Текст книги "Ад сяўбы да жніва"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 14 (всего у книги 43 страниц)

2

Мінула больш года.

Прыйшла яшчэ адна ваенная вясна.

Вясна, кажуць, прыгожая ўсюды: i ў полі, i ў лесе, i ў горадзе. Ды з гэтым не згаджаўся партызанскі хлопчык Анатоль. I правільна думаў: вясна ў лесе – найпрыгажэйшая.

Праўда, сонца ўзыходзіць тут трошкі пазней, але гэта яшчэ лепш: пакуль яно паднімецца над лесам ды заблішчыць праз голле ў акенды лагернай зямлянкі,– можна паспаць даўжэй, а потым нават лічыць, што i ты ўстаў вельмі рана. I наогул усё тут не так, як у вёсцы было. Там раніцай на вуліцы раўлі каровы, а тут яны недзе пасуцца на паляне, i мама кожную раніцу ходзіць туды з вядром. Анатоль спіць на пасцелі з яловых лапак, засланых дзяругай, а сонца ўжо даўно глядзіць у акенца. Сонца хоча, каб хлопчык устаў, i яно прыпякае яго. «Чыхнеш, чыхнеш, усё ж такі», – смяецца сонца. I праўда – Анатоль не вытрымаў, чыхнуў. Але спіцца цяпер вельмі смачна, i хлопчык ласа мармыча нешта i паварочваецца на другі бок. Мама вярнулася з паляны, дзе ходзіць Падласка, амаль з поўным вядром малака. Мама хоча таксама, каб хлопчык устаў, пакуль сырадой яшчэ цёплы. Яна казыча Анатолеву пятку, што высуну лася з-пад дзяругі, i, смеючыся, кажа:

– Ну, ну, ваяка, устаў бы, ці што…

Анатоль падцягвае нагу i нешта нездаволена бурчыць. Але мама казыча яго за вухам, i вось, зусім прачнуўшыся, ён устае i пытаецца:

– Тата прыехаў?

– Тата прыедзе заўтра, – адказвае мама.

– А хто сёння прыехаў?

Сёння на мове Анатоля азначае – гэтай ноччу. Амаль кожнай ночы хто-небудзь прыязджае ў лагер партызанскіх сем'яў, уцякаючы ад фашысцкага здзеку i смерці. Вельмі цікава бывае, калі прыязджае такая сям'я, – новыя людзі, новыя дзеці, будуецца новая зямлянка. Яшчэ цікавей, вядома, калі прыязджае сам тата. Тады можна пад'ехаць на сядле, патрымац ца рукамі за татаву цяжкую вінтоўку!.. Ды сёння ён не прыехаў.

– Сёння прыехалі з Пяскоў, адна сям'я. У Сымонавых начавалі.

– А зямлянку яны ўжо зрабілі?

– Ну што ты, – смяецца мама. – Як жа яны маглі зрабіць без цябе. Вось паснедай хутчэй ды ідзі.

Анатоль спяшаецца. Сёння ён зусім ахвотна падстаўляе тварык, каб мама памыла яго сцюдзёнай крынічнай вадой, больш, як заўсёды, выпівае малака, надзявае пілотку, бярэ свой «аўтамат», i вось ён ужо на дварэ. Добрай раніцы, сонечны лес!

Праз голле бяроз i алешын на кусты ляшчэўніку, на папаратнік, на мяккі, сыраваты мох кладуцца светлыя плямы сонца. Лісты на дрэвах варушацца, i цені на імху варушацца таксама. Вострыя верхавіны цёмна-зялёных ялін i святлейшыя шапкі яшчэ больш высокіх соснаў абліты яркім сонечным святлом. Шчабечуць птушкі, недзе далека кукуе зязюля, а недзе бліжэй – стукае сякера. Анатоль ведае, – гэта спускаю ць дрэвы на новую зямлянку. Чуеш – вунь ужо сякера не стукае, а шоргае піла. Чакай, чакай… Ага! Дрэва крактанула, зашумела галлём па галлі іншых дрэў, паехала ўніз i глуха гупнула на мох. Цяпер зноў чуваць, як чахкае сякера: дзядзька цярэбіць на зваленым дрэве галлё…

А дзе ж будзе тая зямлянка стаяць?..

