Текст книги "Ад сяўбы да жніва"
Автор книги: Янка Брыль
сообщить о нарушении
Текущая страница: 1 (всего у книги 43 страниц)
ЯНКА БРЫЛЬ
АД СЯЎБЫ ДА ЖНІВА
Апавяданні
«ЯК МАЛЕНЬКІ»
Раніцай дзядзька з цёткай прыйшлі ў гумно абіваць лён. Як толькі дзядзька адчыніў старыя, скрыпучыя дзверы, у гуменца хлынула маладое, румянае сонца. Дзядзька толькі рукамі развёў:
– А-а! Братка ж ты мой! Ганна, глядзі!
І глядзяць абое.
На таку стаіць лён у пуках, а над ім блішчыць на сонцы вялікая сетка павуціння. З-пад страхі на лён павук працягнуў аснову, на якой ужо трымаецца ўся сетка, усподзе прымацаваная да лёну. Сетка – як тая зорка касатая. А ў асяродку сам майстар – пузаты, пярэсты павук. Ад яго ва ўсе бакі, як косы ад зоркі, разыходзяцца ніткі павуціння, пераплеценыя што чуць дык большымі кругамі. Мігаціць, смяецца вясёлае сонца, рыжаватым золатам іграюць галоўкі і каліўцы лёну, сетка мяняецца колерамі вясёлкі, кожная нітачка асобна.
– Во! – усміхаецца дзядзька. – Пакуль мы тое-сёе, дык ён ужо напрацаваўся. А-ёй-ёй! Працягні ты такія вяроўкі. І як ён не скалоўся?..
– І праўда, – кажа цётка, – дасць жа ж Бог кожнай жывёлінцы свой промысел. Плёў-плёў, ткаў-ткаў, а зараз сеў сабе ды спачывае, замарыўся…
– А ведаеш, Ганна, – пачаў, памаўчаўшы, дзядзька, ды такім голасам, быццам яму няёмка было, – неяк хто яго… як і брацца за яго… Усё роўна неяк бы…
Ён палез у кішэню па махорку. Паглядзела цётка на свайго, усміхнулася.
– Ты, – кажа, – бацька, заўсёды, як маленькі. Ён сабе, а мы сабе. Бяры ды вынось, хай насыхае: сонейка… А я пайду на гусі цікну, як яна іх там пасе.
І пайшла за гумно.
Дзядзька згарнуў папяросу, прыпаліў, абапёрся аб шула, стаіць, пакурвае. «Валька! Валька-а, го-оў! – пачуўся з-за гумна голас яго Ганны, – а каб ты села крыцай, жабянё ты… А дзе твае гусі, га?»
І чуваць было, як Ганна пабегла па росным калматым поплаве. «Дасць малой чэпалаху!» – падумаў дзядзька. А сам усё глядзіць на павука… Пасля плюнуў, можа, дваццаты раз, кінуў «бычка», прытаптаў яго і, быццам устрапянуўшыся, узяўся за крайні пук.
– Што ж ты рассеўся, як добры пан? – сказаў дзядзька і зачапіў павука саломінай. Павук неспакойна заварушыўся, насцярожыўся. – Ну, ну, разумны ты, ды не зусім. – І пацягнуў за пук. Некалькі асноўных нітак павуціння пацягнулася за пуком, уся сетка выцягнулася, звузілася, і павук замітусіўся. Пачаў спачатку забіраць у сябе сетку, але, бачачы, што не да парасят, калі свінню смаляць, – пабег па нітцы павуціння пад страху і схаваўся. Дзядзька ўзяў два пукі аберуч і панёс, а за ім пацягнулася сетка.
І ўсё хараство растраслося.
Разаслаў дзядзька пук на таку, сеў на ім і ну хвастаць пранікам па галоўках.
