Текст книги "Ад сяўбы да жніва"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 17 (всего у книги 43 страниц)

– А што ты хочаш? – сказаў Сцяпанавіч. – Ашто, калі чалавек не гаваркі? Не ўсім жа балбатаць.

– Пакінь, Сцяпанавіч! Чаму ж ён не маўчыць, калі з другім начальнікам едзе. Асабліва калі той за яго крыху большы. Мне твае гутаркі многа не трэба, – я сваё месца шафёрскае ведаю, – ды толькі ж добрыя людзі з сабакам і то вітаюцца, а то ў машыну ўлазіць – маўчыць, з машыны лезе – маўчыць. Гэта ўжо, брат Сцяпанавіч, не перажыткі капіталізму, – тут мой Фамут бадай што і самога феадалізму чарпануў. Ды, каогул, якія могуць тут быць перажыткі? То ж ні ён, ні бацька ягоны ніколі тым капіталістам і не быў – з парабка выйшаў у людзі. Словам, мы з ім, як у той песні,– ён маўчыць, і я маўчу. Спачатку я. як і належыцца, уранні яму – добры дзень, на развітанні – бывайце здаровы. I што ж, – галавы нават не паверне ў той бок, а недзе зверху, высока прамармыча нешта ў адказ або, вылазячы з машыны, нібы задам адкажа. Спрабаваў я спачатку і гутарку пачынаць. «Надвор'е якое, Барыс Барысавіч». А ён памаўчыць, узважьгць становішча, праверыць яго з усіх бакоў і тады ўжо адкажа: «Так». Нібы мне зарплату выплаціць: ні капеечкі больш. «Дарожка якая, Барыс Барысавіч!» Скажаш вось так дый думаеш: будзе адказ ці не? Адказ сяды-тады бываў. Аднойчы ён нават расшчодрыўся: «Так, дарога добрая», – адмераў мне зарплату з прэміяльнымі. Ну і ўсяго ад быка малака. I маўчым. Добра, калі з кватэры ці на кватэру з работы вязеш – метраў трыста, – а як на дачу едзеш ці ў камандзіроўку?.. Заспяваў бы, здаецца, а то чалавека якога падвёз бы, дык не! – збоку Фамут сядзіць… Ну, і маўчым. Два ідалы ў адной машыне.

– І ўся сям'я маўчыць? – спытаў Сцяпанавіч.

– Яшчэ чаго не хапала. Дзеці – яны як дзеці. Былі б яны, значыцца, як дзеці, каб іх у людскіх руках патрымаў, а то ж, як мая маці кажа, на пупе скуры не чуюць. Пяць мінут яму хады да гэтай самай музычнай школы, а падавай машыну. Сем гадоў смаркачу, а ўжо таксама перажыткі капіталізму. Я ўжо для яго не дзядзя, не Аляксандр Антонавіч, а ты. Ды што хацець! – і мама кажа ты, і Жора – ты… Насядзе з ім поўная машына жорыкаў, і ўсе, як па статуту: «ты», «табе», «цябе не пытаюцца»… Сямейка! Алачка ў шостым класе, пра хлопцаў ужо, ды пры мне, у машыне гаворыць з сяброўкамі, а косы яшчэ ўсё Маня, работніца, заплятае. Ну, а Жорка, дык гэта, брат Сцяпанавіч, наогул элемент. Стары Фамут з начальства ніяк не вырвецца, а малады – з інстытута: жалезабетонны студэнт! Морда – во, кудлы да самых плячэй, і вечна нібыта ён сонны, нібыта не бачыць нікога. Так і чакае, здаецца, пакуль не пачнуць з ім вітацца, шапкі скідаць: «Як здароўечка, Георгі Барысавіч, што загадаеце?» Ляжыць на канапе, чытае і курыць. Пальцы культурныя, а папяроса – яна, вядома, цяжкая, – бах і звалілася на паркет. І што ж ты думаеш, – будзе ляжаць і дзерціся на ўсю кватэру: «Ма-ня! Ма-н-ня!!» – пакуль тая пліту не пакіне ды не прыйдзе падаць. А Мані гэтай – гадоў за пяцьдзесят, і згорбілася ўжо, і псіхіка ў яе такая, што якраз для Фамута, – маўчыць ды тупае круглыя суткі. Накорміць усіх, закалыша, тады ўжо бярэ на раменьчык Букеціка – белы сабачка такі для пацехі – і тупае з ім па двары. Праходачка! Усім, як мая маці кажа, трэба правільны пішчаварэнік.

