Текст книги "Ад сяўбы да жніва"
Автор книги: Янка Брыль
сообщить о нарушении
Текущая страница: 22 (всего у книги 43 страниц)
НА ЎСІХ МОВАХ
Ляцім над акіянам. Дзесяць тысяч метраў.
Уверсе – блакіт, унізе – цьмяна-попельныя хмары. ІІаміж блакітам i хмарамі – ззаду за намі – вячэрняя зара. Чорнае крыло самалёта. Успамінаецца Рэрых.
Ноч. Непраглядная бездань за акном. Толькі нашы адлюстраванні на шыбе.
Пасля – звястунка раніцы – адзінокая зорачка. Зноў рэрыхаўская зара, ужо з усходу. Зноў чорны меч – крыло. Унізе – зноў шэры насціл хмар, пад якімі яшчэ ўсё акіян. Меч, бліжэй ад акна, спакваля пачынае пабліскваць. Зару замурзваюць воблакі.
Светла-попельны колер хмар пад намі нагадвае то густы шарош на вадзе, то нядаўна астрыжаную аўчыну.
Зара разгараецца.
Стала ўтварацца вялізная ракавіна – з неба ўверсе i мармуровых хмар пад намі.
Сонца!
У падвясной калысцы прачнуўся чарнавокі французік і, з валасатай галоўкай на маміным плячы, паплыў па праходзе над галовамі пасажыраў. Чорныя вочкі ўсміхаюцца…
I хочацца на ўсіх мовах адразу сказаць яму:
– Добрай раніцы!
1960
НЕ ЗНІКАЙ
Яны не могуць нацешыцца адна адной – дачка i маці.
Не бачыліся тры гады… Не – больш за тысячу дзён i начэй. Роўна столькі, колькі ix горад быў пад ворагам. Ваенны год на службе лічыцца за тры. Салдату. Дзецям i маці, якія ў той час былі разлучаны, трэба лічыць, прынамсі, яшчэ раз утрая. Час чакання, тугі, невядомасці…
І вось яны разам. Яшчэ ўсё худыя Зініны ручкі – на маміных плячах, a носік раз-поразу цёпла торкаецца то ў адну, то ў другую мамину шчаку.
Можа, залішне гэтых пястотаў, можа, маці дарэмна штодня адзявае малую сама? Бо Зіна ж вырасла за гэты час на першакласніцу.
– Ой, успомніла я, успомніла, мама!..
– Што? Ды не вісні ты, стой сабе хораша. Што ж ты ўспомніла?
– Яшчэ калі цябе не было, калі ты была ў э-ва-ку-а-цы-і… Бачыш, я ўжо гэтае слова адразу кажу! Кал i мы толькі з бабуляй жылі. Кал i яшчэ ў Мінску былі фашысты… Мама! Ну, мама!..
– Што? Што, золатка мае?
– А гэта ва ўсіх мам i ўсіх дачок вочы такія самыя?
– Ну, не заўсёды.
– Дык чаму ж у нас з табой такія самыя сінія?
– Гавары ты, дачушка, адно. Ісці ўжо трэба, а ты… І я цябе люблю. Ну добра, хопіць. Дык што ж ты сніла, калі мяне не было?
– Я цябе сніла, мама. Не адзін раз, а многа! Але адзін раз так: здаецца, я цябе бачу… Здалёк, не блізка бачу. Але ведаю, што гэта – ты. Як толькі ты ідзеш – i я іду. Як толькі я пабягу да цябе – i ты бяжыш. А потым я крыкну: «Ма-ма!..» І ты адразу знікаеш… Ой, а слёзы твае так казычуцца, – я зараз чыхну… А можа, я не адзін раз так сніла, а многа?.. Ну, мама!..
Яны не бачыліся многа-многа год.
1960
ЗОРКА НА СПРАЖЦЫ
Двор абгароджаны высачэзнымі сценамі трох дамоў. Для дарослых яны – нроста пяціпавярховыя. А паспрабуйце зірнуць на іх знізу, ад саменькай зямлі!..
Для дарослых адкрыта дарога і ў той пад'езд, праз які выходзяць на адну вуліцу, і ў тыя вароты, праз якія сюды заходзяць з другой вуліцы машыны. А малым – ну, тым малым, што гуляюць ужо без бабулі ці мамы – адным на вуліцу з двара выходзіць забаронена.
Праўда, і тут, на іхнім двары, вельмі многа цікавага. I гаражы, і дрэвы, і гурбы пяску каля плота, і два сабакі: Лайка з чырвонага дома і Шарык – таго Алёшкі, што Гарыкаў старэйшы брат і называецца Другагоднік.
Ды што ж, калі час цяпер такі, што ўжо не лета, і ўжо не восень, і яшчэ не зіма. I ў пяску ўжо не пагуляеш, і лістоў, нават жоўтых, на дрэвах няма, і снег ніяк не ідзе.
А самае найгоршае… Не, гэта самае найлепшае!.. Словам – гэта музыка, што чуецца адтуль, дзе за высачэзнымі сценамі трох дамоў ёсць плошча і помнік, а на плошчы стаяць або ходзяць салдаты. Гэта – ваенны аркестр, і ён рыхтуецца да кастрычніцкага нарада.
