Текст книги "Ад сяўбы да жніва"
Автор книги: Янка Брыль
сообщить о нарушении
Текущая страница: 13 (всего у книги 43 страниц)
Скажы ты, i як ён заўважыць: гэтая «штучка» – маленькая доўгая плямка паміж радкамі слоў.
– А я, таварыш майстар, не заўважыў,– зусім вінавата гаворыць Міхась.
– Нічога, паробіш хоць з палавіну майго – заўважыш…
Іван Сымонавіч паварочвае ручку матора ўлева, i вялікая машына паслухмяна спыняе працу. Пакуль ён, запаліўшы над высунутым талерам лямпачку, шукае i выраўноўвае ў ирабельным матэрыяле тую «штучку», якая робіць зусім непатрэбную ў кнізе плямку, Міхась сочыць за працай яго вялікіх запэцканых рук.
– Таварыш майстар…
– Ну?
– Ці можна мне ўзяць адзін такі ліст дахаты? Чытаць.
– А ты любіш чытаць? – пытаецца майстар, не адрываючы позірку ад работы.
Яму, відаць, зусім неўпрыцям, што гэтым пытаннем ён закрануў найбольш жывое месца ў душы свайго памочніка.
– Ого! – радасна кажа Міхась. – Я чытаю, таварыш майстар, вельмі многа. Бо вось вам – зірніце сюды.
Іван Сымонавіч перастае стукаць i глядзіць на Міхася.
– Працуем мы, таварыш майстар, восем гадзін. Застаецца – шаснаццаць, – гаворыць Міхась. На слове «восем» ён загінае адзін налец, а на «шаснаццаць» – два. – Шаснаццаць гадзін я свабодны. Ну, дык вось i чытаеш.
Іван Сымонавіч умее заўважаць, I цяпер ён адразу заўважае, што галоўнае тут – не «шаснаццаць гадзін»…
– Табе б, малец, вучыцца, – кажа ён, пазіраючы ў вочы Бабашкі.
– А я i найду, – усцешана адказвае Міхась. – У вячэрнюю школу для дарослых.
Пакуль майстар, выпрастаўшыся, папраўляе заключку, Міхась вырашае нарэшце снытацца ў яго пра сваё найбольш важнае.
– Дзядзька, – кажа ён, першы раз сёння выходзячы са службовага тону, – скажыце мне, а гэтае вось слова… ну, прозвішча мае на лісце, яно i ў кнізе застанецца?
Майстар i тут адразу здагадваецца, у чым справа.
– Вядома, застанецца, – кажа ён. – На тое мы яго i паставілі, каб засталося.
Гаворачы гэта, Іван Сымонавіч неяк дзіўна ўсміхаецца. Але Міхась не заўважае гэтага…
Некалькі дзён пасля гэтага галоўны рэдактар выдавецтва, падпісваючы да выпуску ў свет першы, так званы «сігнальны», экземпляр новага выдання аповесці Якуба Коласа «Дрыгва», зрабіў тэхнічнаму рэдактару заўвагу.
– Наогул, уражанне даволі прыемнае, – гаварыў ён, гартаючы кнігу. – Чаму, аднак, паважаны Лазар Міронавіч, мы з вамі ніяк не можам поўнасцю пазбавіцца недахопаў? Хоць два, хоць адзін, хоць маленькі,– a ўсё ж такі павінна нешта быць. Вось i тут: няма чаго іншага, дык хоць абрэзку сапсавалі. Ну, чаш гэта варта, зірніце.
Ён павярнуў разгорнутую кніжку бокам. На полі, даволі-такі далека ад краю, стаяла зусім непатрэбнае ў кнізе слова – «Лазунок».
– I тут вось, i тут, – гартаў старонкі галоўны рэдактар.
Убачыўшы яшчэ разоў некалькі тое лішняе слова, тэхрэдактар нарэшце згадзіўся, што гэта – хоць i нязначны, але таксама недахоп.
Згадзіцца з гэтым ніяк не змог бы толькі той, чыім прозвішчам было гэта «лішняе ў кнізе» слова. Дзе там лішняе! Міхась ледзь дачакаўся таго дня, калі ў кіёску з'явілася «Дрыгва» – першая кніга, у стварэнні якой ён прымаў иепасрэдны ўдзел.
I вось яна нарэшце ў яго руках!
Іван Сымонавіч не ашукаў: на палях кнігі ажно вунь колькі разоў паўтараецца Міхасёва прозвішча. Пусціш старонкі з-пад пальца – дык толькі i мільгае: Лазунок, Лазунок, Лазунок… Шкада толькі, што сям-там яно прыхвачана нажом, як быццам распілавана наўздоўж. Ну, ды гэта – драбніца! Бываюць i горшыя недахопы.
