Текст книги "Ад сяўбы да жніва"
Автор книги: Янка Брыль
сообщить о нарушении
Текущая страница: 18 (всего у книги 43 страниц)
КАРАВАЙ
Мядзельшчына. Жніво. У ціхай, сонечнай вёсцы над возерам спыніўся «Масквіч». Тры дачныя мужы, што вярнуліся з горада, яшчэ як быццам не нацешыліся сваей кампаніяй – закурваюць, стоячы каля машыны.
Раптам – з-за ўзгорка пачуўся незвычайны шолах, бабскі гвалт. Курцы хацелі кінуцца туды, як на пажар, але тут з акна хаты, насупраць якое яны стаялі, пачуўся прыглушаны гол ас:
– Уцякайце, таварышы! Хавайцеся! Будзе бяда!..
Пакуль яны не верылі, з-за ўзгорка паказалася чарада баб i дзевак. Крык, стук качалкаю па вядры, абрыўкі песень, рогат, віск…
Стары, што папярэджваў дачнікаў, знік у акне.
Убачыўшы машыну, жанчыны загалёкалі i рынуліся да яе. Дачныя мужы паспелі ўскочыць у свой «Масквіч» i зачыніцца. Жанкі абляпілі машыну з усіх бакоў, пачалі выманьваць пасажыраў выйсці.
– Тэмпературу пагляджу! – крычала адна, трымаючы, як стэтаскоп, чарку на доўгай ножцы.
– Дабром просім – выходзь! – крычала другая, з намалёванымі вугалем вусамі.
– Бабкі, ану – перакінем! – прыйшла нарэшце шчаслівая думка.
І бабкі сталі пераварочваць «Масквіч». Магло б, вядома, i такое здарыцца, але ж яны паляпіліся з усіх бакоў, пяліся, галёкалі наўвесь свет, а машына толькі нрьшаднімалася, як жук, які лянуецца ўзлятаць. І бабкі спакваля ашляхлі. Яны пастукалі кулакамі па шыбах, па кузаве – каб ты лопнуў! – «доктарка» пагразіла ў акно:
– Ну, гады, ваша шчасце!..
I вось чарада, зноў з ваяўнічым крыкам, падалася па вуліцы далей.
Зноў адчынілася акно, i дзед, што папярэджваў дачнікаў, растлумачыў:
– Сёння, таварышы, чацвер. Дык гэта бабы каравай сабраліся пячы. Стася Хрыпунова ў нядзелю замуж ідзе. Тая, што ў крайняй ад пошты хаце. Выпілі трохі, халера, бушуюць. Сёння яны маюць права на ўсё. Могуць мужчинам рабіць, што захочуць. І порткі з вас, выбачайце, цягнулі б, i крапівы туды напхалі б, i пяску насыпалі б!.. Абычай. Банда. Мужчины нашы ўсе – хто куды!..
ТРЭБА ПАЕХАЦЬ
Чарнявы, здаравенны грукач, – у вялізных надзягцяраных ботах, у пахучым кажусе, толькі ўчора, відаць, да чырвані нацёртым свежай цэглай, – ляснік Мікола Жолуд стаіць на рынку каля сваіх саней-развалаў і гукае:
– Здароў, зямляк!
Збочваю з праходу сярод распрэжаных фурманак, конскіх хвастоў і задзёртых аглабель і – паміж саньмі і коньмі – іду да яго.
Здароўкаемся. Не ведаю, як яму, а мне вельмі прыемна сустрэцца з даўнім знаёмым, паціснуць яго вузлаватую і шурпатую, як карага, руку, – нібы набіраючы сілы. Ды і яму, відаць, прыемна, бо смяецца, чорт, выскаліўшы белыя, моцныя зубы, якімі шчодра напханы яго шырокі рот.
– Што, па скварку прыехаў? Бяры вось маю, – цэлыя сані сала!..
У развалах на гарохавінні ляжыць ва ўсёй сваёй дванаццаціпудовай красе ружовая ад холаду, перацягнутая двума пастронкамі адстаўная свінаматка.
– А сам ты што, толькі дзічынку ясі?
