Текст книги "Ад сяўбы да жніва"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 25 (всего у книги 43 страниц)

БЫСТРЫ НЁМАН

Калі ўжо чалавек узяўся за таптуху, дык надзене, вядома, і вопратку адпаведную: самую ні на што не патрэбную старызну – порткі, ватоўку, шапку, якія потым і сохнуць на плоце, і зімуюць недзе разам з сеткай.

А мы з Андрэем, як выпадковыя сёння таптушнікі, лазім па-гарадскому – у трусах ды ў майках, з непакрытай галавою. I вада на нас цурчыць з паднятай сеткі не надта прыемна, і ногі мы даволі грунтоўна паабдзіралі ў асацэ ды карчэўі, і камары ўжо намі пачалі цікавіцца бліжэй…

На беразе, за аерам стаіць трэці наш кампаньён – трыццацігадовы, здаравенны Валодзя, прыгажун з амаль дзіцячай усмешкай дабраты і нібы вінаватасці. У адной руцэ ў яго неразлучная папяроса, у другой – звычайная авоська з неспакойнай драбнарыбіцай.

– А ўсё-такі,– гаворыць ён, – хараство тут якое, хлопцы, у вас і рака, і луг, і лес…

Мы не спяшаемся з адказам, мы занятыя. Якраз Андрэй заходзіць, падводзіць свой бок таптухі да аеру, мы топчам ад зелля ў сетку, а тады – самы цудоўны момант! – паднімаем. I зноў хоць сціпла, але ўсё ж пацвярджаецца ўпартая народная праўда: «Рыба, браток, у Нёмане ёсць!» Гэтым разам у нас – не шалпатушкі-плоткі, не акунькі ці яршы, а сам ягомасць Шчупаковіч! Адцэджаны ў кулі, ён – зялёнай маланкай – замітусіўся па багавінні, па ніцяных клетачках, пакуль не квэкнуў у мокрай і прагнай руцэ. Толькі шпурнуўшы яго на бераг ды спусціўшы сетку ў ваду, Андрэй адказаў:

– Хараство, браце Валодзя. Зрэшты, так мы яго і рабілі, каб хораша… Сюды, сюды… Лявей. Пад гэты вось падазроны аерчык…

Нам ані крышку не холадна. I трэба было б гэтаму здзіўляцца, – позні вечар, палавіна жніўня, – але мы не здзіўляемся. Мы тут прымаем і цяпло і рыбу, як ад бацькі… Лезем па самыя ноздры ў ваду, здымаючы, між іншым, назол-камароў, падводзім, топчам, вымаем, кідаем на бераг – прагныя і шчаслівыя хоць цяпер, пасля няўдачлівага дня са спінінгам.

Не заўважаем, што і цямнее сёння не ў час, што і пагруквае з усіх бакоў… Ідзём мы ўздоўж другога ад прывалу берага, супраць вады, думаючы вось-вось вярнуцца на шырокі плёс, дзе ў водарасці нашаломім, вядома ж, нямала і плотак і шчупакоў… Гэта не толькі надзея, а нават упэўненасць.

Ды тут пачынаецца дажджавая прыстрэлка.

– Канец, відаць, ці яшчэ мо паходзім? – без ценю панікі ў голасе пытаецца з-за аеру наш суха ііутпы энтузіяст.

– Не, брат, усё ж такі канец!

I мы, тры Ермакі, плывём – адзін з узнятай авоськай, а двух, цягнучы сетку, – наўскасяк, на свой бераг, смеючыся пад буйнымі кроплямі, што ўжо малоцяць па вадзе і па нашых галовах зусім па-дажджа-вому густа, спорна.

«А ён і праўда – быстры Нёман», – думаю весела і з міжвольнай трывогай…

Пад густым, напорыстым ліўнем далятаем да нашай палянкі.

Сядзім у «Пабедзе», закрыўшы вокны і ветракі, і гэты наш, з усіх бакоў ашклёны, домік грыбам пры-горбіўся пад несусветным патопам. Маланкі ўжо не проста бліскаюць, а бесперапынку зыбаюцца ды зыбаюцца – у вокнах, у лесе, над лесам – бясконцым, таямнічым, ледзь не жудасным агнём. Бязлітасная, ураганная артпадрыхтоўка грому!..