Бабашка доўга стаіць каля кіёска, бясконца гартае кнігу, i ўсмешка не сходзіць з яго вачэй.
1947
ЛІПА І КЛЁНІК
Галі
1
Зялёны домік дарожнага майстра стаіць каля самай шашы.
Праязджаючы тут на машыне, на хаду можна заўважыць толькі зялёныя сцены, зялёны плоцік, белыя ліштвы вялікіх акон і стракаты чарапічны дах. Потым абапал дарогі зноў пабягуць дрэўцы прысадаў, тэлеграфныя слупы і за слупамі то поле, то лес…
Не заўсёды заўважыш з машыны, што ў гэтым прыгожым, адзінокім доміку жыве Ліпа, дзяўчынка, якой нядаўна пайшоў пяты год.
Спачатку, калі яна прыехала ў гэты домік, Ліпе было вельмі цікава стаяць пры дарозе, махаць рукамі на кожную машыну і на кожную з іх нацкоўваць свайго неразлучнага сябра – старога калматага сабаку Дзіка.
Аднойчы Ліпа нават не вытрымала: паплявала ў маленькія жмені таксама заўзята, як гэта робяць хлопчыкі, разагналася і пабегла па другі бок шырокай-шырокай і гладзенькай, як стол, асфальтавай паласы. Яна не дабегла і да палавіны шашы, як раптам з-за горкі – адзін і другі раз – сярдзіта загудзеў сігнал машыны. Маленькія босыя ножкі занылі ад страху. Ліпа затупацела на месцы, а потым заплакала: «Мама!» Машына спынілася, і шафёр, адчыніўшы дзверцы кабіны, хацеў нешта крыкнуць. Але Дзік накінуўся на яго з такім злосным, абураным брэхам, што дзядзя шафёр сам спалохаўся, залез назад у машыну і паехаў далей.
З таго часу Ліпа ніколі больш не адважваецца без таты ці мамы пераходзіць на той бок шашы. І наогул цяпер яна вельмі рэдка стаіць пры дарозе. Хіба толькі тады, калі на шашы ідзе адразу вельмі шмат машын ці паўзе і грукоча, аж вушы баляць, які-небудзь вялізны, замурзаны цягач.
2
Мама з татам паехалі ў горад разам, але ўвечары мама вярнулася адна. Ды затое яна прывезла Ліпе такі дарагі і доўгачаканы падарунак – пушыстую белую шубку.
Мама апранула сваю залатую дзяўчынку, трапяткімі ад радасці пальцамі зашпіліла ўсе гузікі шубкі, а тады падхапіла малую на рукі, павярнула тварыкам да лямпы і з захапленнем крыкнула:
– Ах ты, Снягурачка!..
І Ліпа адразу забылася на той смутак, што тата вернецца толькі заўтра. Яна захацела адразу ісці ў новай шубцы гуляць. Ды мама сказала, што позна, што ноч на дварэ, а мароз сёння гэтак кусаецца, гэтак цісне!.. І Ліпа пахныкала трохі, а потым згадзілася. Ну, добра, яна пачакае, пакуль зноў будзе дзень, няхай толькі мама дазволіць не скідаць сёння шубку ўвесь вечар.
Мама пасмяялася і дазволіла. Але ў хаце было цёпла: спалохаўшыся марозу, бабуля спаліла ў грубцы вялізнае бярэмя бярозавых дроў. Неўзабаве Ліпа скінула новую шубку, а сама лягла і пачала чакаць, калі ж нарэшце прыйдзе дзень.
Яна паляжала, падумала трошкі, а потым спыталася:
– Мама, а клёніку сёння ці холадна, мама?
3
Клёнік рос на тым баку шашы, цераз якую Ліпе няможна было пераходзіць. Рос не адзін, а разам з іншымі дрэўцамі, якія ў гэтую восень былі пасаджаны абапал дарогі з гасцінца ў калгас. Там былі клёнікі, ліпкі, бярозкі. Былі нават чатыры яблынькі і адна груша. Яны раслі адразу за клёнікам, які пасадзіла Ліпа…
Ну, не зусім сама, бо яна толькі трымала яго над ямай, пакуль два хлопцы прысыпалі карэнне клёніка зямлёй.
Хлопцы завуцца Ўладзік і Шура. А яшчэ там былі і Міхась, і Марылька, і Волечка… Ой, як многа дзяцей, ажно цэлая школа!
Спачатку яны садзілі, а Ліпа стаяла ў адчыненай фортцы зялёнага плота і глядзела туды, за шашу. Прыслухоўваючыся да дзіцячага гоману, вялізны Дзік раз-пораз прыпадымаў галаву, плюшчыў вочы ад сонца і дабрадушна малаціў хвастом па штакетах адчыненай форткі. А Ліпа гэтак хацела туды, да дзяцей.