Ён адказвае нешта, смяецца, а ўвага мая тым часам выключаецца на момант, не ўспрымае ягоных слоў…
Я ўспамінаю вясняны лес, росны, халаднаваты майскі досвітак, восем дружных, вясёлых хлопцаў, партызанскіх разведчыкаў, і ён, ляснік Мікола, дзевяты, – ляжым мы ў засадзе каля дзічынай сцежкі. Хутка прыемнае спалучыцца з карысным: затрашчаць нашы аўтаматы, і будзе цэлая фурманка свежаніны. Бо тут, па гэтай сцежцы, яны ідуць звычайна на жыр – цэлы вывадак з маткаю. Мікола ілгаць не будзе: сам прыйшоў па нас у вёску, дзе мы тады стаялі. Навокал аж заходзяцца ў падсадзе салаўі. А мы чуем нават, як мармыча, лезучы з зямлі, трава… Вось, вось, вось… Вось яна пачуецца нарэшце, гэтая дзічыная хада!.. Ды тут ён, наш правадыр, узняўся.
«Уставайце, хлопцы! – загрымеў як з яснага неба. – Нічога не будзе». «Няўжо не пойдуць? Дрыжалі колькі… Яшчэ паляжым!»
Але ён – няўмольны і ўсемагутны, як нейкі бог-лясун, – гаворыць: «Браточкі мае, што ж мы робім?! То ж вёска пад бокам: паднімем вэрхал – што людзі падумаюць?.. Мала хіба народ напалоханы?.. Няхай яны лепш падохнуць, ліха матары, тыя дзікі!..»
Да нас адразу даходзіць, што гэта азначае. Надрэчная вёска Мохавічы, першая за лесам, зусім нядаўна адчула начны варожы напад. Няхай цяпер спіць спакойна.
І мы ідзём, ужо вясёлыя, да Міколавай леснічоўкі, дзе стаяць нашы коні…
Цяпер мне хочацца, зноў набіраючы сілы, шчыльней дакрануцца да гэтай простай, здаровай душы.
– Памятаеш, як мы дзікоў пільнавалі?
Ён дабрадушна ўсміхаецца шырокім ротам.
– Вось цяпер прыехаў бы! Га? Ну, няўжо ты і праўда так моцна заняты?..
– А што – ходзяць?
– І ходзяць, і ў кубле ляжаць. Нядаўна аднаго ўходаў, перад самымі калядамі.
– Колькі пудоў?
– А чорт яго важыў! І так нікуды не дзенецца.
– Сальца такое… з праслойкай…
– Сала, браток, любівае. І чарачку яшчэ… Прыязджай – праслоім.
Базару сёння, як кажуць, няма: свіней многа, а пакупцоў не шмат, ды і тыя чакаюць, пакуль прадавец здасца на марозе, пачне патроху збаўляць цану. Да таго ж яшчэ, у Міколы – «мацёра», вельмі падобная на паросную. Не тавар. Вось зноў нейкі падышоў, памацаў, спытаўся пра цану, сказаў: «Дай божа!..» і пасунуўся далей.
Міколу гэта не збянтэжыла. Нібы ад мухі, адмахнуўшыся ад купца, ён расказвае:
– Паглядзеў я, браток, нядаўна цікавую штуку. Калі ты не забыўся яшчэ – у Чорнай Кудзерцы, каля Ахламеевага котлішча. Каля самай дзічынай сцежкі – яловы выварат. Здаравенны! Неяк я сабе ціхенька іду, гляджу – ліса, ліха матары, то з выварата, то на выварат, то з выварата, то на выварат!.. Цырк!.. Ляжу я, гляджу і пра стрэльбу забыўся. Што гэта, думаю, да чаго?.. А потым, браток, дзікі. І зноў мяне нібы хто пад бок штурхае: «не страляй!..» Мацёра спераду ідзе, а за ёю жэўжыкі, паласатыя ўсе, як акуні. Адкуль тая ліса і ўзялася, – за апошняга парсючка ды на выварат!.. Рохкала свіння, рохкала! І на дыбы станавілася – не дастане! Пайшла. А тады і ліса з парасём пабегла…
– А ты не страляў?!