Ну, пра гэтую ночку гаворка будзе, бясспрэчна, асобая! Як пра люты мароз і завею ў маім маленстве, калі суседскі конь прыйшоў ноччу з дровамі адзін, а самога дзядзьку Васіля толькі ўранні знайшлі на лузе ўдубянелага. Як пра тое жахлівае лета, калі збажына пасля граду была нібы пацягнута, з зямлёй змяшана вялізнай прулсыноўкай. Як пра тую, другую, грымотную ноч, калі пярун ударыў на лузе ў будан, забіўшы адной стралою дванаццаць касцоў…

Ды наш «будан» – мы ўспамінаем пра гэта ўголас – ізаляваны ад зямлі гумавымі скатамі, да таго ж ён не працякае, і мы яшчэ – хоць і не вельмі – маладыя. Мы, вядома, не толькі маўчым ды курым: і смеш-нае ўспамінаецца, і песня просіцца з душы… Хоць гром лютуе, ірвучы на кавалкі неба, хоць не гаснуць маланкі, а лівень лажыцца на нас непрадзьмутай сцяною імклівай і шумнай вады, якой не будзе ні канца ні краю…

Так, ні канца ні краю. Пра гэта бесстаронна цікае нам, направа ад руля, гадзіннік з асветленым цыферблатам. Гадзіну адлічыў, другую… Хутка поўнач.

Тады толькі лівень пачаў аціхаць.

– Нехта ходзіць…

– Ды што ты?

– Ну, браце Валодзя, слых у цябе – ідэальны.

– А вы прыслухайцеся самі… Во!

Адчыняю пярэднія дзверцы і, высунуўшы галаву пад дождж, гляджу назад, дзе паляна і, пад абрывам, рака.

У зіхаценні апошніх маланак на фоне неба чорным, мокрым рыцарам з'яўляецца закапюшонены коннік, а збоку, каля пярэдніх конскіх ног, купінаю чарнее куды больш празаічны і варты жалю «друг чалавека».

Гэта – Арцём, ляснік, і ягоны памочнік, калматы, маўклівы Званок.

– Э-гей! – крычу я, але «рыцар» ужо і сам пачынае злазіць з каня. Падыходзіць.

– Ну, як вас тут, не заліло? Лінуў дык лінуў, халерыя на яго! Дзірка прарвалася ў небе…

– Давай, Арцём, сюды ў церамок.

– Ды мне тут у маім балахоне сушэй, чым вам. А ўжо ж і дажджу во няма. Вылазьце.

I праўда – дажджу больш няма і, здаецца, не будзе.

Пацвярджаючы гэта, калматы Званок моўчкі прасунуўся ў наш кружок каля машыны і з асалодай, рыўком страсянуўся, сьшануўшы навокал процьмай халодных кропель.

– Пайшоў, халерыя!

– Вогнішча, хлопцы!

Паліва мы нарыхтавалі яшчэ ўдзень, ды вунь якую горбу. Але куды ты ткнешся да яго цяпер з запалкаю… Што ж, абліваем ламачча бензінам, і, насуперак усякай макрэчы, полымя выбухае радасцю перамогі.

Калі Андрэй адкаркоўваў бутэльку «сучка», Арцём, таксама прысеўшы каля раскладзенай на газеце закускі, сказаў:

– Ледва дастаў. Каб не Петрык, так і прыехаў бы я з пустымі рукамі. Усё падчысцілі – і соль, і мыла, і гарэлку. «Вайна!..» Ды што ты, браце, хочаш – людзі напалоханыя. Яно ўжо, скалсам, гадоў колькі? Семнаццаць ад партызанкі прайшло, а многія – хто і дзіцем быў тады – памятаюць.

– Ну, Арцёме, бяры, брат, ды цюкнемся.

– Будзьце, хлопцы, здаровыя! Як там яно ні было, а во сядзім ды выпіваем…

Ён тыцнуў белую пластмасавую чарачку пад свой шырокі нос і аддаў яе мне пустую.

– Каму гэта, вядома, хочацца, – зноў пачаў тое самае, жуючы. – Ды яшчэ каб праз каго, а то ж ізноў праз таго самага шалудзьку. Аданавар гэты – ён жа тая самая халерыя, што і Гітлер…

– Нічога, Арцёме, – усміхнуўся Андрэй. – Трэба будзе, дык пойдзем.