І дзеці як быццам адчулі гэта. Яны падышлі да шашы і пачалі крычаць:
– Дзяўчынка! Дзяўчынка, а ён не кусаецца?
– Не-е! – гукнула Ліпа, устаўшы на пальчыкі. – Наш Дзік малых не кусае!
– Дык ты ідзі да нас! Будзем дрэўцы садзіць?
– А мне тата казаў не хадзіць за дарогу. І мама казала!..
– А мы цябе перавядзём!
Два хлопцы – якраз тыя самыя Ўладзік і Шура – перабеглі цераз шашу, узялі Ліпу за рукі і, баязліва азіраючыся то на вялізнага калматага сабаку, што бег за дзяўчынкай, то на прыгорак, з-за якога магла паказацца машына, асцярожна пайшлі па асфальце.
Цёця настаўніца, якая была трохі далей, каля іншай чародкі дзяцей, спачатку накрычала на хлопцаў за тое, што яны прывялі сюды маленькую дзяўчынку без дазволу яе мамы ці таты, а тады ўзяла Ліпу на рукі, пагаварыла з ёй і зусім так, як мама, пацалавала і ў адну і ў другую шчочку.
А дзеці выбралі Ліпе самы меншы і самы найлепшы клёнік.
Ён стаіць цяпер недзе ў полі, прывязаны перавяслам да слупка, трымаецца гэтай саломеннай ручкай за апорыну, як той маленькі хлопчык, што сам не ўмее хадзіць. А на дварэ гэтак жа холадна, а ў полі гэтак жа шмат снегу!..
– Мама, – пытаецца Ліпа, ніяк не могучы заснуць, – а калі я пайду пагляджу яго, мама?..
4
На досвітку па пругкіх гурбах снегу за сцяной асцярожна зашастаў заяц.
Пачуўшы яго, у сенцах зялёнага доміка стары калматы Дзік насцярожыўся, нездаволена пабурчаў і, нарэшце, зусім зазлаваўшы, пачаў брахаць, нібы стукаць у бубен:
– Бум! Бум! Бум!
Знячэўку спалоханы заяц падскочыў, кінуўся ўбок і стралой паляцеў па гурбах.
Уранку Дзік доўга пятляў па заячых слядах вакол доміка і невялічкага саду, а потым некуды знік.
І вярнуўся ён толькі тады, калі ў адчыненай фортцы зялёнага плота, шчасліва жмурачы вочы ад сонца, ужо стаяла Ліпа – Снягурачка ў белай пушыстай шубцы.
Дзік падышоў да Снягурачкі і, як заўсёды, прытуліўшыся да яе, падставіў сваю вялікую галаву пад маленькую руку дзяўчынкі, нібы хочучы сказаць:
«Дзень добры, Ліпа. Пагладзь мяне трошкі, пачапай мае доўгія вушы».
– Ану цябе! – сказала Ліпа, надзьмуўшыся. – Ты мне шубку забрудзіш. Пайшоў!
І, выняўшы руку з пушыстай, таксама беленькай муфты, піхнула Дзіка ад сябе. Але Дзік не пакрыўдзіўся.
«Вось бачыш, якая ты! – замахаў ён хвастом. – А я толькі хацеў табе нештачка паказаць».
І тут ён раптам падскочыў ад нейкай, аднаму яму вядомай радасці, пачаў кружыцца, прысядаць на парэднія лапы і клікаць:
«Бум! Бум! Бум! Ідзём! Ідзём!»
Ліпа засмяялася і пабегла за ім па чысценькім, бліскучым снезе.
5
У тым, што Ліпа зноў не паслухала тату і маму – зноў адна перабегла шашу, – сёння вінават быў Дзік. Ён забег на той бок і пачаў, прысядаючы, клікаць:
– Бум! Бум!
А потым яшчэ вінаваты і сонца, і новая шубка, і снег. Гэтак радасна, гэтак хораша, гэтак цёпла! Ліпа падумала трохі, яшчэ раз азірнулася назад, а потым, выняўшы з муфты рукі, пабегла. Бягом перабіраючыся цераз глыбокія, узорыстыя каляіны аўтамашын, яна спатыкнулася і ўпала цёплымі ручкамі ў снег. Адразу спалохалася – ён жа такі казытлівы, пякучы, – а потым засмяялася і пачала крычаць:
– Дзік! Дзічок, пачакай, я іду!