I тут Анатоль заўважыў дзяўчынку. Зусім незнаемая дзяўчынка стаіць на дарозе i, адвярнуўшыся ад Анатоля, глядзіць угару, на сасну. Анатолю трэба пазнаёміцца з госцяй, але падыходзіць проста ён не хоча. Ён хаваецца за бярозу, настаўляе свой аўтамат, прыплюшчвае вочы i голасна, звонка крычыць:

– Трр! Трр! Трр!..

Усё атрымалася як найлепш, – дзяўчынка ажно падскочыла. Цяпер ужо можна i падысці. Анатоль бярэ аўтамат «на рэмень» i падыходзіць.

– Не бойся, – кажа ён, – я страляю толькі фашыстаў. Гэта я так – пастрашыў цябе.

– Ой, мамачкі,– усміхнулася дзяўчынка. – Буду цябе баяцца, такога маленькага. Я на птушку гляджу. Як яна называецца?

– Таксама мне – не ведае. Гэта ж дзяцел, – гаворыць Анатоль. – Бачыш, як ён падпіраецца хвастом?

– А нашы будуць рабіць зямлянку, – сказала дзяўчынка, усё яшчэ пазіраючы ўгару.

– А мой тата мінёр, ён фашыстам усе цягнікі паўзрывае. Aгa!

– Майго таты няма, – уздыхнула дзяўчынка. – I мамы няма, i бабулі, i нікога…

– А хто ж там сячэ? – здзівіўся Анатоль.

– Гэта дзядзька Сцяпан. Я ў ix жыву. Даўно-даўно. Бабуля Зося памерла, дык я жыву ў ix. Я называюся Ася, а ты?

– Я – Анатоль. Раней мама казала Толік, а цяпер я ўжо вырас.

Ася паглядзела на хлопчыка i засмяялася.

– Ой, мамачкі,– сказала яна, як гаварыла заўсёды цётка Марыля, яе апякунка. – Ён вырас!.. Стане на палена, дык свінні па калена. Вырас!.. Маленькі ты яшчэ зусім…

Анатолю гэта не спадабалася.

– Няхай сабе i не вырас, a ў нас ёсць школа, ага!

– Якая школа?

– Якая школа? Зялёная!

– Зялёная! А хто ж яе пафарбаваў?

– Пафарбаваў… Нічога ты не ведаеш. Ідзём вось, пакажу.

– Ідзём!..

Ася ўзяла Анатоля за руку, i яны не пайшлі, а пабеглі.

3

«Зялёную школу» зрабілі нядаўна. Камісар брыгады, ён жа i сакратар падпольнага райкома партьй, прыехаўшы сюды, паглядзеў, што ў сямейным лагеры сабралася шмат дзяцей, i сказаў:

– Нам бы школу адкрыць, таварышы, га?

– Яно-то добра было б, Мікалай Іванавіч, – згадзіліся мужчыны. – А што ж i праўда, растуць яны тут у нас на лес гледзячы. Але як жа яе, тую школу, зробіш?.. Зямлянку хіба такую разбухаць – чалавек на сорак – пяцьдзесят?..

– Зямлянку, – усміхнуўся камісар. – А навошта зямлянку? Што, яны сонца не любяць або ў нас сонца няма? Зялёную школу зробім.

I вось партызаны прывезлі i парты, i стол, i сапраўдную школьную дошку. А пакуль яны ix прывезлі, старыя мужчыны з сямейнага лагера выбралі месца пад школу i згарадзілі велізарную павець. Праз сцены гэтай павеці відаць былі неба, i сонца, i лес, – бо i сцен тых сапраўдных не было, а проста падпоркі з бярозавых жэрдак. Каб школу не заўважылі з самалётаў, страха была з яловых лап, a падпоркі для хараства дзяўчынкі аплялі дзеразой i кожны дзень прыносілі свежыя кветкі. Заняткі ў «зялёнай школе» праводзіліся так: пісьмовыя пад павеццю, а вусныя – проста дзе-небудзь воддаль, на сонейку.