– Паверыш, браток, і не страляў. Пасля толькі пакаяўся. Інцярэсу многа! Дзе ты бачыў!
– Ну за ваўкоў, глядзі, капейку добрую аграбаеш?
– Ды каб жа так яны пад руку ішлі! Ого! Абкружылі мы іх нядаўна за Галым балотам, – усё як мае быць. Ды гэтак жа добра адзін, ліха матары, ішоў на Свярдзёлка!.. Ты яго не ведаеш: новы ляснік, замест Маханьковіча. Недзе ажно з-пад Валожына прыехаў. Стрэльба, браток, новая, а – раз! – асечка, другі раз – асечка!.. А Свярдзёлак… Ты ведаеш, – добра, што мы падбеглі! Хапіў стрэльбу за рулю ды ўжо размахнуўся, каб гваздануць па сасне! Ледзь адабралі. За рукі, браток, за ногі – ледзь яго ўтрымалі! Разышоўся – няхай бог крые!..
Жолуд гаворыць гэта зусім сур'ёзна. І я міжвольна ўяўляю другога такога, як ён, грукача, ляснога асілка. Бо дзе ж там – ледзь утрымалі!
– А вось і ён! – усцешыўся Мікола. – Гэй, Сцяпан! Ідзі сюды! Можа, хоць ты маю скараміну купіш.
Асцярожна праціснуўшыся паміж двума конскімі задамі, да нас падышоў чалавечак. Не скрыпка, а такі сабе паўскрыпак. І кажух не пахне, і боты даўно не мазаны дзёгцем. Каўнер настаўлены, вушы ў шапцы-аблавушцы не звязаны наверсе матузкамі. Худы, няголены, рыжаваты. Адзін толькі нос тырчыць. Убачыўшы гэты востры, сіняваты носік, я пачаў падазраваць, што Свярдзёлак – не прозвішча, а мянушка. Можа з дому яе прывёз, з-пад Валожына, а можа тут ужо нашы хлопцы прышпілілі.
– Во, ліха матары, здаравіла які! – на ўсе, як кажуць, застаўкі ўсміхнуўся Мікола, паказваючы на Свярдзёлка. – Воўчая смерць! Паздароўкайся, Сцёпа, з чалавекам.
Сцёпа падаў мне руку. Малая, але ўчэпістая, як ракава клюшня.
Мне цяжка стрымліваць смех, а Мікола яшчэ паддае.
– Які там здаровы! – нібы адказвае ён камусьці. – Вунь ужо кропля пад носам вісіць…
Сцёпа шморгае носікам і тонкім, «бабскім» галаском адказвае:
– А кроплю, бачыш, яшчэ ўтрымаю!..
Мы рагочам. Пасля гаворым пра пушчу, пра жыццё, пра міжнародную палітыку… На развітанне леснікі просяць прыехаць абавязкова.
– Хочаш – адзін, – гаворыць Мікола, – а хочаш, дык таварышаў якіх вазьмі. – Ну, і, бясспрэчна, як заўсёды, дадае: – Прывязіце трохі гільзаў, шаснаццатага калібра, і пораху…
– Дрампуляў якіх-небудзь, на ваўкоў, – у тон яму дадае сваім галаском Свярдзёлак. – Каб пекануў катораму, дык каб адразу…
Сцёпа развітаўся са мной і пайшоў. Хацеў ісці і я, але Мікола прытрымаў маю руку.
– А ты не думай, – сказаў ён значна цішэй і неяк нібы нават вінавата ўсміхаючыся, – што я табе пра Свярдзёлка насмешку якую… Ён гэтых ваўкоў налузгаў столькі, што мы з табой і ў вочы не бачылі. Газета пісала: шэсцьдзесят тры. Гэта, браток, пра яго. А як ён падвывае, каб ты толькі чуў! І за прыбылога, і за пераярка, і за старога воўка, ліха матары, як зойдзецца – хоць ты на печ хавайся!.. І так ён, Сцяпан, харошы чалавек… Дык прыязджай ты, браток, не лянуйся!..