Калматы Дзік не толькі пачакаў сваю маленькую, пушыстую і белую як снег сяброўку, – ён вярнуўся назад і пабег з ёю разам. Яны перабеглі шашу, апынуліся на вузкай, абсаджанай дрэўцамі дарозе, і тады раптам Ліпа ўспомніла нешта, спынілася і сказала:
– Дзік, а вунь дзе мой клёнік! Вунь дзе, вунь там… От дурны, і не ведае.
Ліпа стаяла на цвёрдай, утаптанай коньмі дарозе, а Дзік – за дрэўцамі, на цаліне.
– Бяжым, бяжым, Дзічок, сюды!
Але Дзік толькі ведаў сваё: перад ім, быццам нейкі ўзор, зноў слаўся панадны, хвалюючы заячы след. Той самы, па якім ён нядаўна забег так далёка ў поле, амаль да самага лесу. Таго самага зайца, што швэндаўся ноччу за іхняй сцяной.
– Бум! Бум! Бум! – забрахаў Дзік, задзёршы ўверх вялікую вушастую галаву, і на яго, на сабачай, мове, гэта азначала: «Не, лепш сюдой! Сюдой!»
Ды Ліпа не паслухала яго: яна пабегла дарогай. І толькі каля самага клёніка звярнула на цаліну, прабегла трошкі, не пратоптваючы шэрымі валёначкамі пругкую, заскарыненую гурбу, а потым спатыкнулася і зноў упала цёплымі ручкамі ў снег. Аднак не заплакала. Яшчэ ўсё шалпочучыся ў снезе, яшчэ ўстаючы, яна закрычала:
– Клёнік, міленькі, як ты жывеш?..
6
З сініх вачэй Снягурачкі адна за другой пакаціліся дзве гарошыны буйных слязін. А потым яшчэ і яшчэ дзве…
Ліпа не плакала б – Ліпа не плакса! – ды вось нехта нягодны зламаў два маленькія дрэўцы. Не клёнік, а тыя яблынькі, што пасадзілі Волечка і Шура. Не зламаў, а абдзёр і пагрыз увесь ствалок і паабламваў усе галінкі.
Каб супакоіць Ліпу, Дзік дабрадушна матлошыць хвастом, пераступае з нагі на нагу і, задзіраючы ўгору вушастую галаву, разгублена паскавытвае… Ну, і як тут давесці малой, што нядобры і брыдкі – той самы заяц, што ва ўсім вінавата старая, якая не выйшла адчыніць Дзіку, не выпусціла яго, а толькі, не злазячы з печы, пастукала ў сцяну, каб ён маўчаў… А цяпер вось – глядзіце!..
Дзік спачатку бурчыць, а потым, зусім зазлаваўшы на зайца, пачынае брахаць: «Бум! Бум! Ну, пачакай, пападзешся, вушасты!» – лаецца Дзік на сваёй мове.
Але Ліпа не хоча яго зразумець.
Раптам яна перастае плакаць, выцірае вочы кулачкамі ўжо халодных рук, хавае кулачкі ў муфту і кажа, таксама як тата, зусім па-даросламу:
– Дзік, на цю, на!
Асцярожна сыходзіць з цаліны на дарогу, яшчэ раз азіраецца назад, туды, дзе мама і бабуля, а потым то ціха, спаважна ідзе, то зноў вымае з муфты ручкі і бяжыць… Бяжыць не да хаты, а ў той бок, дзе зусім недалёка для тых, хто ўжо вырас вялікі, стаіць новая школа.
Следам за Ліпай бяжыць вялізны, калматы Дзік. На гэты раз зусім паслухмяны, ні разу не збочваючы з дарогі і не забягаючы наперад.
7
Марознай зорнай ноччу на шашы то прасунуцца ціхія сані, то зноў прамчыцца машына. Далёка чуваць, як пад дугой патрэньквае стары званочак, яшчэ далей разносіцца і гул і фырканне матораў. Затуліўшыся ў цёплай кабіне ці падбягаючы, каб сагрэцца, за саньмі, людзі гутараць, кураць, маўчаць.
А тым часам у ціхім зялёным доміку, каля самай дарогі, спіць Снягурачка.
Новая шубка і муфта вісяць цяпер у шафе.
Калматы Дзік ляжыць у сенцах. Ён то злосна бурчыць праз сон, відаць, успамінаючы нешта непрыемнае, то зноў прыслухоўваецца, ці не лазіць па снезе той самы шэры, вушасты нягоднік…
А Ліпа спіць.