Добра таму, каго ўжо аднаго пускаюць і на вуліцу, і на плошчу! Ен там убачыць не толькі салдатаў у шэрых шынялях і шэрых вушанках, не толькі іх бліскучыя, галасістыя трубы. Калі над плошчай грымне радасны марш, дык на скверы з дрэў гулліва цяру шыцца першы іней, а белы дзядок, што ледзь, здаецца, тэпас тратуарам, і той пачынае ў такт пастукваць кіёчкам.
Добра таму, хто ўжо вырас!
Зрэшты, вялікім лічыць сябе – прыемна кожнаму. Нават і хлопчык з чырвонага дома – у чорнай шубцы, з якой асабліва прыкметна выраслі яго тонкія ногі ў сініх абціслых штоніках і рукі, што заўсёды без рукавіц, – нават і ёп лічыць сябе вялікім. Так і гаворыць часта: «Калі я быў яшчэ малы…» А самому чацвёрты месяц на пяты год.
Асабліва зручна яму лічыць сябе дарослым побач з кругленькім трохгадовым жэўжыкам у цёплым паліто і з румянымі шчочкамі, што не ўмяшчаюцца ў цыгейкавай шапцы, калі яна завязана пад падбародкам.
Гэта сябры. Яны заўсёды разам.
Той дзядзя Толя, што Святланін тата і жыве ў адным пад'ездзе з Шарыкам, калі ідзе дахаты ці на вуліцу, заўсёды спыніцца каля іх і скажа меншаму:
– Здароў, Саша!
– Я не Сася.
– А хто ж ты?
– Я Міся.
А большы, не чакаючы:
– Ён Міша, а я, дзядзя, Юрка.
– Ну? – здзіўляецца дзядзя Толя. – Харошыя вы хлопцы, калі аб'ектыўна сказаць. I абодва.
Яшчэ і руку падасць аднаму і другому. I такую вялізную, дужую, цёплую!..
На двор гэты з трох дамоў збіраецца, вядома, шмат і хлопчыкаў і дзяўчынак. Але сёння Юрка і Міша выйшлі чамусьці раней за ўсіх.
Па праву большага гульню і сёння прыдумаў Юрка.
– Ты будзеш кракадзілам, – сказаў ён Мішку. – Ты стань на ручкі і на ножкі і рабі роцікам так: хап! хан! гыр!.. А я буду цыклоп, як у кіно, і я буду на цябе нападаць…
Мішка згадзіўся. Але, стаўшы на карачкі, раптам уздумаў, што ён не кракадзіл, а конь… Нават заржаў тоненька – от дзівак!
Слова за слова, і дайшло да сваркі. А потым Юрка піхнуў Мішку, той упаў на жывот і заплакаў, а сам большы спалохаўся і – наўцёкі. Ды зачапіўся неяк і пляснуўся, не дабегшы да ганка. Рукі яшчэ нічога, пабаляць, ды ўсё, але калені – ох!.. Не толькі занылі, але і мокрыя… I што скажа мама, калі і ўчора яна сушыла яго порткі на радыятары, і ўчора, і пазаўчо-ра сварылася! I Юрка заплакаў таксама.
За сценамі недзе грымяць вясёлыя трубы, а два дзівакі равуць дуэтам – адзін стоячы, а другі яшчэ ўсё на жываце.
Ды тут на ганку з'явіўся нейкі незнаёмы дзядзька.
– А гэта што за энапея, га? – спытаўся ён гучна і грозна.
Малыя сціхлі і ўталопіліся на яго. Мішка нават устаў.
Яны яшчэ не ведалі, што гэта дзядзька Лапша, водаправодчык, які працуе ў кацельнай на другім двары. Загуляўшыся, яны не заўважылі, як ён прайшоў па двары, спусціўся ў кацельную іхняга дома і выйшаў зноў на ганак. I ім няясна было, адкуль такі з'явіўся – злосны і чужы.
А для дзядзькі Лапшы ўсё цяпер выглядала і ясна і проста. Ён толькі што выпіў. А не дабраўшы меры, замкнуў сваю «фабрыку» на завалу і прыйшоў сюды, да сябра і калегі, водаправодчыка Кіпеня. Пабалакаць думаў ці, можа, яшчэ што-небудзь… А тут і ў Кіпеня «фабрыка» на замку. Помпы толькі шумяць за дзвярыма. Сарвалася. А назад спяшаца няма чаго – можа, хутка надыдзе?..
Дзядзька гэты толькі адразу напалохаў хлопчыкаў. А потым аказалася, што ён вельмі добры. I ручкі ім абцёр, і слёзы Мішку выцер кіпцем і гаворыць:
– У вас, браткі, без паўлітра не разбярэшся, хто вінаваты, а хто не. Ну, ты не плач… Які ж з цябе пасля гэтага можа быць кракадзіл? А музыка, хлопцы, якая! Чуе-еце? О!
Ён нават заспяваў, размахваючы рукою:
Вьется, вьется знамя полковое,
Командиры впереди.
Солдаты, в путь!..
– Хар-рошая музыка, хлопцы! У нас, на парты занскім парадзе, – сказаў ён, сядаючы на асфальце каля сцяны, – марш ігралі, праўда, не такі. Трам-та-ра-ра, трам-та-рам!.. Такая, браткі мае, эпапея!.. Вось вы пабіліся, засмэркаліся, і толькі. А ў нас бывала – не дай і не прывядзі! Ты ведаеш, адзін з другім, што такое блакада?