Анатоль прывёў дзяўчынку пад павець, дзе вучыліся цяпер малодшыя дзеці, такія, як Ася, i трошкі большыя. Ix убачылі праз дзеразу на жэрдках яшчэ здалёк. Дзяўчаткі i хлопчыкі ўжо не пісалі, a толькі глядзелі на ix. «Цёця Тоня», маладая настаўніца, сустрэла гасцей каля ўвахода ў павець.

– Новенькая, – усміхнулася яна. – Гэта ты сёння ноччу прыехала?

Яна прыгнулася i пагладзіла Асю па галаве.

– I вал асы ў цябе якія кучаравыя!.. А стужку ты сама завязваеш ці мама?

Тут ужо Анатоль больш не вытрымаў.

– У Асі мамы няма, – сказаў ён. – I таты няма. I нікога няма. Яна жыве ў таго дзядзькі, што робіць зямлянку. Я ведаю, я яе першы прывёў.

– Ты маладзец у нас, – сказала цёця Тоня. – Ты аўтаматчык. Мы цябе сёння пасадзім разам з Асяй, ты ў нас сёння таксама вучнем пабудзеш. Ну, ідзём.

Настаўніца падвяла малых да свабоднай парты i пасадзіла побач.

– Аўтамат трэба зняць i паставіць вось тут. Ён у цябе не выстраліць часам?

Дзеці засмяяліся. Ды Анатоль зусім спаважна зняў з плячэй сваю зброю i паставіў яе каля парты.

– He стрэліць, не бойцеся, – сказаў ён. – Ён страляе тады, калі я страляю.

Дзеці засмяяліся зноў.

– Дык вось што, Асенька, – сказала цёця Тоня, калі сцішыўся смех. – Ты будзеш цяпер вучыцца ў нашай школе. Яна ў нас, бачыш, якая харошая! A колькі будзе сяброў у цябе, паглядзі.

Усе глядзелі толькі на Асю. Яна пачырванела, апусціла галаву.

– Школу сваю мы назвалі зялёнай, – сказала на стаўніца. – Яна не такая, як іншыя школы, бо яна партызанская. А мы ўсе – партызаны. I ты цяпер таксама партызанка.

– Глядзі—сарока, – штурхануў Асю Анатоль.

Ася падняла вочы. I праўда – сарока прысела на елцы, каля самай павеці, i заглянула праз жэрдкі ў школу.

– Скрэ-ке-ке! – здзівілася яна, убачыўшы так шмат маленькіх партызан.

– Сам ты сарока, Анатоль, – строга сказала настаўніца. – Ты ж у школе, ты сёння вучань, i дай мне, калі ласка, гаварыць. Дык вось, Асенька, вакол нашага лесу стаяць партызаны. Не такія, як твой Анатоль, a сапраўдныя – нашы бацькі, браты i сестры, з сапраўднымі аўтаматамі i вінтоўкамі. Яны абараняюць нас, яны знішчаюць фашыстаў, а мы тут – вучымся.

– Самалёт! – зноў не вытрымаў Анатоль.

І праўда – пачуўся гул самалёта.

– Нічога, Асенька, – сказала цёця Тоня, – ты не бойся. Яны лятаюць кожны дзень. Ды пад галінкамі яны не ўбачаць нашай школы. Мы толькі дожджыку баімся, бо тады наша зялёная страха цячэ, i мы бяжым дахаты.

Самалёт набліжаўся. Ен ішоў не над школай, а значна правей. Аднак Анатоль не вытрымаў.

– Фрыц, на цю, на! – закрычаў ён, i дзеці засмяяліся, а разам з дзецьмі i Ася.

– Ну, бачыш, Асенька, які ў цябе адважны абаронца, твой Анатоль! – сказала цёця Тоня. – Дадзім яму за гэта сшытак, як ты думаеш?