– Яно, вядома, пойдзем, куды ж дзенемся.

– Ведаеш, Валодзя, – сказаў я. – Арцём Сцяпанавіч – адзін з першых у нашай ваколіцы партызан.

– Ат, першы, – нібы адмахнуўся Арцём. – Разбярэшся там, хто з нас быў першы. Тут першы я, там першы ён. У многіх тады іншых думак не было. А калі ўжо гаварыць пра першых, дык во яны, канса-мольцы! – Ён тыцнуў шчопцямі з кавалачкам агурка ў Андрэя.

Андрэю было васемнаццаць, калі яны, група вясковых камсамольцаў, выйшлі вясною сорак другога года ў пушчу. Туды вунь, у гэтую мокрую цемру за Нёманам. А праз тыдзень пачалася першая прачоска. Эсэсаўцы, рэгулярныя карнікі – супроць сяк-так узброеных, неабстраляных дзецюкоў. Смяртэль-ны жах і бясконцая – калі лічыць яе не на мірныя дні, а на безліч ваенных гадзін, – без сну, без яды і вады мітусяніна, уцяканне. Пажары лясных хутароў і першыя трупы: на дрэвах, у прысаку родных хат… Тады быў і зацверджаны іх малады, паэтычна прыгожы патрыятызм, зацвердлсаны першымі стрэламі па ворагу, першымі пападаннямі, першымі ранамі і першай ахвярай…

Пра гэта я гаварыў Валодзю трохі раней. I мне цяпер двойчы прыемна… Наогул радасна – за Беларусь, за двух яе партызан-гвардзейцаў. Няхай любуецца мой сібірак, што там і нарадзіўся, што сюды прыязджае куды ахватней, чым у Сочы якія ці ў Ялту. Дык вось табе, хлопча, зямля тваіх бацькоў, вось яна – наша лясная ды палявая старонка, наш бацька Нёман і наша вясёлае вогнішча!.. I Валодзя, якому ў вайну было дзесяць – чатырнаццаць год, начытаны, з тонкаю душою Валодзя глядзіць і слухае з вельмі прыкметнай цікаўнасцю ў вачах.

– Таксама, браце, як цяпер падумаўшы, смеласці трзба было, – гаворыць Андрэй. – Вырашылі мы пусціць эшалон гэты якраз там, дзе яны менш за ўсё спадзяюцца: каля самага моста, каб з насыпу вы-сокага кульнуўся. Паўзём. Авосень – цёмна, гразка! Іван Капуста – хлопец быў! – паўзе спераду, я за ім… Душа, браце, пяе на найвышэйшым напружанні асцярожнасці. А потым я дагнаў Івана ды цап за бот, каб спыніўся. А ён, браце, са страху, ад нечака-насці – шануючы вас – калі вухне!.. Я, браце, ну хоць ты ўдушыся ад рогату – не магу… Ен у злосць… А ўжо насып вось-вось, перад намі…

– Тады ж цябе там, мусіць, і ранілі, і пабілі вас там нешта многа. Ці не там?

Арцём з другой, суседняй брыгады: за даўнасцю можна і пераблытаць.

– Не, браце, тады мы справіліся чыста. I эшалон той пусцілі, і вярнуліся. Хоць дыхту нам трохі далі таксама.

Паўза. А потым не вельмі каб ахвотная даведка:

– Ранілі мяне, Арцёме, каля Войнавага хутара, на днёўцы… Можа, хлопцы, яшчэ па адной?

Зноў паўза, трэск агню і вялае закусванне.

– Было, – гаворыць пасля Арцём. – Было, як ты кажаш, і страшна, было і весела. – Ён хрыпавата смяецца. – Раскажу я вам, хлопцы, бо і самому, бачыце, смешна!.. Паехаў я са сваім аддзяленнем у Баб-ровічы, млын той багаты разбамбіць, што немцам меле, халерыя на яго. Заведуюшчы там зладзюга, падла, ажно вочы круцяцца. «Напішыце мне, – кажа, – таварыш начальнік, што вы ў мяне не дзве тоны мукі ўзялі, а тры. Мне – для адчотнасці». Узялі мы там усё, што змолана было, – вазоў, здаецца, з сем… Не, браце, восем! I паехалі. А хлопцы мае, гляджу ў дарозе, як цюцькі, п'яныя, амаль усе. I сам я не разбяруся, варона, як ён іх там напаіў? Той халерыя – «для адчотнасці». Ну, браток, і намэнчыўся ж я з імі тады! Тут трэба ціха, а яны… Мала ім, што спяваюць, дык яшчэ дужацца шчапіліся на дарозе.