Юрась і Мішка стаялі побач, глядзелі на дзядзьку як зачараваныя. I маўчалі.
– Ды адкуль вам, браточкі, ведаць пра тую блакаду!.. А мы ляжым напрадвесні. У сорак трэцім. Балота, лес. Холад, голад. Навокал немцы. Грошай – ні капейкі… Цьфу!
Ен памаўчаў.
– Там яшчэ нічога, – пачаў пасля. – Адтуль мы вырваліся. Не ўсе, праўда… Але мне на той раз пашанцавала. Затое другі раз мяне джыганула сюды вось. О, так я ляжаў…
Дзядзька прылёг на сухім каля сцяны асфальце і паказаў:
– Ляжу. А потым толькі хацеў ірвануцца ў перабежку, толькі, шануючы вас, казённую частку падняў, а куля – дзык! А другая ў руку! А трэцяя вось тут, у грудзі! Рэшата! Эпапея! Вось, браткі, што такое фашысты і што такое вайна!..
Дзядзька як лёг, так і астаўся ляжаць на сухім. Толькі на бок павярнуўся. I галаву рукою падпёр.
– А цяпер, – сказаў ён, – музыка табе іграе, кроў маладая кіпіць, і хоць бы хны… Тры разы ўрадам адзначаны. А сам папсаваўся ўшчэнт… Драмануць, пакуль той Кіпень прыйдзе, ці што?.. Ну, маладыя людзі, прашу хвілін пятнаццаць цішыні…
Дзядзька заплюшчыў вочы.
Хлопчыкі пастаялі трохі, а потым Юрка, зусім-зусім забыўшыся пра сварку, узяў Мішку за руку, адвёў да шюта і шагшуў малому ў самую шчаку:
– Ты тут стой і глядзі… На вось гэтую палку! I стой ды глядзі. А я хутка вярнуся…
А сам пабег у той пад'езд, іпто на вуліцу.
…Цёця Зоя Пятроўна, тая, што Юркава мама! На гэты раз не карайце вы свайго дзецюка, што ён забыўся на ўсе забароны і абяцанні і сам пайшоў на вуліцу!.. Зрэшты, трэба, вядома, і паўшчуваць, бо да мэты яго – ажно два скрыжаванні, дзе мноства машын. Толькі ж за смеласць, за чулае сэрца…
Юрка ідзе на плошчу, на голас салдацкіх труб.
Шчасліва псрабраўшыся цераз адно скрыжаванне, ён пайшоў да другога. Дарослыя кажуць, што гэтай дарогі – адзін толькі квартал. А колькі ж тут цікава-га! I магазін, дзе прадаюцца кніжкі, кубікі, каляровыя алоўкі. I дзіцячае кіно, дзе ён глядзеў учора з Анькай пра цыклопа і кракадзіла. I сквер з фантанам, дзе вясною зялёныя каменныя жабы зноў будуць пырскацца з рота вадою. А вунь, на рагу, улетку цёця прадае марожанае…
А хутка будзе другое скрыжаванне, за якім – салдаты.
Але тут…
Ох, так, не ўсё ў жыцці збываецца!.. На тратуары перад Юркам стаяў Святланін тата, дзядзя Толя.
– А ты, браток, куды? – спытаўся ён. – Куды ж гэта ты адзін?
– Там… фашысты дзядзю пакрыўдзілі… Дзядзя харошы, а яны яго кулямі пастралялі! I ён ляжыць…
– Дзе ляжыць? Што ты выдумаў?
– Я не выдумаў. Ён – партызан. Ён праганяў іх, а яны…
– Э, браток, нічога мы з табою тут… Пайшлі на месца злачынства. Вядзі!
Юрка згадзіўся. Калі яго ручка, азяблая без рукавіцы, апынулася ў дужай, цёплай руцэ дзядзі Толі, ён канчаткова адчуў, што справядлівасць хутка пераможа. I без салдат. Дзядзя Толя сам вялікі!..
Аднак на двары іх чакала поўнае расчараванне.
Дзядзькі таго ўжо не было.
I Мішка ўжо не стаяў каля плота, а ішоў сабе па с. цежцы. Нават і без кіёчка.
– Ну? – спытаўся дзядзя Толя. пусціўшы Юркаву руку. – Як ты мне, браток, усё гэта растлумачыш? Дзе твой дзядзя і дзе фашысты?
Юрка стаяў разгублены.
А Міша стаіць і ўсміхаецца.
– Што, румяны? – спытаўся ў яго дзядзя Толя. – Як жа ты, браце-салдаце, на варце стаяў? Дзе ж ты падзеў таго дзядзьку?
I Мішка расказаў:
– Пгысёў дгугі дзядзя… дзядзя з кацельні і зябгаў дзядзю… Дзядзі пайсі туды!
Ён паказаў рукавіцай на дзверы ў падвал іхняга дома.
– Усё ясна, – сказаў дзядзя Толя. – У Кіпеня госць. А ты тут, Юрка, трывогу ўзняў.
Ды Юрка ўжо адышоў ад разгубленасці.
– А фашысты ж дзядзю пакрыўдзілі!
– Ды гэта, браток, было ўжо даўпо. I трэба думаць, што больш не паўторыцца.