А сам думае:
«Нябожчык тата цесляй быў і мяне пачаў браць з сабой ад пятнаццаці год. Вось ужо дваццаць трэці гадок, як і я валачуся па зрубах. І мерзнеш чалавек, і кіснеш, і пячэшся, як той рак, на сонцы. А то як гвякнуўся раз з рыштавання, тады, як Клімашыку верх на гумно зацягалі… І гаспадарка ж няшчасная таксама, кідаешся то казлом, то бараном, б'ешся, як тая рыба аб лёд, а столькі і толку. А там залетась пажар. Прыехаў з лесу – толькі гуменца застаў… Хата і сёння яшчэ стаіць без каморкі. Ды якая там хата, адна парахня! Зляпіў сяк-так, а саломы што купіў, а што і жабраваць прыйшлося».
І дзядзьку жыва ўспамінаецца тое прадвесне, гразь у Загоры, і сам ён – галодны і злосны – ідзе па гразі, з чужога двара… Пад пахаю кулёк саломы, аб'ехала перавясла, а сам дзядзька папраўляе шапку, якую толькі што скідаў, дзякуючы чалавеку за дар.
– Нной, Маруся! – гукае ён з прыгорка на кабылу. Яна стаіць сярод вуліцы, ледзь не па калені ў халодным гляі, і нешта думае ці проста дрэмле, адкапыліўшы губу. – Эх, падкурчылася, здыхата! Нічога не выдумаеш, я за цябе не пацягну. Нной!..
Кабылка напялася ўся як мага – і скура, і косці – і паплыла па балоце далей. А дзядзька хляпае збоку.
А пасля, познім вечарам, скурчыўшыся на выжабраваных кулях, ён доўга-доўга едзе дахаты. У падсуседзі, у чужую хату, адзін са сваімі чорнымі думкамі. Злосна сцёбае кабылку і слухае, як яго колы на драўляным хаду скрыпяць па калдобах, у якіх то хлюпае вада, то хрупае лядок, як шчымяць яго мокрыя ногі і ные з голаду нутро, як енчаць над балотам кнігаўкі, таксама, мусіць, галодныя, халодныя, беспрытульныя і злосныя…
Эх ты, доля наша, доля чубатая!..
Але чаму гэта, браткі, адгукаецца ў сэрцы чужы боль, хоць бы сабе і малы? Чаму не хоча падняцца рука, каб раскідаць чужое, сатканае цяжкай працай павуцінне?.. Чаму ён заўсёды, «як маленькі», як Ганна кажа, абы толькі ўбачыў ці пачуў нешта прыгожае, гатоў глядзець на яго, любавацца і слухаць, разявіўшы рот, забываючыся аб усім на свеце, нават аб долі сваёй, нават аб тым, што самога яго не шкадуе ніхто?..
1937
СУСТРЭЧА
Абы толькі хатнія селі за стол – снедаць, палуднаваць ці вячэраць, – адкуль толькі тая Мурка і возьмецца: ужо і трэцца каля дзеда Сымона, і мяўкае, просіць есці, і толькі ў яго.
Або прыйдзе ён у гумно, па сена карове, а кошка ўжо тут – бяжыць угары, па бэльцы, і мурлыкае, нібы хоча сказаць: «А во дзе я, а ку-ку!..»
– Ах ты, накольніца, – кажа дзед. – Бачыш, куды ты залезла!
Пасля ўжо ён нясе сваё сена па сцежцы, а Мурка бяжыць перад ім, наставіўшы хвост, як стрэльбу.
Аднойчы зімой быў пажар і згарэла большая палавіна вёскі. Згарэла ўсё і ў Сымонавых – і хата, і хлеў, і гумно.
Дзед Сымон быў тады дома адзін. Калі загарэлася суседава хата – зашумела, затрашчала полымя, павярнуў чорнай хмарай дым і загалёкалі людзі на вуліцы, – па старога напаў такі жах, што ён зусім разгубіўся. Як паіў каля студні карову, так і стаў, і стаяў, пакуль но загарэўся іхні хлеў.
Тады дзед убег у хату, зняў з паліцы свае акуляры, будзільнік… Спыніўся і думае:
«Здаецца, усё. Усё?.. Ці ўсё?..»
На печы драмала Мурка.