Сашку Тамашыку руку вывіхнулі. А ўжо сюды, да Нёмана пад'язджаючы, каля саменыш Вербалоза віч, Рэдзыса Хведар, гугніла, убачыў, што нейкі дзядзька-пагарэлец вязе настрамак нажабраванай саломы. «Ці пацэлю я, – кажа, – яму ў дугу?..» Ну, тут ужо я яго прыпёр: «Такую тваю, растакую, застрэлю!..» Затвор ягоны ў кішэню сабе палажыў. А ён, халерыя, кажа: «Страляй! Я ракам на дарозе стану, а ты мне, – кажа, – пацэль!» От дзе мармоліна!.. «А не пацэліш, – кажа, – дык ты тады станавіся!..» Ну, я яму толькі па карку заехаў тады. Дзеці ж у цябе, дурыла ты, думаю, маці старая, жонка, дый сам ты хлопец як хлопец, калі не п'яны…

Мы смяёмся. Але мне і шкада адначасна, і крыўдна як быццам, што ўсё гэта сёння – так спрошчана, нават міжволі прыніжана, так не ў тон таму сапраўдна гераічнаму, пра што я нямала гаварыў Валодзю перад гэтай сустрэчай, сам-насам. Не такога хацелася б для яго – каб пачуў… Ну, хоць не толькі ўжо аднаго такога!

I таму я з прыемнасцю заўважаю, што і Андрэй таксама не вельмі здаволены нашай гаворкай. Бо вось ён звяртаецца да Арцёма:

– Ты, браце, раскажы, як вы Баравічка з нямецкай бальніцы ўкралі.

– Ага, укралі,– згаджаецца Арцём. – Трох нас паслаў тады камбрыг: Гоцку, Мяжэвіча і мяне. «Не дазволю, – кажа, – каб мой найлепшы разведчык у фрыца смерць пакутную прыняў…» Яны яго пад-стрэлілі і ўзялі. А там у нас, у гарнізоне, быў сувязны. Нават у бальніцы той самай рабіў. Дык ён выйшаў ажно да першай хаты, чакаў нас. I ноч такая адпаведная была – хоць пальцам у вока. Прыйшлі мы, вартавога цюкнулі, сувязнога гэтага для адводу звязалі, нават хустачку ў рот яму ўперлі. А самі – за Баравічка, да саней яго вынеслі ціхенька і – алёп!.. Халерыю ты зловіш, а не нас! Дый з кулямётам мы былі. Гоцка Косцік насіў тады «Дзегцярова».

Як гэта проста ўсё, як звычайна, Арцём!.. Штосьці сёння не клеіцца ў нас. Намякнуць, каб ты расказаў, як тут твой «кляты» ўзвод (ужо не аддзяленне, а конны ўзвод, якім ты пасля камандаваў) тры дні недалёка адгэтуль трымаў на Нёмане абарону, як немцы не прайшлі, нягледзячы на мінамёты і танкеткі? Што ж, ты і з гэтым таксама згодзішся: «Ага, не прайшлі… Мы іх тры дні трымалі і не пусцілі…»

Ёсць чалавеку пра што расказаць, ёсць што ўспомніць і чым, не прыхарошваючы, пахваліцца. А ён вось зусім празаічна гаворыць, прыўзнімаючыся на калені:

– Давайце, хлопцы, мо трохі паспім? А то будзем заўтра носам, халерыя на яго, кляваць увесь дзень. Галля насцелем, ды ля агню… Ляжаць усё ж такі лепш, чым сядзець у машыне…

I мы рыхтуемся да сну. Бо ўжо навокал вогнішча сырая цемра пачынае так прыкметна шарэць, што заўважаюцца не толькі блізкія дрэвы, але і цярплівы леснікоў верхавік, які тым часам спіць па-свойму, на нагах, сяды-тады гайдаючы страмёны партызанскага, даўно старэнькага сядла.