– А дзядзя той харошы. Ён партызан! I ён герой!
– Ну, так ужо і герой?
– У яго, дзядзя Толя, зорка на спражцы! Во тут. I вялікая! I Мішка, дзядзя Толя, бачыў!
Дзядзя Толя дастаў з кішэні паліто папяросны карабок і запалкі.
Як гэта добра – быць вялікім!..
Пакуль ён вымаў з карабка папяросу, а потым запальваў запалку, прыкурваў, зацягваўся – за сценамі дома, далёка на плошчы, вясёлым маршам грымелі трубы, а тут за рухамі ягоных рук хадзілі дзве пары вочак. Цікаўных, зайздросных, захопленых!..
– Ну, арлы, – сказаў дзядзя Толя. – Як бы там ні было, а вы, беручы аб'ектыўна, таксама героі. Абараняць пакрыўджаных – гэта па-нашаму. Гуляйце далей. Нават – выходзіць – пад музыку. О, чуеце? Прывітанне!
А ён пайшоў і не ведае, дзядзя Толя, што Юрась і Мішка нават трохі пабіліся… Ну, і няхай не ведае ніхто.
– Я больш не буду, Мішка, цыклопам, – сказаў старэйшы. – А ты не будзь кракадзілам. Дай мне ручку! Хадзем пад гараж – я табе нештачка пакажу…
1960
СЦЕЖКА-ДАРОЖКА
Ц. Г. Дуднікаву
Снег толькі што пайнюў, ціхі і спорны, калі яна пачыналася, белая сцежка. Пачаў яе слядамі сваіх ботаў гаспадар. Сляды тыя трымаліся нядоўга, іх зацярушвала дрыгатлівая густая мякката, што безупынна і ласкава асядала на зямлю. Зайшоўшы ад хлява ў гумно, гаспадар вяртаўся адтуль, нёс каню, зноў сцелючы на снезе след, Потым пайшоў яшчэ раз, прынесці карове, і зноў вяртаўся, а след яго ніяк не рабіўся сцежкаю.
Толькі пад вечар, калі той снег нарэшце нацешыўся, гаспадар зноў двойчы прашнураваў з хлява ў гумно і назад, і ўжо тады яна, сцежка, стала прыкметная.
Гаспадар быў малады. Калі ён ішоў з гумна, на гэта праз акно іх хаты глядзелі яго старая маці і маленькая дачка. Дзяўчынка ў ніцяных лапціках стаяла на лаве і, перавешваючыся цераз бабуліну руку, час ад часу ўпіралася лобікам у запацелую шыбу. I ўсё гудзела штосьці весела і заклапочана. Старая слухала, як пад рукой яе тукае маленькае сэрца, і га-варыла:
– А вунь, Любачка, наш бацька ідзе! А вунь!..
Нявестка сядзела на прасніцы, трохі воддаль ад таго акна. Але яна і так усё бачыла – што ў хаце, што і за акном. Бачыла, чула і ціха ўсміхалася. I ўсё, нягледзячы на прыцемак, завіхалася прасці, нібы толькі што ўсмак увайшла.
Калі сын старое, Шурка Іванішын, быў малады, дык нявестка Жэня – зусім маладзенькая. Яна прыйшла ў гэтую хату два гады таму назад, яшчэ, здаецца, па-дзіцячаму румянай дзяўчынкай. і вельмі саромелася свякрові…
Пра Іваніху нават і ў Жэнінай, няблізкай вёсцы гаварылі, што баба яна – суровая. Рана, яшчэ ў тую, «мікалаеўскую», вайну аўдавеўшы, сама і гаспадарыла баба, сама і дзяцсй гадавала, адмовіўшыся ад двух ці ажно трох прымакоў. I дачок тым часам абедзвюх па-людску выдала, і сына алсаніла, найменшага. А сама, глядзі, яшчэ і цяпер справілася б і не з адной, і не з адным – і за кроснамі, і за плугам. Толькі што здароўя не хапіла на ўвесь век – ужо гадоў некалькі накульгвала Іваніха ад расшырэння вен, і чым далей, тым горш. Ды цяпер ужо ёй што – хочаш, дык трохі тупай па хаце, а не, дык цёплай печы пільнуйся. Ды на табе, як усім добрым людзям, най-лепшы падарунак на старасць – унучку.
Жэня спачатку так саромелася і сапраўды суровай з выгляду Іваніхі, што прынясе тыя разы вядро вады, паставіць, апусціць рукі ды пытаецца:
– А што цяпер рабіць?
– Сядзь, ткаля, ды пасядзі, што ж ты будзеш рабіць, – гаварыла старая.
I маладзічка, бывала, сапраўды паслухмяна прысядзе на лаве і пасядзіць. Нядоўга. Бо зноў работа нейкая знойдзецца. Зробіць і тое, і зноў пытаецца:
– А што цяпер рабіць?