…Сяджу на цягучым пракураным сходзе… Успамінаю словы: «Няўжо ты і праўда так моцна заняты?», чую за імі пах жывіцы і аўчыны, сасновы шум і рыпенне снегу пад ботамі… Трэба паехаць!.. Нават адразу, – не дачакаўшыся канца чарговай гаворкі пра неабходнасць вывучаць жыццё!..
1957
ЁЙ МЫ НЕ СКАЖАМ
У ліпені сорак чацвёртага года мы выйшлі з нашай партызанскай пушчы i – каго не паслалі на фронт – сталі ў сваім раёне партыйнымі i савецкімі работнікамі.
Гледзячы сённяшнім, мірным вокам, нялёгкі гэта быў час. Сям-там яшчэ аказваліся банды, слядамі якіх хадзіў наш знішчальны атрад. Старшыню сельсавета Сашу Туркача, спадцішка вясёлага i неяк паэтычна гультаяватага хлопца, якога ў брыгаднай разведцы два гады абміналі кулі i асколкі, бандыты злавілі непадалёку ад райцэнтра. Уранні пастушкі знайшлі яго знявечаны труп у бродзе ціхай, абязрыбленай паліцэйскім толам рэчкі. Наступнай ноччу я дзяжурыў у райкоме партыі пры адкрытым акне, палажыўшы на стол узведзены аўтамат… Днём мы, моладзь, прывыкалі да мірнай працы, вучыліся наводзіць лад у раёне, абедалі ў нішчымнай сталоўцы i ніяк не маглі без таго, каб не сабрацца на плошчы, не «пабрахаць», не пасмяяцца. Час быў нялёгкі, але i вясёлы. Кожны вечар у даваенным, на шчасце ўцалелым, клубе мы ладзілі танцы. Рыжы Пытляк, загадчык радыёвузла, быў добрым акардыяністам…
Аднак з усіх Пытляковых танцаў мне запомнілася толькі простая i страсная мелодыя вальса, якой мы часта падпявалі:
Ночь светла. Над рекой
тихо светит луна…
Запомнілася, відаць, таму, што ночы ў той апошні ваенны жнівень былі надзіва пагодлівыя, а можа – i хутчэй за ўсё – таму, што падпявалі мы ўслед за Машай.
У меру вясёлая i сур'ёзная, лёгкая ў танцы, простая, мілая чарнушка ў скромнай стракаценькай сукенцы, – такой я сёння бачу Машу тых дзён. Яна прыехала ў наш малады заходнебеларускі калектыў з у сходу, з Разанскай ці з Тульскай вобласці, працавала, здаецца, у банку ці ў прамкамбінаце… Зрэшты, не важна ўсё гэта – адкуль ды дзе, – важней за ўсё для нас тады было тое, што ўсе мы хутка закахаліся ў Машу. I вольныя, як гаворыцца, i заблытаныя, – няхай не крыўдзяцца жонкі, якія былі ў той час нарачонымі.
А Маша дасталася аднаму.
Яго я ведаў яшчэ перад вайной. Ну, як там ведаў… Чуў, што Максім Трацяк працаваў пры панах у падполлі, сядзеў у турме. Пасля, у партызанах, ён быў камандзірам аднаго з атрадаў нашай брыгады. Не з першых таварыш i не з апошніх. На выгляд – трохі ганарлівы, нахмураны, а засмяецца – сімпатычна шыракароты, з моднымі рэдзенькімі зубамі. Пад густымі саламянымі бровамі – маленькія, калючыя i разам з тым вельмі светлыя вочы. Працаваў ён тз. ды намеснікам старшыні райсавета, хадзіў у сваім камандзірскім кіцелі, без рэменя, у ботах i ў шапцы ахоўнага колеру, з пяцікутнай плямай замест зорачкі.
Да зімы кампанія наша спакваля разбрылася па свеце: хто пайшоў на фронт, хто на вучобу, каго перавялі ў іншы раён. Я паехаў на працу ў Мінск.
I вось прайшло амаль трынаццаць год. Ix, Максіма i Машу, за гэты час я сустракаў не часта, нават вельмі мала. Добра запомніліся толькі дзве сустрэчы.