Ляжым на лісцяной, раней падсушанай каля агню пасцелі. Рэбры прыходзянца напоперак галін. Мулка, вядома, але ляжым. Гамоніць роўным, пругкім гулам полымя, часамі трэсне, нібы раскалоўшыся, сучок. Зверху – не-не дый ападзе з ліста якая-небудзь зусім лішняя кропля, лузгануўшы па плашчы або да злосці спалохаўшы тваё вуха.

«Ужо гэты дык мог бы, – нібы нават капрызна думаю я пра Андрэя. – У яго ж не толькі ёсць аб чым расказаць, але і можа ён, калі ў часіну ціхай шчырасці, удвох, утрох… А зрэшты, чаму яна, тая часіна, павінна была прыйсці да нас іменна сёння, цяпер? Таму, што я хацеў бы вельмі, каб Валодзя пачуў?.. Я раскажу табе многае сам. Бо мне наогул трэба вельмі многае і вельмі добра расказаць пра такіх вось, як гэтыя, шчырых работнікаў нашай вялікай справы. Каб не пайшло ў нябыт, каб не развеялася, пашумеўшы мясцовай легендай, каб не зацерлася ў памяці пакаленняў тое, які тут, над нашым Нёманам, палымнела чырвонай стужкаю на аўчыннай кубанцы, грымела помстаю і маладым, пераможным смехам беларуская партызанская слава…

Не трэба толькі шумных слоў, не трэба імі абражаць непаказную, народную сціпласць сапраўдных людзей…»

Успамінаю, што было днём, як ён ляжыць на высокім абрывістым беразе – разам з намі, ды трохі наводшыбе – наш малады яшчэ Андрэй. Задуманы.

Усе мы маўчым, хто курачы, хто таіс. Глядзім на ціхую ў гэтай глыбокай завадзі ваду, у якой хвалююча, успамінам маленства адбіваецца нагрувашчанне белых аблокаў і мяккая, сакавітая просінь. Глядзім на луг за ракою, дзе стагі ўжо шарэюць, выгараючы на сонцы, а пакоша пацягнулася вясё-ленькай атавай. Глядзім час ад часу і на аблокі ўгары, на іхнім, як і належыцца, месцы… На фоне гэтай бела-лілова-блакітнай прыгажосці, лена планіруючы, перавальваюцца з крыла на крыло чатыры буслы. Не, больш. Далей яшчэ вунь. I лічыць не хочацца, – так многа. Пленум нейкі ці манеўры перад адлётам… У нас тут, за лесам, цянёк. А за ракою, на лузе, – яшчэ ўсё сонечна: недзе далёка за намі сонца толькі што пачынае ісці на пасадку. У велічным спа-коі працавітых дзён, у плённай жнівеньскай спеласці.

«Пра што ён думае?» – гляджу я на Андрэя спадылба, падпёршы падбародак пастаўленымі адзін на адзін кулакамі.

На тым баку стаіць над самай вадою бярозка. Адна, нібыта выбегла з дзявочай чарады, каб паглядзецца ў такое вялікае, чыстае люстра. Маладая, а колькі на ёй залатога лісця!..

«Пра што ж ён думае?.. А, ведаю!»

Пытанне гэтае і мой адказ – цяпер ужо не поўнасцю такія, як былі тады, удзень. Я гавару фактычна: «Пра што ён думаў?» I да ранейшых здагадак, неразрыўна сплятаючыся з імі, далучаюітца новыя.

Успамінаю словы, сказаныя тут, пры вогнішчы: «Ранілі мяне, Арцёме, каля Войнавага хутара, на днёўцы».

За звычайным, нібы і сапраўды толькі даведачным гучаннем гэтых слоў мне цяпер уяўляецца не тое, як яны, хлопцы, прарываліся з варожага агнявога кальца, як чатыры жыцці абарваліся, кожнае жудасна і прыгожа па-свойму… Бачу чамусьці другое, – ужо аголены лістападам бярозава-пярэсценькі гушчар і дол, нібыта для прыхільнай цішыні, багата высцелены жоўтым лістам. Тры буданы, у адным з якіх ляжыць паранены ў нагу дзяцюк. Два іншыя буданы – пустыя: атрад пайшоў на заданне. А з Андрэем астаўся кульгавы Петрык. I цяпер толькі ясна зрабілася, які гэта добры хлопец. I даглядае цябе, нібы маці, і ў душу не лезе. Шбыта вы тут удвох і нібыта адзін ты ляжыш на саломе, накрыты нядаўна чужым, а цянер ужо толькі народным, ласкавым кажухом. I непрывычны боль першай, няўмелымі рукамі перавязанай раны не такі для цябе невыцерпны, як боль па сябрах…