Але патроху прывыкла Жэня да чужое хаты, дзе пачалося яе патаемнае, сарамлівае шчасце, дзе прыйшлі пасля салодкая трывога чакання, страшная ноч пакут і Любачка, без якое – ну, невядома проста, як яна раней і жыла!.. Прывыкла і да свякрові. Бо яна толькі так, пакуль яе добра не ведаеш, здаецца злоснаю. Рабілі яны ў хаце ўсё звычайна ўдзвюх, і свякроў паказвала нявестцы многае, чаго яе не паспела навучыць маці. Праўда, пакажа, а як не хутка пяроймеш, дык і пабурчыць, не без таго. Аднак, калі яна, Жэня, пачала хадзіць Любачкай, калі ёй многае пачало здавацца цяжэйшым, старая часцей і неяк іначай стала гаварыць ёй:
– Ціха, дзеткі мае, памалей. А гэта – і зусім улсо не для цябе. – I яна прыкрыквала на Шурку: – Эй ты, бацька! Вады пайдзі прынясі. Два вядры.
А выйдзе ён, дык яна нават і такое:
– Ты глядзі цяпер, – кажа, – асцерагайся. А яму, здаравілу такому, нічога не зробіцца. Ён і цабрамі вады той мог бы прынесці!.. Мужыку, дзеткі, не трэба лішне патураць, а то прывучыш, дык і будзе за цябе хавацца. Хопіць бабе і так – уга, як хопіць! За два вякі і то ўсяго не пераробіш.
Так спакваля ды непрыкметна пачалася іх дружба. Калі ж нарадзілася Любачка і свякроў узялася вучыць маладую матулю, як і спавіваць, і карміць, і купаць, і лячыць іх непадзельнае шчасце. Жэня ўжо не толысі па закону называла Іваніху найдаражэйшым словам – мама, а часам нават ледзь-ледзь не таксама шчыра, як і родную маці, што жыла, дарэчы, за сем кіламетраў і, абкідаўшыся дзетварой, прыходзіла не вельмі часта.
Яшчэ, здаецца, больш непрыкметна, чым дружба са свякроўю, прыйшло да Жэні другое – жаночая сталасць. Ды ўжо не спакваля, як тая дружба, а пасля пераломнай, вялікай у яе жыцці падзеі. З нараджэннем Любачкі ў душы маладзіцы адбылося нешта такое, што назусім узаконіла яе пераход у мужаву хату, што дало ёй поўнае права лічыць сябе, нягледзячы на няпоўныя дваццаць гадоў, гаспадыняй.
Кахаць свайго Шурку яна і цяпер кахала не менш, вядома. чым раней, аднак – ужо трошкі інакш. Нітка ўжо не проста ішла за іголкай – яна адчула, што і іголка ад яе цяпер нідзе не дзенецца I ўжо часам мож-на было пачуць, як нітка патузвала:
– Ну і што ты там з гэтай кнігай рассеўся! Дроў сушэйшых пайдзі прынясі!
I чым далей, тым больш упэўнена.
Шурка, праўда, быў не з тых мужчын, што лёгка паддаюцца. Ен мог і паслухацца лішні раз, і пасмяяцца, пакуль гэта ў Жэні выглядала пацешна ды справядліва; аднак, калі яна, асмялеўшы, дазваляла сабе другі раз вякнуць зусім лішняе – ён напамінаў ёй пра розніцу ў правах і абавязках ніткі і іголкі. Разоў колькі яны ўжо і пасварыліся трохі, нават і не гаварылі па некалькі дзён. Затое мірыцца было вельмі добра!.. Словам, жылі пакуль што, як добрыя людзі.
Адчуўшы сталасць, Жэня зірнула трохі іншым вокам і на свякроў. Маладзіца ўбачыла, што яна амаль зусім не баіцца Іваніхі, толькі шануе яе і нават, здаецца, любіць. А ўсё ж хацелася б, з кожным днём больш, самой быць гаспадыняй печы, хаты, нават гаспадаркі.
Ды Іваніха, хоць і ў гадах ужо, і нямоглая, сама яшчэ трымала лейцы – коратка і моцна.
I Жэня адчувала гэта даволі часта, толькі ў далёкай мары бачачы сябе самую поўнай гаспадыняй… I ў думках нават, вядома, не носячы якога-небудзь ліха супроць бабулі свае Любачкі, Шуркавай мамы і добрай, хоць і суровай, збоку гледзячы, жанчыны.
Усё было б зрэшты – божа мой! – гэтак добра ў іх хаце, каб не гэтая праклятая вайна…
Праўда, яны яе яшчэ не бачылі, як другія. Шурку ўзяць у Чырвоную Армію не паспелі. Як толькі аб'явілі, што вайна, мужчыны і хлопцы з іх Клёніч пайшлі ў ваенкамат, адтуль – на станцыю. Але яе ўжо там разбамбілі, і немцы вось-вось, і парадку не было ніякага, і ўсе вярнуліся дахаты. Немцы ішлі алсно некалькі дзён, але Клёнічы, хоць і блізенька ад гасцінца, уцалелі. I самі пакуль што жывыя.
Гора таму, чые пайшлі перад вайной у армію, неўзабаве пасля таго, як стала і тут савецкая ўлада. А некаторыя хлопцы яшчэ і з панскага войска назад не прыйшлі. Другія людзі і плачуць, не ведаючы пра сваіх: ці жывыя яшчэ, ці ўжо не – хто даўно, а хто толькі што?