Дзед зняў яе і выбег з хаты.
Больш выхапіць з агню не ўдалося нічога.
Пагарэльцаў паразбіралі па хатах тыя, хто ўцалеў ад пажару. Сымонавых наклікаў да сябе сваяк – амаль на другі канец вёскі.
На ягоным будынку спынілі пажар. Застаўся ў дзядзькі толькі зруб ды столь, замест страхі. Наклалі на столь саломы і пачалі так жыць – дзве сям'і ў невялічкай хаце. Цесна, душна, нядобра. Як толькі адліжыць – на саломе растае снег, па сценах цячэ, са столі капае…
Тыдняў са два пасля пажару дзед Сымон быў неяк адзін у сваяковай хаце. Ляжаў на печы, пакрыўшыся кажухом, і думаў пра тое, што вось ён і занядужаў ад гора… А потым пачулася дзеду, што за дзвярыма штосьці нібы мяўкае.
«Няўжо гэта яна?» – падумаў дзед.
Муркі не было ад самага пажару. Так ужо і лічылі, што недзе загінула.
«Няўжо яна?..»
Дзед злез з печы, накінуў на плечы кажух, падышоў да дзвярэй. Як толькі ён адчыніў іх – Мурка шмыгнула ў хату. Убегла, мяўкнула, прылегла, перакулілася і наставіла лапы – ад радасці!..
«Знайшла!» – хацеў адразу крыкнуць дзед Сымон. Але ён раптам забыўся пра гэта, махнуў ад твару рукамі, сказаў:
– Галубка мая!.. Няма, няма нічога… Усё згарэла…
І заплакаў.
1937
СЁННЯ «ДЗЯДЫ»!
Гразь сцягнулі нарэшце першыя прымаразкі. Надвор'е сёння яснае, здаровае. Сад падасланы жоўтым лісцем. На клёне яго ўжо амаль што няма, а бяроза яшчэ ўсё калыша ад ветрыку доўгімі залацістымі косамі.
Я абкопваў яблыні, ціха мармычучы ў добрым настроі…
А потым да мяне – вядома ж, цераз плот – прыйшоў сусед. Худзенькі, абадраны Сашка, з рэдкімі, светлымі валасамі, з-за якіх яго i празвалі Лысым.
У Сашкі нямоглы бацька i тоўстая сястра, гультайка Марта. Маці памерла – як на памяць шасцігадовага хлопчыка – вельмі даўно.
Сёння Лысы таксама ў добрым настроі. Можа, таму, што ўвечары «дзяды» – поліўка з пеўнем, капуста, яечня, аладкі… Дванаццаць страў! I ўсё трэба есці – ад «кануны», накрышанай булкі ў салодкай вадзе, да густой панцаковай кашы, якая ставіцца на стол дванаццатай. Хоць лыжку адну, a вазьмі. Спрадвечны звычай памінак, «дзядоў», на ядзе ўжо толькі i трымаецца. Хіба што бабка якая ў каго i памоліцца за душачкі ўмарлыя, а так – садзяцца людзі i сапуць над місамі – за ўсё недаяданне – у дванадцаць столак!.. Ну дык як тут i Сашку не цешыцца?..
Лысы выняў з кішэні падвойную костку пеўневай нагі, адцягнуў кавалак сырамяткі, прывязанай за гузік, пакланіўся i пытаецца:
– Можа, вам што сыграць, пане Сцяпане?
– Ну, ну…
– Січас, пачакайце, настрою гармошку.
Сеўшы на камені каля плота, ён зайграў. Шморгаў, як смыкам, косткай па сырамятцы і, пераймаючы не скрыпку, a гармонік, галёкаў:
– Тува, тува, тува-ва!.. Тува, тува, тува-ва!..
Так паўтаралася бясконца. I на кожным «тува-ва» бледны твар Лысага аж крывіўся ад смакаты, як ад болю, аж вочы плюшчыліся, аж закідалася назад i весела пагойдвалася галава!..