Анатоль паглядзеў на Асю. Эх, ведала б яна, як моцна хацелася яму хадзіць у школу разам з іншымі дзецьмі! I намагаўся ён пайсці ўжо колькі разоў, а толькі ўсё не прымалі, казалі – малы. А цяпер вось выходзіць так, што няхай толькі Ася згодзіцца – i цёця Тоня дасць яму сшытак. Даўшы сшытак, дасць, безумоўна, i аловак, бо як жа пісаць без яго? А з алоўкам i сшыткам ён будзе вучань таксама! Эх, каб толькi дзяўчынка згадзілася.

Дзяўчынка паглядзела на «аўтаматчыка», паглядзела на цёцю Тоню, здаецца, зразумела ўсё, усміхнулася i ў знак згоды кіўнула галавой.

Анатолю цяжка ўстрымацца. Яму хочадца крыкнуць «ура!» i выпусціць угару чаргу са свайго аўтамата, але ён маўчыць. А што ты думаеш, – возьмуць ды зноў адправяць дахаты… Калі ўжо вучань, дык вучань – цярпі!..

4

Коннік ехаў па пушчы адзін. Свяціла сонца, шчабяталі птушкі, a конніку было сумнавата. Ён глядзеў у зялёны гушчар, куды вілася лясная дарога, i на вусны яго прасілася песня.

 
Фрылінг тог, майн голдэнэр…—
 

заспяваў ён амаль зусім нячутна, i песня гучала не ў тон ні сонцу, ні вясне.

Вось ён зноў адзін, без баявых сяброў. А аднаму ды без работы, калi вось так – завёз пакет у штаб злучэння i цэлы дзень вяртаешся назад – не адмахнешся i не адпросішся ад успамінаў пра тую страшную раніцу, калі загінулі ўсе родныя, калі застаўся ён адзін – за калючым дротам, з жоўтай латкай на спіне…

Вясёлы гром, нібы грукат калёс, пакаціўся па небе. Коннік зірнуў угару. Над верхавінамі ялін, што ўздымаліся за палянай цёмна-зялёнай сцяной, уставала шэрая дажджавая хмарка. Часта бывае вясной, што чакаюць, чакаюць дажджу, а хмарка, як быццам гуляю чы ў хованкі, ціхенька падсунецца з-за небасхілу i ўжо тады, калі збіраецда сыпнуць дажджом, знячэўку скажа пра сябе гуллівымі перакатамі грому. Ён грукоча, а першыя кроплі – адна за адной – ападаюць ужо на лісце, на траву, на людзей…

З-за зялёнай яловай сцяны дыхнула на конніка вільгаццю. Адчуўшы першыя кроплі дажджу, плечы яго палахліва сціснуліся пад зношанай гімнасцёркай…

– Эй, Каштан!

Конь ахвотна пабег.

Але позна ўжо, позна – куды ты ўцячэш! Ды, зрэшты, i ўцякаць няма чаго. I сонца свеціць, i дожджык шуміць – любата!..

Эх, дожджык!.. Каб не ён – не збочыў бы коннік з дарогі туды, дзе зямлянкі, не спыніўся б пад дрэвамі! Каб не ён – не пакінулі б дзеці вучыцца, не загарнулі б сшыткаў з недапісаным словам i не пабеглі б дахаты!..

Яны высыпалі з-пад зялёнай павеці, нібы чародка гаманлівых вераб'ёў, імчаліся па вузкай дарозе, па імху, паміж мокрых бяроз i весела, звонка крычалі. Кучаравая дзяўчынка бегла навыперадкі са сваім «аўтаматчыкам» і, даганяючы яго, залівіста смяялася. Яна смяялася, а нехта голасна паклікаў яе, нехта крыкнуў так моцна, што дзеці спыніліся.

– Ася! Ася! – гукаў мужчына з вінтоўкай за плячыма. Пакінуў каня i бег насустрач, нізка расставіўшы рукі…

Не, ён не быў незнаемы для ўсіх, бо дзяўчынка пазнала, ускрыкнула i, апынуўшыся на руках у мужчыны, абняла яго шыю рукамі. Ён цалаваў яе, паўтараў адно толькі слова, а дожджык сыпау на ix, а яна пазірала на бацьку, i вялікае здзіўленне, нават спалох застылі ў вачах малой… Дык, значыць, цётка Марыля казала няпраўду, значыць, праўду казала бабуля Зося: тата, яе таталэ – прыйшоў!..