На змярканні параненаму чуваць было, як недзе – то бліжэй, то зноў далей – шамацела лісце пад на-гамі ў кагосьці… Можа, Петрык кульгае, так цяпер жаласна для цябе, а ўжо ж даўно, ад роду заграбаючы правай нагой? А можа, нават дзік, за ветрам не чуючы, падышоў?..

Ды вось шамаценне тое пачулася бліжэіі. I Петрык, якога дагэтуль нідзе не было, мужчынскім голасам крыкнуў: «Стой! Хто ідзе?»

Андрэева рука сама знайшла на саломе пакарбаваную ручку нагана. Дарэмна – галасы свае: Петрыка і яшчэ нечы, так трывожна знаёмы…

Вось зноў шамаціць лісце. У светлым трохкутніку выхаду з'яўляецца цёмны, гледзячы знізу, магутны сілуэт.

– Сынок, ты тут?

Эх, бацька, бацька!.. Няўжо гэта той самы ты, што, пілуючы на прыгуменні дошкі, стаяў на сталюгах і зверху пасмейваўся з сыноў? А потым, як Бульба, дужаўся з імі і рад быў, як сам казаў, у дзве столкі: што і хлопцы выраслі, дый ты яшчэ не ўломак, нават большага гэпнуў… А цяпер вось маўчыш, пазіраючы ў змроку на меншага. Што маўчыш – каб не плакаць?..

– Пайду я ўжо, мусіць, – глуха азваўся ён, пасядзеўшы побач. – А ты папраўляйся. Я мацеры так і скажу, што ўсё добра. А ты папраўляйся… – Пашамацеў саломай, устаў.– Прымаразкі бяруцца…

– Вы, можа, боты мае абуйце, – сказаў няпэўна сын. – У кутку вунь там. I анучы, здаецца, у ботах.

– Хэ, тожа мне салдат!.. Пайду. Ну, будзь здароў!..

Пайшоў. У чужую вёску, у чужую хату. Яшчэ ўсё босы, па пякучай шэрані. I без шапкі. Такі, як выбег з пажару…

I хада яго доўга, бясконца доўга шамацела ў бярэзніку насцілам лісту.

I сёння вось шамаціць – праз дзевятнаццаць год…

…Тады ж, калі мы ляжалі на беразе, Арцём спытаўся ў Валодзі:

– Дык вы з Сібіры? Ад белых, можа, мядзве-дзяў?

Той засмяяўся.

– Ну, ад мядзведзяў – не, а вось алені дык ад нас ужо недалёка, адзін чыгуначны перагон.

– Алені – яны, відаць, такія, як ласі? Спытаўся Арцём не таму, што нібыта не ведае, а хочучы нешта сваё расказаць. I расказаў, як летась увосені сустрэўся на сцеясцы з ласём. Сахаты пары шукаў якраз і быў, вядома, вельмі злосны…

– Гэты во выручыў,– паказаў Арцём на Званка. – Каб не ён, дык невядома, што і было б. То маў-чыць усё, а то дык калі кінецца на гэтага лася!.. А лось – такая вунь, хлопчыкі, звярына! – унурыўся ды на яго! А конь мой – дарма, што ціхі – на дыбы, крутнуўся на месцы, халерыя, ды ў гушчар. Як я там толькі рук ды галавы не адарваў, уцякаю-чы?.. I партызанку – хлопцы лс ведаюць – і фронт прайшоў, а дальбог лса ж, ніколі, здаецца, так не спалохаўся!..

Успамінаю, як быў забіты над Нёманам храбры нямецкі маёр. Трохі вышэй ад гэтага месца, на лузе.

Перад пачаткам блакады нейкі тройчы ардэнаносны франтавік яшчэ загадзя, напярэдадні падскочыў на матацыкле да той «фарфлюхтэр флюс»[20]20
  Праклятае ракі (ням.)