З вуліцы, цераз брамку, прыбеглі Сыты i Худы. Адразу ж далучыліся да музыкі. Худы, рухавы i спрытны малец, Сашкаў аднагодак, махнуўся па садзе, падняў канчар нейкай дошкі i камень, прысеў i пачаў барабаніць. А меншы, тоўсценькі карантыш Сыты, з нястачы хоць якога струманту, паўсаджваў адубелыя ручкі ў кішэні і, прысеўшы ад стараннасці, верашчаў з усёй сілы Лысаму ў тон. Toe самае «тува-ва» – то басам крычалі хлопцы, аж гарлякі надзімаліся, то падвываючы ўгару, ды так высока, тоненька, нібыта хочучы, каб ix пачуў увесь свет!..
Я ледзь не ляжу ад рогату. Маці Худога i Сытага, Каваліха, выйшла з вёдрамі па ваду, спынілася на вуліцы, слухае i смяецца. Тоўстая Марта таксама пачула музыку, выйшла на двор.
– Пайшоў дахаты, здыхоцце ты! Я скажу нябось бацьку!
А малыя – яшчэ мацней.
Крычала, крычала Марта, ды – глядзіце! – ужо i яна рагоча. Усперлася локцямі на нізкі плот i ажно заходзіцца, ажно тоўстыя плечы ды тарбаватыя грудзі трасуцца.
– Божа мой, божачка! – кажа ледзь не праз слёзы. – I калі ў цябе будзе які-небудзь розум!..
…Ціхі, марозлівы вечар. Яшчэ зара не пагасла зусім, a зоркі ўжо відаць – адна, другая, трэцяя… «Дзяды» яшчэ не давараны – агні гараць пакуль што толькі ў вокнах кухняў.
Стаю на вуліцы, каля брамкі, маўчу. Кавалішын Толя, старэйшы брат Худога i Сытага, выйшаў трохі пазней, не заўважыў мяне i таксама стаіць – цераз вуліцу, перад сваім гародчыкам.
Ды вось направа ад мяне, каля суседавых варот, адліпла, запішчала завесамі, стукнула брамка, i на сярэдзіну вуліцы выйшаў Лысы.
Стаў i свішча, няўмела яшчэ, па-малечы.
– На, Цюлік, на! – падмацаваў ён крыкам свіст. – На, цю, на!..
– Навошта ён табе? – спытаўся Толя.
Сашка падышоў да яго i прыцішана, па-дзелавому пачаў:
– Цюлік недзе прапаў. Ты толькі не кажы нікому, Анатоль, бо Марта будзе біцца. Яна сёння два пеўні зарэзала, нашага i Якубавых. Трэба Цюліку кішкі аддаць, каб было шыта-крыта! Дзяды, панімаеш?.. На, Цюлік, на!..
Успамінаю крык i таўстаморды смех над шэрымі штакетамі:
«Божа мой, божачка!..» I сам смяюся ціха. Толькі з іншага.
1935–1937
«РАЗБУДИ МЕНЯ ЗАВТРА РАНО…»
«Мілая мама!
Учора я сніў цябе зноў. І толькі цяпер зразумеў, як шмат я вінаваты перад табою. Да ўчарашняй ночы не мог ніяк сабраць думак у адно і напісаць табе першае пісьмо з астрога. А тут вось гэты сон і памог мне.