– Ан-ну цяб-бе! – зарагатаў Недасек. Ён павярнуўся з бока на жывот і праз момант смяяўся, трасучы плячыма і нібы клюючы сваім востранькім носам траву, а потым зірнуў на Саньку, на Сцяпана-віча і падміргнуў: – Т-таб-б-бе б, начальнік, т-такую жытуху, га?

Сцяпанавіч, таксама трохі разлагодзіўшы твар, не адказаў, а толькі, гледзячы на Саньку, хмыкнуў:

– Гм!..

– Вось табс і «гм», – усміхнуўся Санька. – Уздумаў, брат Сцяпанавіч, гэты самы мой Жорка вадзіць машыну. Прыстане, як гразь, – даеш. Ну, раз даў баранку, другі… Справа, як бачыш, не хітрая – круціць. Абы дарога была шырокая ды пустая. А раз на дачу вёз яго, вясной, пасля экзаменаў. Ну, сеў ён за руль, вядзе, пакурвае, – увесь такі факстроцісты. А спераду, бачу, стаяць тры самазвалы. «Спыніцеся, Георгі Барысавіч, станьце калоне ў хвост». Бо спераду, насустрач нам, яшчэ адзін МАЗ ідзе. «Праскочу, – кажа, – не вучы». Ужо і баранку ў яго не возь-меш… Ірвануў ён уздоўж калоны, а пасля – управа. Ад сустрэчнай уцяклі, але капот усё ж такі аб крайні МАЗ прыцёр на павароце. Вылез я, вылез нават і ён. Ужо не гаварыць – па мордзе пляснуць хочацца. Умяціна – во! «Ну, што, – кажу, – га? А што, каб я ўзяў цяпер ды вам па радыятары?» I паказваю яму – вось так! – пяцярню. Маўчыць. Што ты будзеш з паршыўцам рабіць, – астыў я трохі, падкляпаў капот – паехалі.

– А сам на дачы таксама? – спытаў Сцяпанавіч.

– Сам на службе: зарплату адседжвае. А мне тым часам думай, як апраўдвацца будзеш. Еду ў горад і ўжо на ўсё гатоў. Ідзіце вы, думаю, туды, куды па розум не ходзяць, што мне – свет завязаны вамі? Добра дык добра, а не, дык бывайце здаровы. Ніякай хітрасці, Сцяпанавіч, не прыдумаў дый не прыдумваў. Еду.

А ён, Фамут мой, звычайна, як толькі сваё да мінутачкі адсядзіць за сталом, выйдзе на сходкі пад'езда, стане і пазірае цераз вуліцу, на ўзроўні магазіннай шыльды. Ну, а мая задача – пад'ехаць у самы час, як заўсёды, машыну Фамуту да ног і дзверцы раз! – калі ласка. Яму толькі б вочы ўніз ці ўбок павярнуць, і заўтра мне – па ўласнаму, значыцца, жаданню, згодна паданай заяве… Сеў ён, а я нібы тэрмометр яму пад паху: «Пагодка якая, Барыс Бары-савіч, га?» Памаўчаў ён, як належыцца, а потым адказвае: «Так». Ну, думаю, трыццаць шэсць і чатыры дзесятых – нармальна.