І сніцца ёй, што заяц зноў прыбег да прысад па калгаснай дарозе. Хацеў абгрызці яшчэ дзве яблынькі, якія пасадзілі Маечка і Ўладзік. Ды ўсе дрэўцы стаяць ужо ў пушыстых саламяных шубках. Ліпа сказала, і дзеці прыйшлі, паабвязвалі яблынькі саломай. Тады заяц вырашае абгрызці Ліпін клёнік. За тое, што яна хадзіла ў школу. Але клёнік таксама ўжо не баіцца зайца. І яго абвязалі саломай – у шубцы і ён. Стаўшы на заднія лапы, заяц пнецца дастаць галінку. А клёнік, як той малы, што сам не ўмее хадзіць, плешча ў ладкі такімі, як Ліпіны ручкі, лістамі і весела, звонка смяецца.
І Ліпа смяецца таксама. Смяецца праз сон. Яе зноў вязуць цераз шашу на санках, таксама як удзень. Цягнуць санкі і Шура, і Ўладзік, і Волечка… Многа многа дзяцей, ажно цэлая школа! Дзік бяжыць паміж імі і весела, голасна брэша: «Бум! Бум!» А потым цёця настаўніца бярэ Ліпу на рукі, аддае яе маме і кажа:
– Вы не злуйце на Ліпу, яна была ў нас. Сёння Ліпа – вялікая цаца!
А клёнік яшчэ ўсё смяецца і плешча ў маленькія ладкі…
1948
ЖЫЎ-БЫЎ ВОЖЫК
Пачынаецца казачка так.
Жыў-быў вожык у лесе, а потым узяў ды памёр…
Ды не той, пра якога хачу расказачь, a другі, зусім ініны – вялікі, стары.
А нашага Тупалу тата злавіў у лесе i прынёс у кішэні дахаты. I гэта не казка, a праўда.
Я быў тады яшчэ такі малы, што нават не хадзіў у школу.
Тупала быў таксама малы, круглы, як шэры клубок, i калючы.
Тата вярнуўся з лесу i сказаў:
– Ну, Лёнік, я прынёс табе яблыка.
Ад радасці я забыўся, што яшчэ вясна, што яблыкаў яшчэ няма, i ўсадзіў руку ў татаву кішэню.
– Ай! – ускрыкнуў я, укалоўшы аб нешта пальцы.
I хацеў ужо нават заплакаць, але тата мой засмяяўся.
– Дзівак чалавек, укалоў ды злуецца! – сказаў ён. – Ды гэта ж лепей за яблыка, ты паглядзі!
I ён выняў з кішэні маленькі калючы клубок.
Спачатку вожык наш ніяк не называўся. Ён нават разгортвацца не хацеў: як палажылі яго ў кутку, пад матм ложкам, так i ляжаў. Не на голай падлозе, а на імху. Тата сцягнуў граблямі ca страхі старога хлява тры купіны моху, паслаў у кутку – i выйшла пасцель.
Мох зялёны, пушысты i цёплы. А шэры клубочак ляжыць на ім i ніяк не хоча разгортвацца. Я наліў яму ў сподак малака i паставіў каля самага моху. А вожыку хоць бы што…
Тады я лёг побач з ім на падлозе i хацеў ляжаць, пакуль ён не разгорнецца.
На дварэ змяркалася, i пад ложкам рабілася цёмна.
– Дурненькі ты, – сказала мама. – Ты яго толькі не чапай, ён i сам малако тваё знойдзе.
I праўда, толькі я лёг у ложак i ў хаце зрабілася ціха, як у куточку пад ложкам нешта ціхенька заварушылася i пачало вось гэтак чмыхаць:
«Ту-ту-ту-пых! Ту-ту-ту-пых!..»
А потым па дошках падлогі затупаделі маленькія мяккія ножкі.
– А што, не гаварыла я, – сказала мама, – Не палохайде яго, дык ён i малако пачне хлябтаць.
I праўда, мы памаўчалі, i неўзабаве пачулася, што нехта маленькі хлебча. Не так, як кот, а так, як парасяты, – плямкае.
– Ой, тата, я пагляджу!
Тата даў мне запалкі. Я ціхенька злез на падлогу, укленчыў, нагнуўся пад ложак i выняў з карабка запалку. Але як толькі яна чмыхнула i засвяділа, каля сподка я ўбачыў той самы калючы клубочак.
Ды ён ужо ляжаў не на імху, а на го лай падлозе, i малака ў сиодачку было менш, як раней…
Клубок тупацеў усю ноч, i за гэта мы пачалі называць яго Тупалам. А за тое, што ён хутка перастаў баяцца i не згортваўся больш, калі я пазіраў на яго, я ніколі не забываў даваць яму есці.
Спачатку даваў толькі малако, а потым аднойчы разбіў яму на сподак яйцо. Тупала лішне не казырыўся – панюхаў трохі i пачаў хлябтаць.