Ішлі мы з табою, здаецца, пясчанай пустыняй. Ні капца ёй ні краю не відаць, пясок ды пясок. А сонца пячэ – страхата. Мне, маладому, і то было цяжка ісці, таму што ногі абсоўваліся ў гарачым пяску, а ты ішла побач са мной, не адстаючы, хоць і змучана цягнучы за сабой ногі ў стрэпапых валёнках, тых самых, у якіх я цябе дома накінуў. А мне, нягодніку, пат і не падумаць, што ты мне бабай магла б быць па гадах, нат і не падумаць пра твае хворыя ногі…
А пасля ты лягла… і памерла… І я не мог ні плакаць, пі слова сказаць, а толькі стаяў пад табою, глядзеў і глытаў горкі-горкі цяжар, што напіраў у горла. Сталася гэта вельмі хутка, – мне нават не помніцца, як гэта было. Аказалася толькі, што ты ляжыш на пяску, выцягнуўшы ўздоўж сябе сухія, спрацаваныя рукі, нізка над вачыма павязаная чорнай, аслабленай і насунутай на вочы хусткай. Вочы назаўсёды зачынены, і ўвесь твар высахлы, і дзіўна тырчыць над ім тонкі нос з горбікам, такім самым як і ў мяне… А над табой – агромністая, панурая піраміда. (Гэта такая вострая гара, складзеная з вялізных камянёў, калісьці даўно-даўно, беднымі егіпецкімі нявольнікамі, на загаду іхніх бяздушных паноў-фараонаў. Здаецца, што я ці Міхась чыталі табе пра гэта.) І толькі мы траёх па пустыні: панурая піраміда, ты і я… Дый то толькі я, бо адзін я жывы. Я азірнуўся навокал: пясок, пясок, пясок… Нідзе ні душы, пі тых бедуінаў па вярблюдах, пра якіх пішуць у кнігах, ні далёкіх пальмаў над травою і халоднымі кры ніцамі!.. І я зразумеў, што куды я цяпер ні бяжы – хоць на край свету – нідзе не знайду цябе, як не знайду тваёй душы, твайго голасу, твайго стомленага, ласкавага погляду ў тым, што вось перада мною…
І раптам, як гэта бывае ў сне, і ты, і піраміда прапалі, і засталася адна толькі твая чорная хустка, зацягнутая моцным вузлом. Моцным, бо я глядзеў на яго і адчуваў, што мне не развязаць яго ніколі… Я заплакаў і прачнуўся.
Успомніў, што ты жывая, што смерць твая – сон, мана, і плакаў ужо іншымі, шчаслівымі слязьмі. Хацелася смяяцца, гаварыць некаму, што ты жывая, што я магу яшчэ сказаць табе, што я…
Над бляхай, што закрывае маё невялікае акно, каб відаць было толькі неба, паварушваліся лісты каштана, залітыя ранішнім сонцам. Потым пад імі, на зрэзе бляхі села чырванагрудая ластаўка. Яны, бачыш, гнездзяцца і пад астрожнымі вокнамі. Села і штосьці стала шчабятаць. Відаць, да тых, што ў гняздзе, вышэй.
Л мне няма з кім гаварыць, апроч цябе… І таму, калі дзяжурны салдат прынёс маю каву, я папрасіў яго далажыць шэфу, – так называюць начальніка нашага вайсковага арэшту, – што я хачу напісаць пісьмо.
– Скажы, што матцы.
– Шэфуньця не ма, – адказаў салдат, – і до полудня не бандзе.
Ледзь я дачакаўся, пакуль ён вернецца. І вось, нарэшце, пішу.
Старэнькая мая! Даруй мне за ўсе мае крыўды, за грубасць, за ўсё тое з Волькай, за слёзы твае і бяссонныя ночы! Цяпер я ведаю, што ты даравала ўжо мне ўсё, а я… Я толькі сёння сабраўся прасіць прабачэння. Я плачу перад табой, цалую твае страпаныя валёнкі,– не адны ўжо ты іх страпала, служачы нам! – бо я не варты цалаваць твае сухія, карэлыя, спрацаваныя рукі. Па мне не плач, – які ўжо я ні ўдаўся, а ўсё ж сваю справу раблю, пакутую за службу людзям, службу дабра, якую ты ўсё сваё жыццё ціха, цярпліва нясеш, зусім не думаючы пра гэта…»
1937
ЯНА
…І толькі ён адчуў, што адзін у пустым, цёмным гумне, у вачах яго зноў пачала праходзіць яна – з раскрытымі для абдымкаў рукамі, з вачыма поўнымі ласкавай гутаркі без слоў.