Так і пайшло, браток Сцяпанавіч, штодня. Два месяцы вось так вазіў яго, падстаўляў яму дзверцы пад саменькі нос і ўсё думаў: «А што, калі ён скрывіць лінію – зірне хоць трошкі ўбок?..» А потым так. усё гэта абрыдзела: і твар яго драўляны, і немата, так захацелася мне да людзей, што ўзяў я і падаў заяву. Годзе ўжо мне гаршкі на дачу вазіць ды гусей з Камароўскага рынку. Семдзесят пяць рублёў за ўмяціну ўнёс, чатыры дні памаўчаў яшчэ побач з начальнікам у машыне, а потым ён налажыў рэзалюцыю. Разоў са тры ўзлазіў на сваю сіласную вежу, пакуль усё як след абдумаў ды напісаў. ІІотым яшчэ, апошні раз, узлез, абмачыў пяро, сышоў па драбіне ўніз і распісаўся: «Фамут».

– Выдумляеш, – важна сказаў Сцяпанавіч. – Фамут – такога ў нас прозвішча няма. Каго ты вазіў?

– А г-гэта ўжо н-наша, б-брат, т-таямніца, – падміргнуў Саньку Васіль.

– Ну, таямніцы тут няма… – сказаў Санька. I ён назваў прозвішча і пасаду свайго былога Фамута.

– Д-дарэмна, – пакруціў галавою Васіль. – Яго I так п-пазнаеш. Т-толькі глядзі, к-каторы ходзіць, т-так сказаць, з н-навочнікамі. I ён людзей не бачыць, і н-на яго неахвота глядзець… Н-ну, не раўнуючы, як н-наш н-началь… Ой, уляпаўся, г-гвалт!.. – Васіль зарагатаў і пераваліўся з жывата на спіну.

Сцяпанавіч спакойна павярнуў свой твар да. смехуна, і – Санька заўважыў – правае вуха «начальніка» і правая палавіна гладкага карка пачалі спаква-ля налівацца крывёй. Паглядзеў на Васіля, тады на. траву, зноў на Васіля, I зноў павярнуўся ў профіль да Санькі. Вось-вось гатоў быў выплюнуць з зубоў сваю сцяблінку I сказануць Недасеку крутое слова. I за тое, што лезе заіка ў вочы з гэтым началь-ніцтвам, і за тое, што вось ён сам – шафёр другога класа Сцянан Сцянанавіч Тулейка – на трэцім рэйсе пасля таго, як яму даручылі калону, згубіў палавіну яе, адарваўся, як блазен які, паказаў клас язды… За гэта, праўда, злаваць трэба на самога сябе, але на другога яно, вядома, зручней. Сцяпанавіч яшчэ раз павярнуў галаву, паглядзеў на Васіля і выплюнуў з зубоў сцяблінку…

Ды Санька, чулы да ўсякай непрыемнасці, апярэдзіў яго.

– Пакінь, Васіль, – сказаў ён Недасеку. – Такіх начальнікаў, як наш Сцяпанавіч…

I тут ён першы ўбачыў на даляглядзе грузавікі.

– Нашы! – крыкнуў, нібы адчуўшы даўно чаканую падмогу.

Сцяпанавіч і Васіль, як па камандзе, павярнуліся на захад. Тры пары вострых, спрактыкаваных вачэй моўчкі глядзелі на тое, як падыходзяць тры машыны.

– Жылінскі першы, – сказаў, нарэшце, Сцяпанавіч. – Ён, відаць, і тармозіць.

Сцяпанавіч устаў, за ім усталі Санька і Недасек. Пераскочыўшы цераз канаву, не змаглі чакаць – пайшлі насустрач…

Затармазіў, як высветлілася, не Жылінекі, а Моніч, – лопнула камера.

Адна за адной, машыны спыніліся, і, адзін за адным, яшчэ тры розныя чалавекі выйшлі з кабінаў,– рабы ад воспы, суталаваты і даўгарукі Жылінскі, мужчына ціхі і вельмі старанны, але без удачы; малснькі Моніч, чорны, кучаравы і хітры, як цыганчук; нарэшце – Буслік, стары, бывалы шафёр, які за вопыт свой быў бы ў вялікай пашане, каб не чарка, якой ён кланяўся даўно і з рознымі прыгодамі. Галоўнай і пераломнай у лёсе Бусліка была прыгода яшчэ даваенная, калі ён на «эмцы» звёз свайго началыйка па сходах аднаго бульвара і не пазбавіўся правоў толькі таму, што начальнік таксама быў чала-век душэўны і чарцы не вораг.