[Закрыть], з намерам паглядзець, чаго тут і каго тут так баяцца тылавыя пацукі, адкормленыя зондэрфюрэры і розны неарыйскі паліцэйскі зброд. Пад'ехаў на матацыкле з каляскай, сам за ручным кулямётам, а фрыц у касцы – за рулём. Спыніўся на высокім беразе, глядзіць цераз бінокль на някошаны луг за ракою, заліты нізенысім сонцам, на котлішчы і зямлянкі двойчы ўжо спаленай партызанскай «Масквы»… «Фарфлюхтэ вюстэ!» [21]21
  Праклятая пустыня! (ням.)


[Закрыть] Заўтра мы пройдзем у вашы бандыцкія логавы!..

Бінокль яшчэ быў ля вачэй, калі па абодвух ваяках паласнула аўтаматная чарга.

З кустоў на тым баку, толькі праз момант, патрэбны, каб распрануцца, выйшаў голы мужчына і, з пісталетам у зубах, сажонкамі пайшоў напоперак быстрай плыні… Жывы быў толькі матацыкл: ён усё тырчаў, гатовы зноў сарвацца з месца.

А ўжо адтуль, дзе маёра чакалі, у адказ на чаргу прыйшла першая міна – на выручку. Яна разарвалася, праўда, далёка на лузе, аднак і марудзіць нельга было. Упяўшыся, чалавек крануў з месца нагружаны шэра-зялёнай падлай матацыкл, дакаціў яго да абрыву: нырай!.. А сам – з трафейным кулямётам у левай руцэ, над сабою, і з пісталетам зноў у зубах – паплыў назад.

Другая міна разарвалася ў вадзе. Ды ён ужо вылез на бераг. Адтуль – з іх боку – пачуўся трэск матацыклаў… Трэці выбух узрыў лугавую макрэчу якраз на ягонай дарозе ў лес. Чацвёрты ахнуў пра-вей… Ды чалавек ішоў – не бег. Нават і апрануцца збольшага паспеў – трохі адразу, у кустах, а то дык на хаду, пакуль схаваўся ў першым бярэзніку…

Так, гэта быў Арцём.

У тыя дні душа яго была ахоплена страшэнным болем…

Ціха ўстаю. Не разбудзіў нікога. Толькі Званок, не паднімаючыся, спакойна глядзіць на мяне і прыязна матлошыць па траве хвастом. Вогнішча хоча галля. Праношу з горбы абярэмак і кладу. Праз нейкі момант, сабраўшыся з духам, полымя прабівае яго, уздымаецца са здаволеным гоманам.

Днее. Нібы добрыя вочы з-пад злосных брывей, з-пад хмарнай навісі цёпла глядзіць зара. Хмары паднімуцца, сонца ўстане. Будзе яшчэ адзін ціхі, пагодлі-вы дзень. Як гэта проста ўсё – дзень пасля ночы – і як гэта радасна.

Дзень пасля ночы. А ноч перад днём? Тая ваенная, навальнічная ноч…

Успамінаюцца словы: «Было і страшна, было і весела…» Гэта, Арцём, гучала ў цябе… ну, проста як адгавор. Бо страшнае тваё няможна часта згадваць уголас.

Новая хата ў адной з наднёманскіх вёсак. Садок на градах, у агародчыку кветкі. I часта тварык дзіцячы за чыстай, вялікай шыбінай, – як толькі хто стукне брамкай. У хаце на сцяне – выцвілы здымак пад шклом – партызанская конніца, цэлы ўзвод, і камандзір у кепачцы, Арцём Маляўка. Побач – тры ружы з лісцем – дзіцячая вышыўка, «ланцужком». А над усім гэтым – восем фотапартрэтаў. Цьмяных, з бязлітаснай рэтушшу, перазнятых ды павялічаных з маленькіх, пяцімінутных здымкаў мясцовага аматара ці валачашчага партача. Бацька і маці, таксама, як яны, старая цётка, малодшыя Арцёма-вы сястра і брат, першая жонка з дзвюма дзяўчынкамі.

Усе яны загінулі тут, у роднай вёсцы.

Дзевятага фотапартрэта няма. Мішку яшчэ не здымалі, здаецца, ці, можа, прапаў яго здымак. Пяць год было сыну. Казалі, ён уцякаў. Таму і магіла яго была за гумнамі.