– Ну што ж, мае міленькія, я ўвесь ваш, я нічога не магу, не абаранюся, я нічога да вас не маю, – казаў ён у думках, ціхенька, як гуллівае дзіця, скурчыўшыся і прыціснуўшы да грудзей складзеныя рукі. Ён часта, у сіле духа, дражніў свайго нячысціка, кажучы адно, а робячы другое. Бывала, раніцай не хочацца ўставаць, а трэба, дык ён казаў сам сабе з пакорным выглядам: «Ну што н? голубе, я нічога да цябе не маю, паспі сабе», і тут жа ўсхопліваўся і, смеючыся, пачынаў апранацца.
Перш ён чуў яшчэ кваканне жабаў па загуменні, дзявочую песню на вёсцы, потым у цемры пачалі бязгучна лопаць і разыходзіцца пухпыры, нібы кругі на вадзе, тады замітусіўся і ў адзін бок праляцеў разоў колькі нейкі бясконцы мур, рабенькі ад зялёных і жоўтых цаглінак… І ён заснуў.
І нехта добры паслаў яму сон.
Здаецца, выходзіў ён з жоўтага, спеючага жыта, папярэшчанага куколем і валошкаю, ішоў зарослай, роснай мяжою, над якой ніўка з ніўкай шчаніліся каласамі, выходзіў на шырокую палявую дарогу, пакрытую сівым пытлёваным пылам. Успомнілася ў сне, што калісьці сніў нешта падобнае, і ад успаміну стала соладка, цёпла на сэрцы, як бывае ўспомніўшы вельмі важнае, пра што моцна забудзеш…
А над раннем яна, так лёгка пераможаная наяве, усё ж прыйшла. Такая нібы пакрыўджаная, ціхая, добрая, аднак жа не забылася быць такою, якою ён бачыў яе калісьці на кірмашы, – у меру, панадна поўнай, з вачыма сінімі, вялікімі, што, як гаворыцца, «трохі наверсе», з усмешкай, з якою яна глядзела на яго тады, радая, што і ён на яе загледзеўся. У светла зялёнай сукенцы і высокіх чаравічках, што зводзяць яго з розуму, яна прыйшла не анёлкам, а ва ўсёй панаднай пышнасці сваёй красы.
Тады яны (хто яны – ён не мог зразумець, а толькі ведаў, што яны, значыцца маладыя, вясёлыя, добрыя) сядзелі за сталом, а яна ўвайшла і стала, зірнула на яго поўным як быццам сораму і любага расчаравання поглядам, у якім ён прачытаў: «Мілы, я так хацела, каб ты быў тут адзін». Сэрца яго напоўнілася ласкай, і ён пачаў – недарэчнасць якая – гаварыць, як дзіцяці: «Мілая мая, ідзі, ідзі з намі кашку есці!..»
Але тут нехта ўзяў і павалок яго некуды ад усіх, прымусіў яго расплюшчыць салодкія вочы і ўбачыць раніцу, і гумно, і старэйшага брата, які будзіў яго. «Пачакай, пачакай, вось, вось ужо ўсё, зараз я…» – прасіўся ён думкай у брата і зноў нырнуў у соп. Ох, ужо не было іх, тых маладых і добрых, і «кашкі» тое пе было, – толькі яна адна, і ён кінуўся да яе…
Але брата нельга было ўпрасіць. Прыйшлося здацца. Ён прачнуўся і сеў, сонна пачаў падзяваць кашулю, а ў паўсне была яна, і ён усё ляцеў, ляцеў і ніяк не мог даляцець да яе.
– Добра, добра, калі ты вельмі!.. – сказаў ён уголас на сябе самога. І хацеў яшчэ дадаць: «Рассаладзеў!..»
– Што «добра, добра»? Яшчэ і. ўпінаецца, паніч! Уставай вот! – сказаў брат, ужо выходзячы на двор, чамусьці зачыніўшы за сабою вераю.
Сон расплыўся. Навокал – тое самае гумно – кроквы, латы, салома, дзве сахі з крыжаваннем уверсе, гнёзды ластавак на латах. Праз шырокія шчыліны старых дзвярэй льецца, дрыжыць растрывожаным пылам, коле заспаныя вочы, ляжыць палосамі на тану вясёлае сонца. Ён нацягвае порткі, нага заблытваецца ў калошыне, ён злуе, а потым ужо і смяецца, падскакваючы на адной назе.