Цяпер, адчыніўшы дзверы кабіны, Буслік стаў на крыле і зацягнуў:

 
Каб ты добры бондар быў
Ды набіў мне абручы…
 

Стары, вядома, быў не п'яны.

– Здаровы, хлопчыкі! – гукнуў.– Пяць чалавек з махорачкай – да мяне!

I ён закашляўся.

– Дазвольце далажыць, – звярнуўся, скончыўшы, нарэшце, кашляць, да Сцяпанавіча. – Моніч учора кагосьці памацаў, а сёння, як і водзіцца, – няўдача. Сын, Недасек, сабе намалоціш, – усміхнуўся ён з-пад вусоў Васілю, трымаючы ў прыкметна дрыжачых руках кавалак газетнай паперы.

– А ты, Герасім Пятровіч, пакінуў бы курыць. Не на здароўе гэта, – сказаў Сцяпанавіч.

– Ат, хутка я, браце, пакіну ўсё. Вось толькі б яшчэ разочак паляжаць на сонцы.

– Ну, паляжаць не ўдасца, – яшчэ больш важна сказаў Сцяпанавіч. – I так спазніліся. Па машынах!

– Што ж, без каманды войска гіне. Хлопчыкі, пайшлі! – звярнуўся стары да ўсіх і зноў, ад трэцяй зацяжкі, закашляўся.

Сцяпанавіч, як і належыць, рушыў першы.

А Недасек чамусьці замарудзіў. Санька, не вытрымаўшы, адчыніў дзверцы кабіны і выглянуў. Як-раз у гэты момант выглянуў і Васіль.

– Што? – гукнуў Санька, не могучы праз гул матора разабраць, чаго хоча таварыш. Ды вось з усёй неразбярыхі слоў пачулася: «Фамут», і Васіль паказаў на машыну Сцяпанавіча, што была ўжо даволі далёка.

– Ідзі ты к чорту! – засмяяўся Санька. – Паганяй!

Ён сеў, зачыніўся, і дужы, паслухмяны грузавік яго пайшоў.

Усё зразумела: і Васіль – чалавек не злосны, а яму проста весела, і Сцяпанавіч – не вялікі начальнік, а проста любіць паважнічаць.

Ветрык з'явіўся адразу, забегаў па шчоках Санькі, ласкава-халаднаватай хваляй урываючыся праз левае акно. I радасць зноў прыйшла – з Ірачкай, з мамай, з яго новаю працай, з цудоўным адчуваннем волі…

Санька заспяваў.

УСМЕШКА

Толькі што адшумела навальніца, і па вуліцы вёскі бягуць вясёлыя мутныя раўчукі.

Я стаю каля варот бацькоўскага двара, і мне вельмі хочацца зняць свае модныя туфлі, прайсціся па быстрай дажджавой вадзе, памясіць нагамі цёплую, пухкую гразь…

Мяркуючы па тым, што я яшчэ не зрабіў гэтага, а толькі раздумваю – я ўжо даўно не малы. Ды я не адчуваю чамусьці ні цяжару гадоў, ні адказнасці за свае паводзіны: я проста рад, можа, нават не менш, чым рады бываюць у такі час малыя.

На захадзе з-за хмар выглянула сонца. З узгорка ўніз па вуліцы ідзе белы, зусім сухі і чысты бычок, а на бычку сядзіць гадоў пяці-шасці дзяўчынка, што таксама не была пад дажджом.

Бычок ідзе паволі, нават салідна, упарта і горда несучы наперад свой шырокі пародзісты лоб з тупымі шэрымі рожкамі.

Дзяўчынка сядзіць на бычку не так, як хлопцы, а бокам, спіной да мяне, нібы знарок схаваўшы свой твар, напэўна, шчасліва і смешна сур'ёзны, свае, вядома ж, загарэлыя ножкі.