У мястэчку, дзе быў сельсавет, і ў раённым горадзе – падумаць толькі страхоцце! – яшчэ з восені пастралялі ўсіх яўрэяў. I з Ганчароў, і з Горак, і з Капуснікаў пабралі тых, што былі пры панах падпольшчыкамі, а потым актывістамі. I мужчын ды хлопцаў пабралі, і дзяўчат, і жанчын ад маленькіх дзяцей. Пахапалі знячэўку і, кажуць, нават і не стралялі іх, а галовы іх шаблямі секлі. Вучыліся паліцаі, як гэта робіцца…
Многа ўжо іх развялося, сабак!.. Спачатку злыдні ўсякія самі да немцаў пайшлі, а пасля пачалі і іншых браць – сілаю.
I падумаць нават страшна, што і да Шуркі могуць прычапіцца…
…Учора толькі выпаў снег, а сёння ўжо мужчын з усіх Клёніч пагналі ў лес, па дровы для паліцэйскай камендатуры. ІІаляцелі, ліха на іх, цэлаю зграяй. Солтыс яшчэ звечара заказаў, і Шурка ўжо запрагаў каля хлява, калі іх двух зайшло ў расчыненыя вароты. Адзін нейкі чужы, незнаёмы. Мусіць, з байцоў, што тут пааставаліся пры адступленні, бо гаворыць ён чыста па-руску. А другі – з Капуснікаў, Тхорыкі на іх кажуць. Пустальга ды зладзюга. Сам першы ў тую паліцыю пабег, ды такі ж катарэзнік зрабіўся, што і знаёмыя ўжо баяцца стрэць яго, і ўсе навокал праклінаюць. Калі яны ўзышлі на двор, Шурка ўжо якраз запрог і ехаў насустрач.
– Тпру! – сустрэў яго Тхорык. – Гатоў?
– Гатоў,– кажа Шурка, спьшіўшыся.
А той глядзіць і не ведае, да чаго прычапіцца. Знайшоў.
– Якая пуга ў яго, паглядзі,– калса свайму напарніку. I да Шуркі: – Ану, пакажы!
Той даў, вядома, а гэты – каб ён да вечара галоўкай налажыў! – лясь, лясь пугай па Шурку, пасля па кані. I з саней не даў злезці, у хату зайсці… З пугай у руцэ – так і пайшоў на іншыя двары, рагочучы з тым сваім памагатым, а можа, чорт іх ведае, і начальнікам.
Плакалі Жэня з мамай і гаварылі доўга, прадучы… Адна пацеха – Любачка шчабятала ім сваё «ня-ня-ня!» ды ўсміхалася, стоячы на лаве ў стойцы. Што ты хочаш – малое, нічога не ведае. А потым бабуля на-карміла яе кашай і палажыла ў калыску. Дый сама прылегла на печы, бо нешта ёй зранку яшчэ недабрылася. Яна там адразу сціхла, а гэтая бяссогшіца яшчэ доўга букала з-пад хусцінкі. Заснула потым, і матуля перастала калыхаць.
Прадзе і думае – невясёлую думу…
А дзень за акном такі сёння ціхі ды чысты! Снег учарашні лялсаў на голлі яблыні, на штакетах гародчыка, на страсе хлява, на ўсім-усенькім – колькі скінуць вокам. А сонца – ужо на поўдні – зацягнута лёгкімі хмаркамі, нібы той Любін тварык хусткай.
Яна падумала так і ўсміхнулася. Потым устала з прасніцы і схілілася над калыскай. Спіць сабе іхняя гаспадынька!.. Усе ёй служаць, як пані якой, уся хата. Не вытрымала Жэня – асцярожненька сцягнула хустку і залюбавалася. Не падзяліць ім з Шуркам, што тут чыё: чые вочы, чый нос… Броўцы якія харошыя, як у самога!.. А губкамі як цмакае благоцце і праз сон… Жэня адчула сваё вялікае шчасце пад цёплай цяснотай яшчэ дзявочага станіка. «Хутка прачнецца, папросіць», – падумала пра малую. А сонца, як на тое, выглянула з павалокі хмар і засвяціла ў хату праз яшчэ не замёрзлыя шыбы. Жэня нават спалохалася, што малое, чаго добрага, чхне ды прачнецца. Накрыла яе хусткай і гайданула калыску. Пастаяла трошкі, а тады павярнулася да акна.
Ды ўжо не села на прасніцу. Поўдзень. Сонца напомніла. Трэба пайсці даць карове.
Ціхенька апранулася і, не скрыпнуўшы дзвярыма, выйшла з хаты.
На зіхатлівай белі агарода сцежка была ўжо добра прыкметна. Бацька не толькі вытупаў яе за вечар ды за раніцу. але і сена трошкі нацерушыў, і саломін са тры згубілася. Адна вунь з коласам. Мусіць, зярняты ў ім асталіся, бо вераб'і шчапіліся сварыцца, хто з іх першы той колас знайшоў…
Жэня ўсміхнулася. Успомнілася ёй тое, што ўспамінаецца цяпер хутчэй за ўсё і наймілей – дачушка.