Апрануўся і выйшаў з гумна. Пасля ўчарашняга дажджу вішні, яблыні, грушы бялелі ў квецені, здавалася, нанава зацвілі. Каля гнязда на гумне стаяў бусел і калупаўся ў пер'і. І ўсюды было поўна сонца, смеху…
Прыйшлі мужчыны – плазаваты дзеравякі. Як гэта добра, што на месцы старога хлява паставім новы! Як добра, што галава другога бусла тырчыць з гнязда! І гэтая ясная, росная раніца – добра!..
Ён выпусціў а хлява кабылу, напаіў, і калі яна задумалася над карытам і са зачэпленай валасатай храпы закапалі ў ваду буйныя кроплі – ён зноў засмяяўся. Жарабя, конік, таксама піў, як сталы, задумаўшыся.
Ён лёгка ўскочыў па Каштанку і паехаў. А на пашы, пусціўшы кабылу, радасна паплёхаў па празрыстых, цёплых дажджавых лужынах.
Пасля плазавалі. Ён трымаў брату дзеравяку, а яна не слухалася.
Пасля мужчыны курылі, седзячы па дзеравяках, а ён пастукваў абухам па кары. Раптам яму ўспомніўся соп, яна, тая «кашка», і стала так смешна!.. Паглядзеў на бусла, што паходжваў па спіне страхі,– стала яшчэ смяшней. Зноў засмяяўся.
Дзядзька Яўхім, маўклівы здаравяк, кінуў недакурак, плюнуў.
– Чыво сміёшся? – спытаўся яшчэ па даўняй салдацкай прывычцы «па-гарадскому».
– Так сабе… Мала чаго…
– А вот лучша падзяржы мне гэты цурубалак, а то круціцца.
І зноў застукалі сякеры.
1936–1937
ПРОСТА, I ЯСНА
Як праз сон, успамінаю сябе маленькім хлапчуком. Лазіў па падлозе i застраміў палец.
– Баліць, – пішчу я i лезу да мамы.
– Што баліць? – схіляецца да мяне яе малады, мілы твар.
– Пальчык баліць, во! – паказваю я i плачу.
– А мой жа ты гаспадарык, – кажа мама i вымае з кашулi іголку. – Я вось ей дам, гэтай больцы, калі яна вельмі…– I мама пора застрамку іголкай.
– Баліць! – верашчу я i адбіваюся – б'ю маму рукою па шыі i плачу яшчэ горш.
Мама бярэ мяне на калені.
– Трымай, Люба! – смяецца яна да мае сястры. Люба бярэ мяне за ногі i моцна трымае. Я крычу i ўюном выкручваюся з маміных рук. Сукеначка мая закасваецца, i я тузаюся голымі ножкамі ў панчохах i крычу як сцяць. Мама абнімае мяне і, трымаючы адной рукою мае рукі, выпорвае іголкай застрамку.
– Во, бачыш, няма, – кажа яна i пушчае мяне.
– Баліць! – пішчу я.
– Што ж баліць? Вось жа яна, твая болька. Дай яе, Люба, сюды – я ёй дам!
Люба паднімае з падлогі вялікую трэску i – ажно прысядае – рагоча. Мама б'е трэску i лае яе. А я смяюся i плачу. Пacля я шкадую маму, – яна папрасіла, – абнімаючы за цёплую, мяккую шыю. А яна туліць далонню мой мокры ад слёз тварык да свайго твару, і цалуе мяне, моцна i многа, i хукае на мой скурчаны пальчык.
Мілая, добрая мама! Вось бы цяпер мне цябе! Мне ж гэтак хочацца, каб мяне прыгарнуў, пашкадаваў хто-небудзь добры, разумны, назваў бы сыночкам, чаго я так даўно не чуў.