Сонца прасвечвае цераз мокрае, бліскучае лісце бяроз, і на мелкай гразі, нядаўна затупанай слядамі каровіных капытоў, на гаманлівай вадзе і на шэрых штакетах за раўчуком ляжыць рухавая сетка ценю. Калі бычок са сваёй амазонкай уваходзіць у гэты цень, па іх гуляюць сонечныя зайчыкі.

На ўсходзе, куды накіравалася, яшчэ не ўсё аддаўшы, цёмна-сіняя хмара, красуецца вясёлка. Пад вялізную арку яе ідзе вясковая вуліца, а па вуліцы, нібы ў краіну казачнай радасці, едзе светлагаловая дзяўчынка, гулліва пастукваючы пятамі па баку свайго верхавіка.

Трохі воддаль за імі ідзе, таксама босы, бацька дзяўчынкі. Ідзе і ўсміхаецца, бо думае, відаць, што дзіця – заўсёды дзіця, заўсёды радасць, ці хлопец гэта, ці дзеўка.

Але дзяўчынка тым часам праехала міма мяне і там, дзе шумлівы, пеністы раўчук ад плота разліўся на сярэдзіну вуліцы, пачала раптам з'язджаць з хрыбта свайго бычка і, пакуль я сабраўся бегчы ёй на дапамогу, з'ехала і шлёпнулася, села ў мелкую ваду!..

Пакуль мы з бацькам малое падбеглі туды, паспела адбыцца самае цікавае, самае вясёлае ў гэтай гісторыі.

Белы бычок прыгнуў лабастую галаву, наблізіў вільготную казытлівую пысу да твару свае сяброўкі і панюхаў яго, а дзяўчынка працягнула загарэлыя рукі, узялася за рогі бычка, адкінула назад светлавалосую галаву і, смеючыся, устала.

– Ой, татачка! – гаварыла яна і, не могучы дакончыць, звонка смяялася і паўтарала: – Ой, татачка! Ой!

І мы смяяліся ўтраіх, – так весела, так непаўторна молада, што я не вытрымаў больш і… прачнуўся.

1956

ГАСПАДАРЫ

У клубе добрага калгаса сход. У будзень, але святочны. Больш за сто цётак i дзяўчат атрымліваюць медалі Усесаюзнай выстаўкі – за лён, якім славіцца гэты куток Наднямоння.

Смешнавата-ўзварушлівы шык. Людзі гэтыя лепш умеюць працаваць, чым браць узнагароды. Кожная, каго выклічуць, выходзіць з-паміж радоў на праход, няёмка ўсміхаючыся, ідзе да стала прэзідыума i загадзя трымае руку, каб падаць яе старшыні райсавета, «так, як i ўсе», ківае галавой i кажа «дзякуй». Дзяўчаты не надта прызвычаены пастукваць высокімі абцасікамі святочных туфляў. Медалі ўсе начэпліваюць адразу ж, толькі сеўшы, i радасна, як дзеці, усміхаюцца.

Сухенькая, смяшлівая бабка:

– Ну вось, счас i я ўкрашу сваю грудзь!..

Ідзе, a ўсе дабрадушна смяюцца.

Выступаючы, большасць стараецца гаварыць, як i бабка, культурна: «клімацічаскія ўсловія нам не дазволілі…»

Толькі адна кабеціна – пасля даведаўся: жыве ўдавой, сын, лейтэнант, у арміі, дачка, студэнтка, у Мінску – гаварыла коратка i пасвойму:

– Семсот пукоў абабілі, а пяцьсот яшчэ не. Але абаб'ём i гэты. Што я тут буду болей гаварыць! Стараемся, як толькі можам, бо трэба.

Пасля сходу, вядома, танцы. I льнаводкі, i маладыя настаўніцы мятуць польку – не наглядзішся.

1956

КАР'ЕРА

Здаравенны хлапчына, якога з маленства, дзеля смеху, называлі Пётр Пятровіч, пры буржуазной Польшчы пяць год сядзеў у турме «за камуну», у вайну быў у партызанах, а пасля вызвалення – з вельмі лёгкай рукі мясцовага начальства – узышоў на цярністую сцежку кіраўнічай працы.