Яна прытулілася шчочкай да яго няголенай шчакі i з надзеяй спыталася:

– А дзе мама, бабуля? Дзе Ічэ, Ханачка, дзе ўсе?.. Яны таксама прыйшлі?

Партызан закружыўся вакол, нібы выбіраючы месца, а потым сеў на мокрую траву, не пускаючы з рук дзяўчынку. Ён нешта гаварыў, паўтараў ёй раз-пораз нешта адно, а слёзы самі каціліся… Ён выціраўся мокрым рукавом, а дождж усё шумеў…

Ужо не толькі дзеці стаялі навокал. Ужо нейкая цётка праціснулася праз натоўп i, убачыўшы на руках у незнаёмага дзяўчынку, амаль што крычала:

– Ой, мамачкі! Асенька, Ася, i няўжо ж гэта бацька?! Ды што ён – з неба зваліўся, ці што?!

– Гэта цётка Марыля, – паказала дзяўчынка рукой. – Я жыла ў ix, таталэ, доўга-доўга. А гэта – наш дзядзька Сцяпан! А яшчэ ў нас ёсць i Васіль, але ён у атрадзе.

Дзядзька Сцяпан з сякерай у руцэ, – ён не хаваўся ад дажджу, рабіў зямлянку, – падышоў да незнаёмага партызана бліжэй, паглядзеў i спытаўся:

– Твая?

Спытаўся, памаўчаў яшчэ, а потым сказаў:

– Ну што ж, пайшлі, брат, у хату. Мы пакуль у Сымона. Чаго тут будзем стаяць на дажджы.

* * *

Увечары, калi мама загнала нарэшце свайго Анатоля ў зямлянку i пачала распранаць, хлопчык спытаўся:

– Наш тата – мінёр, Асін тата – разведчык, а што лепш?

– Усё добра, сынок, – адказала мама, – абы тут немцаў хутчэй не было. А найлепш яно, хлопчык, тое, што вось дзяўчынка была сіратой, а цяпер i ў дзяўчынкі ёсць тата.

– А чаму ён забраў яе i павёз?

– Ну, чаму ж, – у ix жа там таксама ёсць сямейны лагер.

– А школы ў ix няма?

– Няма, дык будзе…

I пакуль яны так гаварылі, Ася была ўжо далёка-далёка. Яна сядзела з татам на кані i ехала ў дрымучы, цёмны бор. Насоўвалася ноч, але з татам было не страшна. Было толькі не вельмі зручна сядзець, i тата часта браў яе вышэй на рукі. Тады яна зноў пачынала расказваць яму ўсё ад пачатку, урыўкамі, пераскакваючы з аднаго на другое. А таталэ маўчаў, задуманы.

Прытуліўшыся да яго, Ася заціхала i пачынала драмаць. Шумелі высокія сосны, рупліва тупацелі капыты каня, i, заплюшчыўшы вочы, дзяўчынка ўяўляла, што яна плыве на лодцы… Ася ведала гэтае пачуццё, – дзядзька Сцяпан неаднойчы перавозіў ix з цёткай Марыляй за Неман. Успамінаецца Асі, што яна таксама вось сядзела ў цёткі на руках i, як цяпер гамоніць сонны лес, тады гаманіла вада… А потым на зялёнай, сонечнай паляне з'явіўся той самы хлопчык з аўтаматам. «Не бойся, я страляю толькі фашыстаў», – сказаў ён, a ўсе дзяўчынкі i хлопчыкі з «зялёнай школы» засмяяліся. Смяялася i цёця Тоня. Мілая цёця Тоня!.. Вось i Ася смяецца праз сон. Смяецца i адчувае, што нехта цалуе яе, хто – нсвядома, але гэта ўсё роўна, – напэўна ж, нехта вельмі добры. А потым чуваць i песня. I Ася прачынаецца…

– Ты спяваеш? – ціха пытаецца яна.