Але ж не! Вось разбалелася галава ад цёмных думак, а сэрца ад горкай, як чэмер, тугі. Усталі злыднямі цяжкія пытанні жыцця, i не можа ix разгадаць мой бедны блазенскі розум…
А я ж хачу, я намагаюся вырашыць ix, – я не жартую, не забаўляюся жыццём, а жыць хачу i жыць разумна! Хачу быць разумным, добрым, любімым. Хачу ды не ведаю сёння зноў, з чаго i як пачынаць? Уцякло ад мяне сёння ўсё тое, што я ведаў, a ўсё, што я пачаў рабіць, здаецца мне такім марным i смешным, дурным i агідным…
«Адзін, адзін, як тая трысціна на пожары, – думаю я пра самога сябе. – Ой, наскочыш ты недзе на ліха, наскочыш…»
I вось я плачу. Дзяцюк, людцы мае, сорам, а плачу.
* * *
Учора вельмі аслабеў душой, абабіўся. Вельмі нездаволены сабою, проста да адчаю. Што яно – гэтая слабасць мая? Страта веры, правільных адносін да жыцця, таго, што давала мне сілу i шчасце. Адчуваю моцна, мацней, чым калі-небудзь раней, што, каб стаць чалавекам, трэба пачынаць зноў ад пачатку.
…У акне мільганула нешта. Гляджу на двор, – стары жабрак.
Уваходзіць у хату, здароўкаецца i, без усякіх прадмоў, траскучым голасам цягне: «Найсвентша матка…» I я адчуваю, што будзь гэта гадоў ca два таму назад – не вытрымаў бы, засмяяўся б.
Уношу яму талерку мукі. Дзед пакідае песню на паўслове, – відаць старого вераб'я, – i спехам настаўляе сваю торбу. Шшух! – ляціць туды мука, як у калошыну. А дзед гугніць:
– А каб вам гасподзь, а каб вам…
– Няма за што, дзеду, – гавару i гляджу на яго.
Сінія, бяскроўныя, апухлыя ад марозу рукі; на вусах намерзлі саплякі; на ўсю галаву лысіна. Старэнькі кажушок, увесь на латах, як чарапіцай пакрыты, разбітыя лапці.
– Вы, дзеду, відаць, i паабедалі б?
Ён глядзіць на мяне.
– А ты хіба дасі, што пытаешся?
– А чаму ж.
Дастаю з печы цёплае малако i кладу на стол акраец свежага хлеба.
– А мой жа ты галубок, – хмыкае дзед, цераз галаву здымаючы торбы. Ён садзіцца ля стала i есць, толькі вусы ходзяць.
– Адкуль вы, дзеду?
– Я, дзеткі, з Дзятлавіч, але сам жыву ў Горках, у дачкі, замужам тут.
– А што ж гэта вы так… ходзіце?
– Гэта, сынок, не я, гэта гора мае ходзіць. Хіба ж пайшоў бы чалавек? Ды паслаў бог зяця, каб ён падвярнуўся! Я, кажа, на цябе рабіць не буду!..
– А што, больш у вас нікога няма?
– Больш? Ёсць i больш. Сын недзе яшчэ перад вайной пакруціўся ў Амерыку ды прапаў. I дачка ў Расіі ёсць, настаўніца. Ды вось не піша… Раней пісала i грошы прысылала разоў ca тры. Тады i на мяне ласкавей глядзелі. А цяпер во не піша… Э-хэ-хэ, дзеткi, каму стары міл? От, як былі малыя, як я цягнуў з апошніх жылаў, гадаваў, вучыў – тады i я… А цяпер…
I губы старога задрыжэлі.
– Ну, пайду я, – заварушыўся ён неўзабаве. – Дзякуй табе, голубе, дзякуй. Малачка цёплага на старыя кішкі – ніколі я не спадзяваўся…
– Ат, што вы, дзеду, што вы, – праводжу я старога з хаты.
I мне зноў добра. Мне няёмка нават i думаць пра тое, што я зрабіў чалавеку. Мне проста добра – i ўсё.
1936–1937