Амаль непісьменнага хлопца прызначылі спачатку кіраўніком раённай канторы дзяржбанка, пасля загадчыкам нарыхтоўчай канторы, пасля старшынёй сельсавета i нарэшце старшынёй сельпо.

Кіруючы банкам, Пётр Пятровіч толькі падпісваў паперкі, што яму ні падсоўвалі, вельмі цьмяна ўяўляючы змест пераважнай большасці дакументаў.

– Што ты мне тутака плявузгаеш! – грымеў ён на бухгалтара. – Я падпісаў – усё. А мала табе раз – другі раз падпішу!..

У нарыхтоўчай канторы ён сам, i вельмі ахвотна, быў часамі грузчыкам, памагаў сваім хлопцам.

Як старшыня сельсавета, пабіў аднаго дэпутата. Слухалі на бюро райкама.

– Ну, я ж усё ж такі яго начальнік, – апраўдваўся Пётр Пятровіч. – Усе мы ўжо сабраліся, сядзім, яго чакаем. Раз я паслаў па яго, другі раз – не ідзе. Пайшоў я сам. Сядзіць, гад, ды зацірку мурзае. Ну, узяў я тую міску ды надзеў яму на галаву. Падумаеш – так ужо абрамізіў!..

У сельпо Пётр Пятровіч вельмі хутка замурзаўся сам.

Не так замурзаўся самахоць, як замурзалі памагатыя.

І вось ён памёр недзе ў турме ці ў лагеры. Падпольшчык, партызан, дый хлопец, урэшце, нядрэнны, калі б яго не ўздымаць без патрэбы i меры…

A маці, якой «Бог смерці шкадуе», увесь свой век пакутніца пры такім сыне, ідзе цяпер за дваццаць кіламетраў у райцэнтр, каб, можа, пенсію якую за Пятра далі…

1956

ПАРЫЖ, КАФЭ «МАДРЫД»

За шкляною сцяной мноства хвалістых папугайчыкаў. Цалуюцца сабе пры людзях, як сапраўдныя французы. Афіцыянткі ў брэтонскіх нацыянальных касцюмах. Ветлівы малады дырэктар добра гаворыць па-нямецку; скромна хваліўся, што ведае рускую літаратуру, гутарку пра якую пачаў з Дастаеўскага.

Старая, кульгавая, з кіёчкам, у дарагім футры, хоць па дварэ пагодлівы, цёплы кастрычнік, мадам прыходзіць есці вельмі акуратна. Есць доўга, старанна глытаючы процьму вустрыц, старанна фарбуючы губы: пасля яды…

Адной з афіцыянтак я падарыў некалькі маляўнічых паштовак з аўтографамі пашай турысцкай групы. Яна знайшла на адвароце паштоўкі серп і молат, паказала на іх пальчыкам, усміхнулася і ўзняла кулак: «Рот фронт!» Пры дапамозе дырэктара расказала нам, што брат яе, рабочы сцэны пры «Камэдзі Франсэз», быў летась у Маскве. Слова «брат» яна сказала па-французску, па-англійску і, за мной, па-нашаму… Мілая, баявая чарнушка.

Тым часам да старой мадам за суседнім сталом падсела другая. Гэтае «брат», «рот фронт!» і ўсё шчабятанне дзяўчыны з намі абурыла абедзвюх мадам. Яны паклікалі афіцыянтку да сябе і доўга, нудна скрыпелі па яе, дакараючы. Пасля паклікалі дырэктара. Злёгку і з годнасцю схіліўшыся, ён слухаў іх з прафесійна ветлівай цярплівасцю: кліенткі, мусіць, даўнія.

Дзяўчына – каля нашага стала – усміхалася, нават і падміргнула мне на тых, а на развітанне дэманстратыўна ўсім нам паціснула рукі і зноў з мілай усмешкай узняла кулачок – «Рот фронт!».

