамі, як магнаты, i смяяліся, цяпер мне хочацца думаць, што ён – расчулена.
Наш «дружыновы», камандзір аддзялення, якому належылася быць неприступна строгім i якімі былі яго калегі, іншыя «фрайтры» ды капралі, i не крычаў без патрэбы, i не лаяўся брыдка, i ўсміхаўся палюдску, i любіў, нядаўні маёнткавы сыравар, каб я прыносіў яму з бібліятэкі штосьці цікавае, добрае пачытаць. Яшчэ больш людскага разумення было ў мяне з лодзінскім ткачом, «старым» салдатам з суседняй, стралковай роты. З выгляду франтаваты, Уладак быў шчыры, даволі светлы хлапчына, з ім было можна пра многае гаварыць. Не памятаю ўжо, як я з ім пазнаёміўся, як пазнаёміў яго з Сенем, важна галоўнае – мы i ўтрох сябравалі. Пра гэта сведчыць i фота, на якім я ў ix пасярэдзіне, а на адвароце два аўтографы, на польскай i ўкраінскай мовах – беларусу. Як сабе хочаце, але сімвал i памяць, такая ўжо доўгая, яшчэ ўсё светлая, хоць ix абодвух, можа, i няма, нядаўна ці даўно…
У Гдыні ў нашым батальёне не было таксама i яўрэяў.
Адурманьванне маладога салдата вялося таксама ж па нейкіх традыцыях. Адна з ix выяўлялася ў ледзь не свяшчэнным пераконванні рэкрутаў, што іхні, скажам, 76-ты полк непараўнана лепшы i за 75-ты, i за 77-мы, i за ўсе іншыя, што кавалерыя ды артылерыя, тады конная, гэта вам не пяхота, а марская пяхота – гэта вам не звычайныя «трусікі», хоць ні коней, ні караблёў у нас не было. Былі затое іншыя аргументы. Ужо на першым тыдні службы камандзір узвода, не надта старэйшы за падначаленых падпаручнік, ваяўніча вяшчаў перад строем, што мы, аказваецца, маем гонар служыць у адзінцы, дзе «няма аніводнага жыда»!.. Дух часу, не без уплыву таго, што на працягу некалькіх перадваенных гадоў чадзіў на Польшчу з захаду, ад суседа, які ўсё больш ды больш выразна набліжаўся, як найбольшы вораг. Ужо i ультыматум, i пагроза смяротнага ўдару, а дух – у нечым той самы. «Маеце гонар…»
У хэлмскім пяхотным яўрэі былі. Аднак у параў нанні з мноствам цывільных, што ўразіла ў першы вечар i бачылася пасля, працэнт салдат-яўрэяў быў вельмі нязначны. Прысягалі па веравызнаннях: спачатку католікі, якіх было найбольш, тады праваслаўныя, а напаследак «паляцы майжэшавэга вызнаня» – жменька яўрэяў, чалавек каля дваццаці. Яшчэ меншай яна, тая шэрая жменька, здавалася ў параўнанні з вялізным казарменным пляцам, яго зялёнай i жвіраванай прасторай. Тэкст прысягі для ўсіх быў адзін, толькі ў рабіна з пропускам – без «святое троіцы». Спачатку чуўся адзінокі голас рэбэ, словы якога, адно за адным, паўтараў не надта мацнейшы хор невялічкага строя. «Пшысенгам!.. Пшысенгам!.. Пану богу!.. Пану богу!..» I гэтак далей. Самотна неяк, як быццам разгублена ці ў адчаі. I раптам – громападобны голас пана палкоўніка з каня: «Глосьней! А то помыслён людзе…», што яўрэі не хочуць у войску служыць. Па каталіцкай i трохі па праваслаўнай калонах прайшоўся смех. I пачалося новае «пшы сенгам», хоць i не надта «глосьней».