Неўзабаве пасля вайны, там, у райцэнтры, я бачыў ix на хаду, з кузава спадарожнай машыны. Быў пагодлівы летні адвячорак, выходны дзень, i яны, Трацякі, ішлі шырокім тратуарам, уздоўж зялёнай сцяны вішняку. Маша трымала на руках свой белы скарб – малое ў «канверце» – i ўсміхнулася мне, кіўнуўшы га лавою. Ён… Ды што там прыкідвацца, – я запомніў толькі яе, тую шчаслівую ўсмешку i вочы, поўныя гордай радасді мадярынства.
Пасля я пачаў заўважадь побач з ёй i Максіма. Гады праз два мы пазнаёміліся з ім бліжэй, у Мінску, на вечары ў нашага агульнага друга. Крыху залішне паўнаватая i неяк з пачуццём уласнай годнасці, шчасліва спакойная, Маша была прышжая той красою ўдачлівай маці, якая добра зрабіла сваю вялікую справу – падгадавала двое дзяцей, а сама засталася ўсё яшчэ маладой i цікавай. Hi раней, ні цяпер яна не была прыгажуняй; яна была проста вельмі мілая як чалавек, вельмі чыстая, прывабная як жанчына. З ёю было добра. Можна было амаль па-ранейшаму весела i легка вальсаваць, успамінаючы нашу ваенную маладосць, падняваючы пра тую месячную ноч, якая не была ніколі нашай… А на жаночую красу яе можна было глядзець вачамі таксама ўжо сталага чалавека, які нязгорш навучыўся ведаць меру ўсяму, паважаць граніцы свайго i чужога шчасця…
Маша i Максім здаваліся нам з жонкай шчасліваю парай. ł не толькі нам: так лічылі i тыя, хто ведаў ix бліжэй.
– Харошыя людзі. I ён, i яна…
Гэта гаворыдь мне сёння стары райвыканкомаўскі шафёр Намыста, гуцул Мікіта Самійлавіч, які пасля партызан асеў у нашым раёне. Я ведаю яго, можна сказаць, даўно, люблю паслухаць расказы старога пра даўнюю службу ў аўстра-венгерскай арміі, калі яшчэ, як ён кажа, царстваваў Франц Іосіф «эрштэр». Мы паважаем адзін аднаго i таму вось з прыемнасцю п'ём чарку ў раённай чайной, закусваем селядцом з гарачай бульбай i гаворым пра добрых людзей, якія пазаўчора селі ў вагон i паехалі ў госці, да Машыных бацькоў,– усёй сям'ёю.
– Харошыя людзі,– паўтарае стары Намыста і, размораны чаркай, змаўкае. Пасля даволі доўгай паўзы ён дастае сваю «цыбуліну» ў вялікім, падобным на грушу футляры, доўга глядзіць на стрэлкі.– Извините за мою некультурность… – кажа чамусьці па-руску. – Цяпер ужо дваццаць тры мінуты пасля чатырох… Пайду вось зараз на бакавую. Што рабіць у святую нядзелю? А ваш аўтобус падыдзе тым часам. Так i жывэмо…
Закончыўшы на роднай мове i з уздыхам, ён зноў маўчыць. У гэтым маўчанні я пачынаю падазраваць нешта незвычайнае. I праўда, – вось ён, Мікіта Самійлавіч, глядзіць на мяне трошкі іншымі, рашучымі вачыма i пачынае:
– Вам толькі i скажу… I ён чалавек харошы, а яна яшчэ лепшая. Як рідна донька, глядзіць мяне, даглядае стару, самотну людыну… – Ен выцірае вочы i зноў па-руску гаворыць: – Извините за мою некультурность… Я не скажу, што Максым Валадымэравыч нешчаслівы чалавек, але ж – не шчаслівы… Толькі вам скажу… Абы мы ехалі каля яго роднай вёскі ноччу, заўсёды спыніцца каля могілкаў i пойдзе туды. Я, вядома, сяджу ў машыне, чакаю. А раз пайшоў за ім следам. Бо доўга вельмі яны, Максым Валадымэравыч, не вярталіся. Прыйшоў, гляджу… А ён ляжыць грудзьмі на магіле i плача… як дытына, плача… Вы ведаеце, вядома…
Так, Мікіта Самійлавіч, я ведаю, я нібы толькі цяпер успомніў, што ў той магіле ляжыдь Максімава першая жонка i першы сынок, расстраляныя немцамі, калі ён пайшоў у партизаны. Я не ведаю нават імя той жанчыны, не бачыў ніколі i хлопчыка. Чуў толькi – наша звычайная вясковая маладзіца, якая ў панскую турму пасылала свайму Максіму кавалак хлеба, адняўшы яго ад уласнага рота, пісала, капаючы слязьмі на смешны, няўдалы след алоўка, што хлопчык усё пытае, а дзе тата?..