З нашым цюцікам Мурзам ён не хацеў сябраваць. Як толькі ўбачыць яго – у клубочак, i ўсё. Шчанюк спачатку хацеў панюхаць вожыка: дакрануўся носам да шэрых іголак, заматаў галавой i фыркнуў – не спадабалася. Тады ён прысеў, абняў клубочак лапамі i паспрабаваў яго ўкусіць. Але зноў укалоўся, ды гэтак балюча, што зазлаваў i пачаў уядацца, брахаць. Скакаў, скакаў вакол клубка, а потым яшчэ раз асмеліўся дакрануцца. Ударыў клубочак лапай, як кот па мячыку, заскуголіў, адбегся i лёг.
«Добрыя гулі,– хацеў ён сказаць, – я забаўляцца з табой хачу, а ты – нягодны, колешся».
Ды ён не сказаў гэтага, a толькі лізаў сваю лапу i скардзіўся, хныкаў.
Вусаты Фядот любіў грэцца на сонцы, калi яно свеціць у хату. Сядзе на падлозе, зажмурыцца i мурлыча. На Тупалу ён i глядзець не хацеў, не толькі што з ім гуляць. I нават калi клубочак разгарнуўся аднойчы, сам падышоў да ката і, наставіўшы лычок, панюхаў, наш Фядот толькі лыпнуў спрасонку вачыма, i ўсё. Сядзіць сабе, дрэмле, мурлыкае.
Няма з кім Тупалу пасябраваць.
I стала волсыку сумна.
У кухні нашай жыла квактуха з куранятамі. Спачатку яны былі маленькія, нібы камочкі жоўтага пуху, i ўсё пішчалі, дзёўбалі тварог i мітусіліся па земляной падлозе кухні, як сонечныя зайчыкі. А потым падраслі, квактуха начала вадзіць ix на двор i толькі начаваць прыводзіла ў кухню. Сядзе пад лавай, затуліць ix крыламі, яны паціўкаюць трохі i спяць.
I вось Тупалу стала зайздросна. Уночы ён ціха залез пад квактуху, прымасціўся пад цёплым крылом i давай ад радасці варушыцца. Кураняты прачнуліся i заціўкалі. Квактуха хацела пашкадаваць ix, мадией прытулілася крыламі i раптам закрычала так моцна i так спалохана, што ўсе мы ў хаце прачнуліся.
Як толькі мама запаліла лямпу, квактуха ўсхапілася, сонныя кураняты з піскам рассыпаліся па кухні, a ў кутку, на тым месцы, дзе яны сядзелі, застаўся шэры калючы клубок. Квактуха пазнала яго, узлавалася i дзюбнула – моцна, балюча.
– Ну, вось, – казала мама, выносячы Тупалу з кухні,– вось ты i зарабіў. Бачыш, чаго табе захацелася, жэўжык!
Каб жэўжыку было весялей, я зняў аднойчы са сцяны люстэрка i паставіў яго на падлозе. А ён ужо тупаў па хаце i ўдзень, не баяўся нікога. Падышоў да люстэрка, наставіў лычок, паглядзеў i надзьмуўся. Каб пастрашыць таго, што ў люстэрку. А той, што ў люстэрку, надзьмуўся таксама, i вось яны абодва разам зрабілі:
«Пых!»
Мы засмяяліся, тата i я, а вожык вельмі здзівіўся. Што такое?.. Паглядзеў, паглядзеў у люстэрка, асцярожненька дакрануўся чмысікам да шкла i як быццам усё зразумеў. Адышоўся i больш не глядзеў у люстэрка.
Тады тата сказаў мне:
– Лявон…
Заўсёды мяне называлі Лёнікам, але як толькі тата хацеў пагаварыць са мной, як з дарослым, ён гаварыў мне Лявон.
– Ведаеш што, Лявон, – сказаў ён тады, – давай выпусцім вожыка, га?
– А навошта? – здзівіўся я.
– Як навошта? Ён пойдзе да іншых вожыкаў.
– Ну i што?
– Як што? Зробіць сабе хатку дый будзе жыць. I яму будзе там вельмі добра i весела, не тое што ў нас. Што ты скажаш, Лявон?
– I панясем яго з табой у лес?
– Навошта ў лес? Пусцім у грады, а ён ужо сам куды захоча, туды i пойдзе.
I мы занеслі Тупалу ў агарод…Кажуць, што ў той вечар я выйшаў на вуліцу i там, дзе стаялі мужчыны, сказаў:
– Добры вечар. Хочаце, я вам казку скажу?
– Ну скажы. I я сказаў:
– Жыў-быў вожык у лесе, а потым узяў ды памёр.
– Што, i ўсё?
– Ну, пэўна ж усё. У казцы. А нашага мы выпусцілі. Во!..