I партызану хочацца расказачь малой пра сваю небывалую радасць, гаварыць ёй, што ў нашай непераможнай краіне так многа добрых людзей, расказачь ёй пра ўсё… Ды ён чамусьці не знаходзінь адпаведных слоў. Ён толькі мацней прыціскае свой скарб да сябе i ціха-ціха гаворьщь:

– Зараз, зараз, майн тохтэрл[11]11
  Мая дачушка (яўр.)


[Закрыть], прыедзем дахаты…

А потым зноў пачынае спявачь тую самую песню – пра залаты вясняны дзень. Цяпер яна гучьщь, як калыханка.

1950

ДОМА

Знаёмая партызанская кузня. Колькі яна працавала тады на кавалёву сям'ю, a колькі на нас?.. Цяпер абкідана калгасным інвентаром. Гудзе горнам i звоніць кавадлам, як i заўсёды, неяк загадкава хвалюючы…

І каваль, як заўсёды, замурзаны, з усмешкай:

– Няўжо ж гэта, хлопцы, ужо шэсць год прайшло пасля вайны?..

Неман. Гаючая, родная прыгажосць. Успамінаецца той час, калі яна, гэтая прыгажосць, адчувалася i паколатымі, патрэсканымі нагамі. Маленства з вечнай аскомай ад няспелых яблыкаў, з назіраннем жыцця ў дробязях, знізу, калі многае, чаго не заўважаеш сёння, заўважаў i многае адчуваў мацней, без наўмыснага падыходу, без прывычкі залісваць, хаця б толькі вачыма.

Дзікі дзень на рацэ. Ca спінінгамі – уніз па плыні, да краю пушчы. Печаная ў прыску, па-першабытнаму смачная шчупачына. То дожджык, то сонца, то вецер, што згортвае хвалі ў баранчыкі. Пясчаная сцежка ў мокрым лазняку. Крыўдна, недаравальна запусцелыя партызанскія могілкі… Халаднаваты, быстры брод.

Ад гэтага броду, ад пушчы хмары гналі нас у другую вёску.

На ўеходзе весела ззяла вясёлка, як сімвал ціхага жыцця, што так па-свойму адчуваецца ў гэтых шматпакутных мясцінах…

Першыя мэндлі. Шпакі пачынаюць лётаць чародамі. На выгане – вясёлыя пастушкі i дамавіты пах торфу ад іхняга вогнішча. Заходзіць сонца. Бусел вяртаецца з кунінай у дзюбе. Век жыві – век будуйся. З гнязда на загуменным вязе бусліха вітае яго гаспадарлівым клёкатам.

Бязмежныя, як неба, прасторы жыта. Дзе так нядаўна яшчэ стракацелі палоскі. Абозы сена. Навінка тут – трактары, грузавікі…

Ідылія вечнага i сучаснасці.

1951

АХАЛІ-ГАГРА

Хмарная ноч. За акном шуміць мора. Быццам нехта бязмежна дужы хоча ўзабрацца на бераг, злізаць з абрыву наш дом. Ен, гэты нехта, не злосны, – у перакатах яго наступу чуваць хутчэй нават туга, да нуды аднастайная, шматгалосая жальба на лёс, што асудзіў вось так, для нейкай незразумелай мэты, шумець i шумець… Ласкавы, цёплы, пеністы шум. Кал i ты дужы i сам, ён пагайдае цябе на хвалях. Калі ж ты слабы – лепш не лезь, як блазен, угрудкі да здаравеннага дзядзькі, бо ён цябе толькі патрэпле вялікай рукой за чупрыну – заплюе твае ногі жарствой, паваліць i выкаціць разам i галькай на бераг. Нават скажа, здаецца: «Ну, ну!..» Так i гаворыць, так i чуваць у ягоным шуме панурая, нязлосная пагроза дарослага, які сумна заняты сваёй невясёлай справай i не любіць, каб яму перашкаджалі.

Днём яно, мора, пяшчотнае, сонечна-бірузовае.

Горы – цёмна-зялёныя. Ідзеш па беразе, забудзешся, дзе ты, i вось – праз зеляніну дрэў у садзе – убачыш, здаецца, хмару. Дождж будзе, ці што?.. І раптам успомніш, што гэта – Каўказ!..