– Извините за мою некультурность… – Стары Намыста глядзіць на мяне i пытаецца, нібы просіць – Мы ёй ніколі не скажам пра гэта?.. Марыя Матвіеўна така добра… Не трэба…
…Адзін. З акна аўтобуса гляджу на жаўталістыя бярозкі i бурачковую пожню грэчкі каля гасцінца, гляджу на яркую, спакойную вячэрнюю зару i думаю, шапчу без слоў:
«Мілая Маша! I сапраўды, можа, вы лепш ніколі не ведайце пра гэтыя яго начныя слёзы!..»
1957
МАЦІ
Жнучы, яна стамлялася з кожным днём усё больш. Гарачую задуху цяжка было адмахнуць ад знямоглых грудзей нават самай вялікай, самай каласістай жменяй. А рабіць трэба было, хоць і свету не бачыш… І яна жала, нікому нічога не кажучы.
Увечары, вяртаючыся дахаты са сваім наймалодшым, у тое страшнае лета адзіным у хаце сынам, старая ледзь перастаўляла ногі, натруджаныя гадамі бязлітаснай працы. Паблеклыя вочы яе глядзелі на свет з-пад нізка насунутай хусткі, здаецца, зусім абыякава.
Аднак яны бачылі многа.
Вось, нечакана спыніўшыся, маці азірнулася на свайго хлопца, які, таксама з сярпом на плячы, пачціва ішоў ззаду, запавальняючы хаду, па-пастушынаму «клюючы» салодкі жытні каласок.
– Глядзі, Васіль, як ён упяўся… Эх! Трымайся, нябога, стой!
Сын перастаў на момант «кляваць», зірнуў у той бок, куды яна паказвала. За вялізнай узорнай дзяругай цераспалосіцы, недзе далёка-далёка за ўзгоркам патухала зара, а зусім блізка ад мяжы, па якой яны ішлі, стаяў пахілы мэндлік жыта. Уранні па нівах, з гары ў даліну, прайшоўся нізам вецер і панасоўваў мэндлікам шапкі на самыя вочы. Мала таго, каторы слабей пастаўлены, дык і ўсяго яго ці нахіліў, ці нават абярнуў зусім. Той, на які паказвала маці, нахілены ўсімі снапамі ўдагон ранішняму ветру, што быў ужо на другім канцы свету, – той не хацеў упасці. І старая жняя ўсміхнулася, гледзячы на яго амаль таксама ўлюбёна ў жыццё, як у тыя гады, калі яна была парабчанкай у панскім двары і не ведала стомы, бегаючы вакол чужога шчасця.
Калі мяжа ўперлася ў гасцінец, маці з сынам павярнулі ўлева.
Па сцежцы на траве абочыны пайшлі таксама: яна – спераду, ён – ззаду.
Па правай руцэ ўздымалася высокая града гасцінца, па левай час ад часу блізка гулі тэлеграфныя слупы.
Прагудзе адзін, пасля ідзеш, пасля зноў стаіць ды гудзе, нібы нешта жывое, – так сумна, нават злавесна, усцішна мармычучы.