1949
ЗЯЛЁНАЯ ШКОЛА
1
Маленькая, кучаравая дзяўчынка была апошнім дзіцем у беднай яўрэйскай сям'і.
Пра бацысу яе, шаўца Айзіка Фунта, раней гаварылі ў мястэчку: «Жыве чалавек – сямёра дзяцей, а селядца на ўсіх купляе аднаго». Анроч дзяцей была яшчэ жонка i цешча; цешча зусім старая, а жонка заўсёды хворая. Айзікаў варштат стаяў перад акном. I часта шавец, накінуўшы сукаць дратву ці заганяць цвікі, задумана глядзеў у акно i ледзь чутна нагіяваў сваю адзіную песню:
Толькі і песні было – чатыры першыя словы, ды песня заўсёды была пра вясну, нават калі за цьмяным акном стаяла сумная восень…
I залаты вясняны дзень настаў. Ды толькі ж пасвяціў ён нядоўга – праз паўтара года ў мястэчка прыйшлі фашысты…
Кожнай раніцы п'яныя паліцаі выганялі яўрэяў-мужчын на рынак i там на пацеху сабе наладжвалі дзікую муштру. Вярнуўшыся з рынку, Айзік цяжка садзіўся на калодку перад варштатам, глядзеў у акно, i работа валілася з рук… Хацелася зноў заспяваць сваю кароткую, сумную песню, але цяпер яна не ішла. Думкі бездапаможна таўкліся ў беднай галаве, а слёзы самі капалі часам на зрэбны шавецкі фартух…
– Які лес? Які вінтоўка? – шаптаў Айзік свайму суседу Міколу. – А як яны?
Ен ківаў галавою на хату, поўную дзяцей, а потым крычаў на малую, кучаравую дзяўчынку, што заўсёды была найбліжэй:
– Ася, ідзі да бабулі! Чаго ты тут стаіш?..
Дзяўчынка паслухмяна ішла за перагародку, а бацька ціхенька паўтараў:
– А што з імі будзе, Мікола? З імі?..
I страшны дзень настаў.
Шэрай восеньскай раніцай мястэчка разбудзілі стрэлы i жудасны крык…
* * *
Асі цяжка сказаць, як гэта ўсё атрымалася. Дзяўчынка памятае толькі, як праз сон, што ўсе яны беглі паміж платоў i хат завулка, па гразі, а потым нехта падхапіў яе на рукі i панёс. Яна дрыгала нагамі i плакала: «Ма-а-мэ!» I толькі. ўжо ў хаце дзяўчынка патрохі зразумела, што з ёй.
Чужая бабуля трымала яе на руках i, нахмурыўшы бровы, шаптала:
– Дур-на-я, дур-нень-ка-я, ціха!..
I Ася сціхла. Яна толькі ўсхліпвала i цяжка, глыбока ўздыхала.
– Лезь туды i сядзі,– сказала бабуля, падсаджваючы яе на печ. – Толькі ж глядзі – не плач, каб ніхто не пачуў. I не бойся, я зараз прыйду.
Ася паслухала i сціхла. Каб ніхто не ўбачыў, яна залезла ў самы цёплы куток на печы i з галавой накрылася дзяругай, а каб ніхто не пачуў – заціснула зубамі руку. Калі малая зусім сціхла i, адкрыўшы галоўку, пачынала прыслухоўвацца, – на камінку мурлыкаў шэры кот, а далёка-далёка за сценамі хаты чуваць былі стрэлы… Дзяўчынцы зноў рабілася страшна; яна забылася на суровы загад i голасна плакала.
– Ма-мэ! – клікала яна тую, хто самы найлепшы на свеце. А потым, згадаўшы таго, хто здаваўся ёй дагэтуль самым дужым, крычала: – Та-т-алэ! Та-тэ!
Ніхто не адказваў, ніхто не нрыходзіў. Стомленая ад плачу i разамлелая ад цяпла, дзяўчынка нарэшце сціхла зусім, заснула.
Прачнуўшыся, яна адразу не пазнала, хто сядзіць побач з ёй, хто глядзіць на яе. Бабуля яе не такая, – яна сівая, i галава яе вечна трасецца, нібы згаджаючыся з усімі: «гут, гут, гут». А гэтая, што глядзіць на Асю, не сівая.
– А дзе мама? – спыталася малая, не ўстаючы.
– На вось, выпі, пагрэйся, – падала ёй бабуля конаўку.
Ася паслухала, села i абхапіла пальчыкамі вялікую цёплую конаўку з малаком.
– А дзе мама? – перапытала яна, глытнуўшы некалькі разоў.
– Пі, пі яшчэ.
Ася выпіла яшчэ трохі i заявіла:
– Я хачу дахаты.