Снегавых не відаць. Да самай вяршыні зялёнай гары ўзбіраюцца дрэвы, якія адгэтуль, з марскога берага, здаюцца кустамі.

Хмары над гэтай зелянінай, ці, лепш сказаць, – на гэтай зеляніне, здаюцца дымам вялікіх вогнішчаў, раскладзеных дзесьці ў тарах. Вогнішчы тыя доўга гараць, лена i безупынна падпускаючы адтуль на мора дым. Ды ён ніяк не хоча разлучацца з зелянінай гор…

Бязмежная паэзія, якую нашай лыжачкай не вычарпаць да дна.

* * *

Цясніны з сухімі, камяністымі рэчышчамі. Горная дарога, абапал якой то бамбук, то гранатавыя дрэвы з чырвонымі i пругкімі, як з воску, кветкамі, то дубы i грабы, то кусты ажыны. Каменныя домікі на высокіх падмурках. Дзіўна маленькія вуллі. Ослік стаіць на ўзбоччы гары, ніяк не могучы прыдумаць, дзе б гэта напіцца… Карова звоніць бляшаным іржавым званком. Высвістваюць дразды. Козы пасуцца з мяшэчкамі на вымі, каб казляняты не ссалі ix без ведама гаспадынь. Стары абхазец, пастух у чувяках, падобных на скураныя лапці нашых пастухоў. Босыя хлапчукі ў цюбецейках. Загарэлыя, абавязкова вусатыя мужчыны волакам цягнуць на валах з гары тоўстыя, грымучыя бярвенні…

Радуле Сційенскі, паэт не толькі за рабочым сталом, расказвае мне пра сваю далёкую Чарнагорыю. Цікавы чалавек – з яго прыемна калечанай рускай мовай, з яго маладосцю ў шэсцьдзесят год, з разумным гумарам i веданнем гор.

Сардэчная паэзія далёкага маленства!.. Як ён, Радуле, калісьці прабіваў браню чарапашкам, звязваў ix, запрагаў у малую сошку i «араў». Як яму пахне адтуль пастушыная яда – авечы сыр, ляпёшкі i дзікі часнок…

Мы ідзём па камяністай, вузкай дарозе, апіраючыся на доўгія бамбукавыя посахі.

Далека ўнізе – мора з каёмкай пены каля берага.

Зялёныя вяршыні гор, абмочаныя знізу ў рэдзенькі студзень сівых воблакаў,– штораз бліжэй да нас, a ўсё ж – высока!..

– Добры дзень! – з натуральнай прыязнасцю вітае мой спадарожнік сустрэчную абхазскую бабулю. Засушаную, лёгкую, усю ў чорным. І зусім сур'ёзна пытаецца ў яе: – Скажыце, a ці далека яшчэ да Царграда?..

* * *

Ноччу была навальніца: гром над морам i стук дажджу па вялікіх л i ста х смакоўніцы.

Зранку хмары, яшчэ ўсё цёмныя, ішлі з мора на горы. Там, над вяршынямі, неба святлейшае, нават не-не ды пакажацца сонца. На захадзе – рэзка акрэсленая лінія марскога далягляду. На цёмнай вадзе – белыя баранчыкі, на цёмным небе – белыя чайкі.

Свежа, духмяна, прыгожа.

Апоўдні хадзілі ў горы.

У калючым ажынніку – чорныя, спелыя ягады. Назбіраеш жменю, глынеш – нібы глыток вясёлага віна. У засені магутных букаў, на вышыні шасцісот метраў, ляжаць сівыя, папярэшчаныя зялёным мохам камяні…

Добра закурыць на абрывам цясніны. І гутарыць «о временах грядущих…».

Добра гайдацца, учапіўшыся за пругкае голле бука.

Добра знайсці сцюдзёную крыніцу i прыкленчыць каля яе гаваркой вады.

Добра ўспомніць, што ўчора ты стаяў на носе

імклівага кацера i – паміж ціхім морам ды спакойным небам – адчуваў сябе вольным, як чайка!..

1952