На адным слупе, ужо недалёка ад павароту на іхні хутар, старая заўважыла белую плямку паперы – на ўзроўні вачэй. Прайшла міма: няма калі думаць пра ўсё… Потым спынілася. Сказаць сыну, каб зірнуў, што гэта, – не паспела: ён ужо сам чытаў, кінуўшы каласок. Прачытаўшы, аддзёр паперку, парваў яе на кавалачкі і сыпануў імі, нібы жменяй мякіны, камусьці нябачнаму ў вочы.
– Што гэта?
– Каб не давалі есці байцам. Каб выдавалі іх паліцаям. Дадуць гарэлкі і тытуню.
– Няхай бы сабе вісела, сынок. Няўжо ж іх нехта паслухае?
– Будуць расстрэльваць тых, хто не паслухае. Усю сям'ю. І хату спаляць.
– На ўсё божая воля…
Яны пайшлі – зноў адно за адным і моўчкі. Дома, у сенцах старое хаты, яшчэ пры панах выкінутай з вёскі на хутар, маці ўваткнула свой серп у шчыліну над вушаком. Сын зрабіў тое самае. Яна паправіла аберуч хустку, зверху ўніз з прыціскам правяла рукамі па твары, нібы здымаючы стому з вачэй, і ўжо хацела сказаць, што вось толькі падоіць карову ды будуць вячэраць.
– Я пайду ў вёску, – апярэдзіў яе Васіль.
– Зноў! – больш спалохана, чым злосна, крыкнула яна. А потым перайшла на ласку: – Не ішоў бы ты лепш. Заўтра ж рана ўставаць.
– Ну што ж, і ўстану.
– Дык павячэраў бы хоць.
– Я скора прыйду.
– Ведаю я гэтае скора… Ой, находзішся ты! Давядзе цябе гэты Азароначак! Успомніш ты маё слова!..
– Нічога, маці. Спалохалася?
– Вось тады пасмяешся! Знайшоў чым гуляць! Па-твойму, я сляпая – нічога не бачу, або дурная – нічога не ведаю?
Ён падумаў, што больш не варта… Не, ён проста ўспыхнуў:
– Яшчэ чаго – будзе вучыць!
І пайшоў.
Зноў дай божа цярплівасць на ўсенькую ноч!..
Праз якую гадзіну старая хата ў шэрай, па-начному ўжо аднатоннай, чыстаполіцы стомлена патушыла агеньчыкі акон.
. . . . . . . . . . . . . .
Маці не спіць.
Каля гэтага хутара фронт – трагічны пачатак вайны – прайшоў, як нейкі раптоўны віхор, – і верхам, і нізам. Раўлі самалёты, ірваліся бомбы, грукаталі танкі, беглі па збожжы салдаты… Прайшоў гэты віхор і праз душу: ён нечакана вымеў з хаты абодвух старэйшых сыноў. Сцяпан толькі пазалетась, калі прыйшлі таварышы, вярнуўся з панскага астрога, прычакаўшы нарэшце таго, за што пакутаваў. Уладзік, самы старэйшы, гаспадар, змабілізованы панамі ўлетку трыццаць дзевятага года, толькі ў замаразкі прынёс асміну вошай з нямецкага лагера.
І вось пайшлі яе хлопцы зноў, цяпер ужо на ўсход. І не вяртаюцца, як іншыя… Не паспелі і ажаніцца, – так хутка праляцеў ён, гэты час іх доўгачаканай волі. Уладзік толькі дрэва навалачыў, каб новую хату рубіць. Сцяпан у сельсавеце сядзеў, старшынёю. А Васіль – гэты вучыўся дзве зімы ажно ў Наваградку…
Так, тых няма. Бог святы ведае, што будзе… А гэты, апошні, не хоча сядзець у хаце, шукае няшчасця. Дачакалася – нават не скажа, куды і чаго…
…Яны прыйшлі яшчэ зацямна. Старая не спала ад болю ў нагах, і асцярожны стук у шыбу не разбудзіў яе, а проста спалохаў. Пакуль яна ўзняла з падушкі галаву, пакуль у гэтай сівой проставалосай галаве сто разоў перавярнулася думка – хто гэта? – і нават радасць – а можа? – пакуль яна ўстала, пачуўся амаль да шэпту прыглушаны голас:
– Хозяин!.. Хозяин, открой!..