1951

АСКОЛАЧАК ВЯСЁЛКІ

«…Дзед біў, біў – не разбіў, баба біла, біла – не разбіла…»

Юрку не біў ніхто. Усе яго прасілі. Сястрычкі наперабой паказвалі, як гэта робіцца. Мама злавала, што ён яе – нават яе! – не слухае. Прасіў сам бацька. Сарамаціў свайго Юрася, гаворачы з ім, як мужчына з мужчынам. Прасіла, нарэшце, госця-бабуля – вельмі заслужаны дзеяч найвышэйшага мастацтва, нястомная вясковая работніца, што нібы так сабе, нібы між іншым выгадавала сямёра дзяцей i дзевятнаццаць унукаў. Дваццатаму ўнуку яна гаварыла:

– Ну, зрабі ўжо, каток, зрабі. Пакажы ты нам гэтае дзіва, а то паеду заўтра дахаты i не ўбачу. Ну, вось, глядзі!

Пляскаючы ў такт сухімі, дрыжачымі рукамі, яна пачынала кволым старэчым голасам тую несмяротную песню, якой захапляліся i яшчэ будуць захапляцца мільёны сястрычак i брадікаў, мамаў i татаў, бабуль i дзядоў:

 
Ладкі-ладушкі,
Прыляцелі птушкі…
 

I гэтак далей. А можна i зноў ад пачатку. Усё роўна будзе аднолькава хораша. Каб толькі песні той дапамагалі маленькія ручкі з растапыранымі пальцами, каб быў па вушы раскрыты ад радасці рот ды каб смяяліся вачаняты.

Вучыцца Юрка не хоча.

Ён стаідь у сваім ложку (ад сцяны – дыван, ад хаты – сетка), трымаецца аберуч за жалезны прут i то смяецца адназубым роцікам, то робіць тое, што ўжо добра завучыў: зусім як бацька, ляскае языком.

– От нехарошы! Мы цябе больш насіць не будзем, ні Алеся, ні я…

– Дурань! – злуецца мама.

I ўсім гэта смешна, нават самому Юрку. Ён смяецца залівіста, яшчэ раз ляскае языком, а потым надзімае губы i, зверху ўніз шмаруючы па ix кулачком, вельмі задаволена робіць «брр!».

– Не нова гэта, не нова, – усміхаецца бацька. – Пашырай, брат, рэпертуар.

I бабуля, вядома, таксама гаворыць сваё: яна бароніць унука, як быццам тут нехта i сапраўды на яго нападае.

«…Баба біла, біла – не разбіла. Бегла мышка, хвосцікам махнула…»

Махнула хвосцікам не мышка, а рыбка – госдя з той цудоўнай краіны, што называецда Кітай. Залатая рыбка, у якой дзіўнае імя – Шубункін.

Яна плавала ў акварыуме, што стаяў у другім пакоі на акне. Плавала не ад на: ix было пядь, i ўсе залатыя, i кожная называецда Шубункін.

У акварыуме чатыры шкляныя сценкі i гіясчанае дно, дваццаць літраў чыстай вады і, мусіць, некалькі тысяч каменьчыкаў – большых, меншых i зусім-зусім маленькіх, якія лічацца пясчынкамі.

Каменьчыкі – з Крыма, дзе раскошнае сонца i стройныя, вечназялёныя кіпарысы, дзе цёплае мора шуміць дзень i ноч – напявае ласкава, нястомна палошча камяністы, пясчаны бераг, выкочвае на водмели яго з прахалодных глыбіняў такія вось, як у акварыуме, каменьчыкі.

Яны шматфарбныя, бліскучыя, празрыстыя; у ix прыгожыя дзівосныя імёны: халцадон, сердалік, нефрыт…

Разам з каменьчыкамі пясчанае дно акварыума ўсцілаюць малыя i большыя ракавінкі; акамянелыя кіпцюры калісьці грозных крабавых клюшняў; адшліфаваныя хвалямі, як бусіны, кавалачкі шкла.