Была. Бо летась іх з чатырох магілаў перанеслі ў адну, над якою паставілі помнік. Дзвесце шаснаццаць чалавек. Так падлічылі раней, па памяці, кожны сваіх. А Мішку адкапалі аднаго.

Бацька сам яго пераносіў. I сам расказваў мне, што ў той магіле наводшыбе разам з астанкамі сына быў яго мячык.

«Чырвона-сіні, вялікі. Нібы сягоння помню, як я яго купляў… Палажыў яму мячык той зноў…»

Бачу самотную хату над возерам, безыменнага дзядзьку-палешука. «Такыі, таварышу, раны нэ хочуць гаіцца…»

Адны не хочуць, а другія і зусім не гояцца. Колькі іх прынесла нам вайна?.. А ўсё ж: «Як трэба будзе, дык пойдзем, нікуды не дзенемся». Гэта – шэра, ды гэта затое не фраза. За ёю – вера, якую ўжо гартавалі…

Зноў Арцёмава дабрадушная ўсмешка: «Разбярэшся там, хто з нас быў першы…»

I сапраўды – што назваць пачаткам яго, Арцёмавай, партызанскай біяграфіі? Ці майскі вечар у сорак другім годзе, калі ён, пакінуўшы сям'ю, пайшоў з групай аднавяскоўцаў у гэты вось лес – улсо не з сякерай, без воза, а на вялікія гістарычныя справы? Ці тую восеньскую ноч сорак першага, калі ў акенца яго хаты пастукаў самы першы ў нашых ваколіцах партызан? Ці той чэрвеньскі дзень жахлівага, незразумела ганебнага адступлення, калі ён, шэры ды ціхі бядняк, падняў на дарозе і, азірнуўшыся вакол сябе, панёс у зараснік першыя тры вінтоўкі?..

«У многіх тады іншых думак – не было».

Якія словы патрэбны, каб як след расказаць пра цябе, пра ўсіх такіх герояў – радавых і сапраўды незамянімых?

«У мяне ёсць таксама медалі,– казаў ён учора, зусім прастадушна здаволены. – Адзін „За адвагу“, а другі партызанскі, жоўценькі. А ўжо за фронт нічога не далі. Я там шафёрам быў. На міну раз, халерыя, наскочыў. У Германіі. Толькі пыл і дым, слупам ахнула ўверх, – больш нічога не помню. I галава цяпер часта баліць…»

I ў параўнанні з суседзямі трохі больш сена карове – прывілегія лесніка.

Больш ты як быццам нічога не хочаш. А пра мінулае нават расказваць не любіш. «Што я – адзін такі?» Гэта – не словы твае, я такога не чуў, гэта – думка, і думка глыбока народная. Гордасць і боль прыкрываючы, ты нават смяешся і цягнеш наверх, каб весялей было, тую, не вельмі часам і прыгожую партызанскую будзёншчыну, якое яшчэ ўсё баяцца і тыя, што пішуць, і тыя, што вучаць пісаць…

– Сонца ўсходзіць.

– А, гэта ты, Арцём. Здароў!

Стаім на беразе, глядзім на ўсход, дзе – перад сонцам – учарашняя, «Андрэева», бярозка… Адалей пушча, думаю, дзе на лядах – рады сасонак. Толькі адну чамусьці бачу, буйным планам, з кроплямі серабрыстай расы, што вось-вось зазвоняць, як тыя мае, над Бярозай… У гушчары, над зарослаю рэчкай – цыбатае, бурае ласяня цягне губамі і плямкае, нібы жуе, аерыну, пакуль што толькі гуляючы. Хопіць яму і матчынага малака. А ласіха стаіць па чэрава ў вадзе. Напілася і, не спяшаючыся, угматвае, смачна жуе вялікія плывучыя лісты лілеі, разам з якімі да пысы яе асуджана гайдаецца-плыве пяшчотна белая, з сонечным «сэрцам» кветка. Хутка сонца паднімецца, і Нёмнава быстрая вада, у якую глядзіцца бярозка, заблішчыць, ажыве, зайграе…

Хораша, Валодзя, у нас – учора ты нездарма захапляўся!..

Арцём закурвае.

– Ну, што? – пытаецца з падморгам і прыцішана. – Будзіць іх будзем, рыбу чысціць ды есці варыць, ці пойдзем, можа, закінем, пакуль яны спяць?

Паэтычная, родная проза!..

1961