Бабуля паглядзела на яе, падумала нешта i спыталася:
– Ты чыя? Відаць, Айзікава?
– У-гу.
– А як жа ты завешся?
– Ася.
– Маленькая яшчэ зусім. Глядзі, што які-небудзь трэці гадок.
– Не-е, мне ўжо, мама казала, пяты.
– Пяты. Заморак ты. Жменя касцей…
I Ася ўспомніла раптам, – гэта ж тая бабуля, што насіла ваду на каромысле. I заўсёды, калі яна ішла па ваду, малыя бегалі навокал яе i крычалі: «Зось, Зось, не зловіш нябось!» Яна то злосна маўчала, то, паставіўшы вёдры, трасла на дзяцей каромыслам i крычала: «Эх, неахвота толькі займацца!» Тады яна была вельмі страшная, а цяпер вось сядзела, глядзела на Асю, i Асі было зусім-зусім не боязна.
– А я ведаю, хто вы, – сказала дзяўчынка. – Вы – Зось. Вы насілі ваду на каромысле.
– Дурная ты, – адказала бабуля. – Зось – гэта каб быў мужчына, а я ж не мужчына. Я Зося, a дурні кажуць Зось. Ды што табе казаць – малая. Ляж ды cпi.
«Зось» ступіла на лаву, з лавы – на падлогу i адышлася ад акна.
– Бабуля, – паклікала з печы дзяўчынка.
– Ну?
– А я дахаты хачу. Хачу да мамы.
– Твая мама сказала, каб ты пабыла ў мяне.
– А таталэ?
– I ён таксама казаў.
Дзяўчынка памаўчала трохі i спыталася зноў:
– Бабуля?..
– Ну?
– А мама прыйдзе сюды?
– Прыйдзе, – глуха адказала старая. Яна глядзела, прыгнуўшыся, у акно – на сырое, халоднае поле.
У хатцы ціха. Чуваць толькі было – на камінку мурлыкаў шэры кот.
– I тата прыйдзе, бабуля?
– I тата прыйдзе таксама, – адказала старая. Яшчэ цішэй.
* * *
Неяк зімой «Зось» разбудзіла дзяўчынку да свету. Каб Ася не здзіўлялася – чаму так рана, яна сказала, што пойдуць сёння далека-далека.
– Туды, дзе мама i тата? – спытала дзяўчынка. – Дзе бабуля? Дзе ўсе? Туды?
– А што ты думаеш, можа, i туды…
Яна не спала сёння ўсю ноч, – сядзела i думала, што ёй рабіць. Дагэтуль усё было добра. Хатка яе стаіць на ўскраіне мястэчка, дзе канчаецца доўгі Балотны завулак i пачынаюцца глінішчы. Хатка маленькая, з адным акном i бляшаным комінам, што вельмі падобны на старую халяву. Ніхто, можна сказаць, не заходзіў сюды, ніхто не жыў паблізу, апроч суседа Якава Мароза. Ніхто не ведаў, што ў Зосінай хаце хаваецца яўрэйскае дзіця. I яна не казала, здаецца, нікому. Праўда, калі яна куды-небудзь ішла – насіць ваду ці пашукаць харчу казе, – Ася заставалася дома адна, пад замком. I вось нехта, відаць, падгледзеў.
Учора, калі яна зайшла да Марозавых, стары Якаў сказаў: «Асцерагайся, Зося. Баюся, што нехта пранюхаў…» Дома старая думала доўга i многа, а потым вырашыла так: «Скулу ім, злыдням, – не на такую натрапілі!..»
Яна дачакалася, што пачало шарэць, i разбудзіла дзяўчынку. Што будзе, то будзе, а чакаць далей нельга. Зося падаіла казу, напаіла Асю цёплым малаком i, закутаўшы яе як найцяплей, панесла прэч з мястэчка – далей ад гэтых нелюдзяў у чорных шынялях!..
«Сабакі, сабакі шалёныя», – думала яна ідучы. Цяжка ступала па рыхлым адліжным снезе, горбілася пад цяжарам, што варушыўся за спіной, i ўпарта ішла, ішла… Калі нямелі рукі i дзяўчынка аб'язджала ўніз, Зося спушчала малую на снег, i Ася тэпала сама. Ды ісці было вельмі далека, i гэтак страшна станавілася ад думкі, што вось развіднее зусім i на бяду спаткаешся з якім-небудзь сабакам… Старая зноў брала дзяўчынку на плечы, «на барана», i толькі пыталася:
– Не холадна табе?
– Не-а, – адказвала Ася праз хустку, што закрывала ёй тварык на вочы.
– Не холадна, дык i сядзі,– гаварыла старая. I ўсё ішла, ішла…