Разам з крымскімі ёсць у акварыуме каменьчыкі i ракавінкі з гарыстай, сонечнай Югаславіі, дзе працавітыя, мужныя людзі i ў казцы, i ў песні мора сваё называюдь пяшчотным i звонкім імем Ядран.

Над гэтым цёмна-блакітным морам усё – i яснае сонца, i белыя чайкі, i зялёныя кедры, – усё такое прыгожае, што ўсяго, здаецца, узяў бы патрошку дахаты – на светлы ўспамін.

Бацька, які прывёз з Масквы, з заалагічнага магазіна, залатых кітайскіх рыбак Шубункін, з Крыма – каменьчыкі i ракавінкі, i там, над блакітным Ядранам, думаў пра самую светлую радасць. Дочкам, якія чакалі яго, i Юрасю, нараджэння якога ён чакаў з небывалай трывогай, бацька прывёз ад усёй адрыятычнай прыгажосці зялёную шышку з магутнага кедра, што шуміць над хвалямі на чарнагорскай кручы, белае чайчына пяро, што ляжала на шэрым гарбе маленысага каменнага астраўка, некалькі яркіх, празрыстых каменьчыкаў, што блішчэлі на гарачых, пуховых пляжах песеннай Далмацыі…

«…Бегла мышка, хвосцікам махнула – яечка ўпала i разбілася…»

Залатая рыбка Шубункін махнула сваім празрыстым, раскошным, як шлейф каралевы, хвастом, i стаўся цуд – упершыню пасля доўгай зімы з двара ў акварыум заглянула сонца.

Заглянула адным краечкам вока, a ўсё ж у вадзе за шклом зайграла вясёлка…

Юрка, якога перасталі нарэшце вучыць, якога выпусцілі нарэшце з-за сеткі на падлогу, папоўз па дыване вельмі хутка, вельмі пацешна перабіраючы каленцамі.

Паўзці для Юркі – гэта значыцца не ляжаць, не сядзець, не стаяць, узяўшыся за край ложка, а самому рухацца, самому авалодваць прасторай. Ніхто з нас не памятае гэтага пачуцця, а яно, відаць, вельмі прыемнае!.. Чарнавокі, светлавалосы Юрась нават паўзці адразу не можа: падпаўзе трохі, сядзе i азіраецца. Як тут нова ўсё, як прыгожа! Ану, далей!..

I вось – махнула залатая рыбка хвастом, заглянула ў акварыум сонца, у вадзе за шклом зайграла вясёлка. А хлопчык поўз… Ды не поўз! Ён бег, мякка, як кот, тупаючы далонькамі i каленцамі па пушыстым i, як расквечаны поплаў, вялікім для яго дыване. А потым спыніўся, сеў i азірнуўся навокал.

У чорных, як пераспелыя вішні, вачах гулліва заіскрылася золата рыбінай лускі, адбілася вада, у якой ласкава пераліваліся водбліскі чарнаморскіх i ядранскіх каменьчыкаў… Крыштальна чыстая вада беларускіх крыніц з асколкам яркай вясёлкі усмешкай сонца – аднаго для ўсіх!..

Казка канчаецца. Нічога тут не ўпала, не раз білася…

Толькі светлы i кучаравы Юрачка раскрыў ад здзіўлення свой адназубы рот, развёў рукамі, i дзве далоныа з ружовымі растапыранымі пальчыкамі самі нарэшце запляскалі!

Казцы – канец. I дзед не плача, i баба не плача…

Усе стаяць у дзвярах. Потым дзяўчаткі i мама бягуць да Юркі. Сястрычкі рагочуць, а мама хапае на рукі таго, каго толькі што называла i неадпаведна, i недарэчна, і, зрэшты, зусім не злосна дурнем. Хапае i многа цалуе яго – за яшчэ адно дасягненне. Падыходзіць тата, а за ім, цягнучы хворыя ногі ў валенках, ідзе да Юркі бабуля. Ідзе i ўсміхаецца такім чынам, што на маршчыністым твары яе вельмі выразна напісана:

«Ну, вось i дваццаты тым часам робіцца чалавекам!»

1957