Баба спявае малой немаведама кольмі тых песень. Не раз падумаеш: дзе яны толькі ў яе, такой суровай з выгляду, і бяруцца?.. Сама Жэня таксама ж, здаецца, памятае іх многа. I свае спявае, і бабуліны, а ўсё ж здаецца – малавата іх. Не тое каб мала, а неяк хочацца спяваць яшчэ і сваё… Можа, не столькі таму, што хочацца, а хутчэй па той прычыне, што трэба. I дзіцяці трэба, каб спала ці забаўлялася ціха, дый сама ты ласкавае слова ў душы не ўтрымаеш. Вось і цяпер ужо яно просіцца – пра верабейку на снезе, пра залаты каласок ды пра сонца… Так пляцецца нешта і, як уток у аснову, кладзецца словамі ў любыя гукі якой-небудзь песні – то знаёмай, а то і не. Калі пяеш – не разбіраешся, тады яно выходзіць люба ўсё…
З такімі думкамі, з такою светлай радасцю ў душы ішла яна, румяная ды спраўная, па белай неглыбокай сцежцы.
Падышла да гуменных варот, выняла затычку са скабы і адчыніла скрыпучую, асеўшую вераю.
Спачатку па вачах яе жахнула цемрай, потым Жэня, яшчэ не ступіўшы на ток, разгледзелася збольшага, зірнула ўбок і, каб змагла, дык ахнула б ад страху…
Не крыкнула і не рванулася назад, і потым, калі акрыяла трохі ды раздумалася, вельмі рада была, што сталася іменна так. Ціха і непрыкметна, не падазрона, калі хто і бачыў, яна зноў зачыніла скрыпучую – ліха ёй! – вераю гуменных варот, дрыжачымі рукамі заткнула паленцам скабу і пайшла, як толькі сіла мага стараючыся не спяшацца.
Колькі свету перавярнулася ў яе душы за гэтыя хвіліны! Колькі яна ўспомніла і колькі зразумела цяпер, убачыўшы яго!..
Гэта быў ён – той самы баец.
…Па-рознаму, хто як, ішлі яны ўлетку на ўсход. Немцы ўжо чорнаю хмарай прагрукаталі па гасцінцы – і матацыклы, і танкі, і аўтамашыны з салдатнёй, – а нашы ўсё яшчэ адступалі. I на машынах сям-там, палявымі дарогамі, а то ўсё больш пехатою, па збажыне. Адны ўжо з голымі рукамі, нават босыя ці пераапрануўшыся ў якое-небудзь лахмоцце, а іншыя – хоць таксама ж другі ледзь на нагах трымаецца – з вінтоўкай у руках і зубы, здаецца, сцяўшы ад злосці…
Не забудзецца Жэня ніколі пра тую палутарку з фікусам…
Ці сам той нейкі начальнічак ведаў, як уцякаць, ці шафёр яго быў хітры, але перлі яны не гасцінцам, а па клёніцкім загуменні. Не толькі сам ды дзеці ў кузаве, але і шафа з люстрам, і клункі, і фікус… Вось так, бывае, чалавек дурнее на пажары: гарыць усё, а ён імчыць з хаты, каб як найдалей ад агню, якія-небудзь, скажам, ходзікі, што ўжо і не цікаюць нават тры ці чатыры гады. Жонка яго ў кабіне, а сам ён – страшны чалавек – сядзеў пад сваім фікусам.
А за Тадорыным гумном ляжаў на траве баец. Падбіўся, відаць, і паранены, рука на перавязі. I маладзенькі ж яшчэ, вочы пад лоб паўпадалі, чорны-цёмны ад пылу і стомы, а вінтоўка ў руцэ. Убачыў машыну – устрапянуўся, але пазнаў, што свае. Адкуль тая сіла ўзялася – устаў, падняў руку з вінтоўкай: «Стой!» А тыя нібы і не чуюць. Тады баец вінтоўку цераз галаву, за плечы, і, як толькі машына параўнялася з ім, учапіўся рукою за борт…
I думаць не думала Жэня, што свой, што савецкі ды можа такое зрабіць… Начальнічак з-пад фікуса ўдарыў нечым па руцэ на канце борта, баец пусціўся, спатыкнуўся і ўпаў!.. А машына паперла далей.
Жэня была тады з Любачкай на руках, карову на прыгуменні прыпасвала. Ужо і не думала, што хлоппа таго калі ўбачыць. Бо ён устаў, пастаяў і паплёўся…
Адвячоркам тады неяк раптам аціхла трохі – ні машын не чуваць, ні самалётаў, ні гармат. Мужчыны выйшлі на вуліцу, і – Шурка пасля расказваў – Зміцер Несын пачаў перад усімі зноў па-свойму пасміхацца. Акрыяў! А то усё баяўся калгасаў, за поле сваё шырокае дрыжащ.
– Ну што, кажа, пайшлі бальшавічкі, адкуль прыйшлі. Толькі,—кажа, – дзякуй богу, трохі скарэй! Хэ-хэ-хэ!..
Маўчаць мужчыны. Чалавек іх з пяпь там, Шурка казаў, было. I нейкі баец яшчэ, у Несынавых неданосках, нібыта ён і не салдат. Заключоным, кажа, быў у лагеры, за нейкую сваю праўду пакутаваў. Новы пан, Зміцер, пасміхаецца, а новы парабак патакае – чорт яго ведае, так сабе ці папраўдзе…
А тут, Шурка кажа, ідзе з канца вёскі баец з рукой на перавязі. Адтуль, куды ўцякалі. I без вінтоўкі. Падышоў, павітаўся:
– Добры вечар, таварышы. Можна прысесці? Хто сядзеў, дык тыя рассунуліся на лаўцы, і ён прысеў.