Як вядзецца спрадвеку, яна спачатку прыткнулася лбом да шыбы, паглядзела. Потым выйшла ў сенцы, дрыжачымі рукамі выцягнула засаўку і адчыніла дзверы. Стала толькі зусім ясна тое, аб чым яна здагадалася адразу: гэта – яны, байцы…
Адзін з іх, – а колькі ўсіх было, не паспела заўважыць адразу ў матава-празрыстым паўзмроку дасвецця, – адзін падышоў да яе і ўсё яшчэ шэптам сказаў, нібы спытаўся:
– Мать? Ты нам хлебушка дай, родная… Ты не бойся: мы сразу же уйдем… Из лагеря бежали…
Шэры і гладкі тэлеграфны слуп са злавесным гудзеннем праплыў перад яе вачыма… З той самай паперкай, якую рваў яе хлопец… Мільганула думка, трывогай тузануўшы за сэрца: а ён яшчэ не вярнуўся!.. Белая пляма паперкі махнулася разам са слупам удаль і знікла. Застаўся толькі страшны няголены твар чалавека з вялікімі вачыма. Засталіся толькі яны – цяпер ужо добра відаць – учатырох.
– Заходзьце, хлопчыкі! Я вам хоць малачка… Хоць смагу прагнаць… Лямпу не будзем запальваць…
Апошняе яна сказала, пераступаючы парог.
. . . . . . . . . . . .
І на гасцінцы, і ў мястэчку, на ўсім – так добра знаёмым і якім жа кароткім цяпер – шляху ад роднай хаты да свежай ямы ў лапухах добрыя людзі бачылі яе пакутніцкі паход. І ўсім было зразумела, куды і завошта.
Чатыры босыя, у вайсковых лахманах мужчыны, з рукамі, скручанымі назад калючым дротам, па двух ішлі следам за ёю. Ёй фашысты зрабілі палёгку: не звязалі рук… Што ж, яны не баяліся яе нават так, як гэтых бяззбройных, знясіленых уцекачоў. Адзін з байцоў, яшчэ зусім хлапчук, нядаўна астрыжаны пад машынку, з усіх сіл намагаўся не ўпасці і, ззаду гледзячы на таварышаў, узнімаў, як і яны, галаву.
Свае худыя, так мала ў жыцці цалаваныя рукі яна трымала мазалямі да мазалёў. Шаптала свае, зусім новыя словы малітвы. І ў ранішнім святле роднага сонца ясным быў яе твар, хоць па маршчынах міжвольна каціліся слёзы. Яна і тут не думала пра сябе. Дзе ён, яе Васілёк, чаму не вярнуўся?.. Як добра, Божа ласкавы, што ён не прыйшоў, не прыбег нават і на пажар роднай хаты!.. Відаць, далёка ўжо недзе сынок, відаць, адкапалі-такі яны з Азаронкам свае кулямёты… Дзе яны, Уладзік і Сцяпан?.. Хавай іх, Божа, усіх трох ад куль, дай ім усім убачыць матчыну магілу!.. І тут душа яе вярталася да гэтых, да чужых сыноў, з якімі так моцна зрадніла доля… Яна чула іх крокі – шорганне босых ног па жвіры, чула і цяжкае дыханне… Яна аддала ім усё, што магла… А тут нават не азірнешся. І яна рабіла адно – яшчэ як мама вучыла – малілася. І за сваіх сыноў, і за чужых, і за сябе…
Горача дыхалі клыкастыя, дурныя зяпы аўчарак. Чорнай сталлю паблісквалі ў голых да локцяў, загарэлых руках аўтаматы. Час ад часу на ўзбоччы гудзелі тэлеграфныя слупы.
Маці не ведала, хто яна. Не думала аб тым, што не з адным толькі жахам глядзелі на іх паход сустрэчныя, – што вобраз яе засядзе ў сэрцы многіх мужчын горкім, няўмольным дакорам, што вочы і рукі яе ўспамінаць будуць нават дужыя людзі, выганяючы з душы апошні страх перад начной партызанскай атакай…
1957