У гэтым вокрыку i ў смеху было таксама штосьці ад «духу часу»…
Тым духам былі заражаны, вядома, далека не ўсе. Польшча светлая, польскі працоўны народ, яго прагрэсіўная інтэлігенцыя па праву ганарылася i гана рыцца сваёй шматвекавой талеранцыяй у адносінах да яўрэяў.
Уранку, на хэлмскай гары, мне было добра яшчэ раз успомніць свой салдацкі блакнот, a ў ім словы, якія я цяпер, дома, перачытаўшы ix, прыводжу не з меркаванняў, так сказаць, юрыдычных, не як пацверджанне даўняга факта, а як прыемны ўспамін маладосці. Некалькі слоў: «У сталовай заступіўся за хлопца-яўрэя, да якога прыстаў „пан інструктар“». Як яно было тады больш дакладна – не памятаю: якніяк сорак пяты гадок. Помніцца толькі, што той безабаронна ціхі хлопец i яфрэйтар, які да яго плюгавенька прычапіўся, былі не з нашай роты, бо ў нашай, кулямётнай, зноў жа яўрэяў не было. Хлопца я не ведаў, а чужога інструктара можна было i… паслаць, тым больш маючы за сабой, навокал сябе росла-плячыстую i дружную «марскую» братву.
Бліжэй пазнаёміцца з кім-небудзь з яўрэяў, ці ў казармах, ці ў горадзе, я за тры мітусліва-глухія рэкруц кія месяцы не паспеў.
…Пасля нашай слаўнай праходкі, гутаркі i маўчання ўдвух быў яшчэ хэлмскі цікавы дзень – да ад'езду пасля позняга абеду. Падзяліўшыся на невя лікія групы, наша польска-савецкая дэлегацыя выступала перад рабочымі, вучнёўскай моладдзю, інтэлігенцыяй. Я быў у школе медсёстраў, дзе нас трох, польскага, рускага i беларускага пісьменнікаў ды ветэранаў, слухала мілае мноства маладзенькіх паненак, ужо без сацыяльнага аспекта ў гэтым акрэсленні. Была таксама сустрэча ў музеі, даволі сціплым, але з красамоўнымі экспанатамі з ліпеня сорак чацвёртага года, калі якраз у доме, дзе музей, быў выдадзены першы маніфест Польскага камітэта нацыянальнага вызвалення. На развітанне быў таварыскі абед у тых самых чырвонацагляных казармах, дзе я служыў, у тым колішнім казіно, дзе быць раней не мог. Цяпер прыйшлося выступіць.
Вечар i раніца даўніх успамінаў…
Пасля была дарога па маляўнічай па-восеньску i шматпакутнай у дні акупацыі зямлі, быў самавітапрыгожы Люблін, a назаўтра Майданак, дзе зноў прыгадаліся месцы нечалавечых пакут, а сярод іншых месцаў – толькі надоечы ўбачаны Сабібор. Вечны агонь i голас у лесе…
Яшчэ слоў некалькі.
На стыку чэрвеня i ліпеня таго ж – i ў нечым светлага, i на самым краёчку сусветнай трагедыі сцішнага – трыццаць дзевятага мы, марская пяхота, зноў пераапранутая ў яшчэ раз выпетраныя ў дэзінфекцыі хатнія неданоскі, паехалі ў Гдыню. Ужо як быццам гатовыя да сустрэчы з ворагам на самым крайнім рубяжы. Марскога нас там давучаць. Калі паспеюць… Думалася i так. Хоць i вяртацца было чамусьці весела.
Многа гадоў пазней, ужо з гістарычнай дыстанцыі, я ўспамінаў сяды-тады тыя суседнія палкі ў польскаўкраінска-яўрэйскім от сабе гарадку, пяхотны i артылерыйскі, потым з дакументальнай літаратуры прыблізна ўведаў, дзе маім хэлмскім сябрам давялося сустрэцца з гітлераўскай навалай. У тых знаёмых мясцінах, дзе мог застацца i я. Назаўсёды. Не вельмі глыбока пад жытам або пад лесам. Пасаджаным ці прыродным. Хутчэй за ўсё безымянна.
1984