Маўчаць усе. А потым той, пераапрануты, нібы яго хто за язык пацягнуў, пытаецца:
– Ну што, адваяваўся?
Баец, відаць, па мове здагадаўся, што той – не мясцовы. Але змаўчаў яму.
Зміцер Несын – ён стаяў – паглядзеў на байцову руку, на ўсяго яго, потым на боты і пасміхнуўся, разумненькі:
– Хэ-хэ-хэ!.. Цікава, браце, хто з вас кашы раней папросіць – ты ці яны?..
Маўчаць усе – і баец, і мужчыны. I нікому ж, вядома, такое не смешна.
А потым той, пераапрануты, пачаў:
– Вось так і драпаем, хто дзе – «на земле, в небесах и на море…». Хутчэй бы ўжо толькі канчалася, ды дахаты…
Баец паглядзеў на яго – доўга так – і спытаўся:
– Ты хто?
– Я не з тваіх, ты не бойся, – адказвае той. – Я, дружа, з тых, што дагэтуль маўчалі.
– Дык як жа ты, – кажа баец, – мог падумаць, сука, што нехта здолее верх над намі ўзяць, над савецкім? Можа, твой Гітлер?
Тут ужо і Зміцер умяшаўся са сваімі смешкамі.
– Цябе цяпер, – кажа, – таварышок агітатар, толькі на Гітлера і выпускаць. Ты б яму даў!..
Зноў ніхто не смяецца. Нават і той, пераапрануты.
Баец падняўся.
I толькі ён хацеў нешта сказаць ці проста пайсці адгэтуль, Шурка спытаўся:
– Вы, можа, есці хочаце, таварыш? Дык хадзем да нас.
Той паглядзеў на Шурку, і яны пайшлі.
I ён сядзеў у іх за сталом, гэты хлопец, прагна сёрбаў капусту, раз-поразу кладучы лыжку на стол, каб узяцца той самай рукою за лусту. Еў і расказваў, што сам ён ажно з Дона, што недзе там, у станіцы ягонай, і хата, і родныя ёсць. Гаварыў ён – як свой са сваімі. I адно толькі слова, здаецца, было яму вымавіць найцяжэй. Ужо калі ён дзякаваў старой ды назваў яе тым словам, толькі неяк па-свойму – «маманя», нібы спатыкнуўся на ім…
Зайшоў чалавек, накармілі, пайшоў…
Не першы быў ён тады, ой, не першы ў іх хаце!..
Не толькі яны, Іванішыны, але многія, можа, нават – без таго Несына – усе ў Клёнічах двойчы ці тройчы за той страшны тыдзень пяклі хлеб, і зранку, і ўдзень варылі чыгунамі бульбу, даставалі з кубельцаў прыпасеную на касавіцу і жніво скараміну. Не лічыліся людзі ні з чым для сваіх, і кармілі, і на дарогу давалі.
Не дзіва было, што і гэтага накарміла старая Іваніха, што і яшчэ адзін нечы сын – не з Масквы, не з Урала, дык з Дона – назваў яе святым для ўсіх і ўсюды словам. Не дзіва, што і пашапталіся яны тады, баец і Шурка, пра нешта, выйшаўшы з хаты… Спытала пасля ў свайго начная зязюля: «Пра што вы там гаварылі?» А ён па-чужому неяк адсек: «Спі лепш, а то старою будзеш без пары…» Што ж, і пра гэтую крыўду забылася б, і не дзіва. I памятала б, можа, пра тую толькі палутарку з фікусам, пра руку, што сарвалася з борта, калі па ёй ударылі, пра худога смуглявага хлопца, якому цяжка было ўтрымаць у другой, здаровай руцэ нават лыжку з капустай…
Ды ён не стаў успамінам, ён – тут!..
Калі яна заўважыла яго, ён спаў у прыстаранку іхняга гумна, на саломе, каля акенца, што высякаюць нізка над зямлёю, для вала ад малатарні.
Спаў ён у Шуркавым доўгім кажусе, лежачы на левым баку і тварам да акенца. Галава яго ўбінтавана была, відаць, ручніком, і смуглы твар выглядаў з-пад белага, як з-пад хусткі, калі яе ў спякоту завяжаш нізка, да брывсй. Рукамі – ужо абедзвюма і таксама ў Шуркавых, ёю звязаных, рукавіцах – баец абнімаў вінтоўку. Толькі валёнкі былі на ім не іхнія. I кніга, якую ён пакуль заснуў, чытаў,– таксама, здаецца, чужая…
Не прачнуўся ён ні ад скрыпу дзвярэй, ні ад святла, што хлынула сюды з аснежанага, сонечнага двара.
А яна не крыкнула – ні ад страху спачатку, ні ад здзіўлення і здагадкі – пасля.
Жэня не толькі пазнала байца – яна і зразумела адразу, хто ён цяпер. Больш таго – маладзіца адразу здагадалася пра многае, пра што апошнімі днямі ніяк не магла даўмецца. Яна зразумела, чаму і пра што свякроў з Шуркам шапталіся ўпотай ад яе; чаму старая пачала нядаўна варыць у большых гаршках і яны, тою самаю еям'ёй, пачалі ўсё дазвання з'ядаць; чаму Шурка пачаў хадзіць па сена не з рэзгінамі, а з дзяругай.
