Текст книги "Нічые"

Автор книги: Андрэй Федарэнка

сообщить о нарушении

Текущая страница: 8 (всего у книги 34 страниц)

ХVІІІ

Антон даўно ўжо сілаю прымушаў сябе выкінуць з галавы ўсялякія думкі пра Мінск, і гэта амаль удавалася яму. Толькі зрэдзьчас, калі глядзеў Беларускую праграму па тэлевізары, ці слухаў радыё, ці забіраў бібліятэчную пошту, раптам ні з таго ні з сяго ўспамінаўся твар кагосьці з ранейшых сяброў, і тады ў душы падымалася крыўда і злосць.

Якое ж было яго здзіўленне і радасць, калі неўзабаве, дні праз два пасля выпадку ў бібліятэцы з Ірэнаю, да яго ў госці, у вёску, прыбыў уласнай персонаю Алесь Рамановіч!

Перад яго прыездам, у гэтыя два дні, было наступнае: пасля той ночы з Ірэнаю Васкевіч прачнуўся раніцаю ў бібліятэцы – ён спаў на састаўленых крэслах. Ірэна сышла ўночы. Ён падскочыў і сеў, успомніўшы усё, загадзя паціраючы лоб і скроні, чакаючы знаёмага прыступу пахмельнага болю. Але нічога не балела, не хацелася нават вады, цела здавалася лёгкім, галава была яснай... І вось гэта якраз і было горш за ўсё. Не цела, а душа балела.

Ён азірнуўся на сябе, як жыў у гэты апошні час. Працу запусціў, п’янстваваў, свядома ці несвядома «зводзіў у блуд» дзяўчынку-школьніцу... Мучыў сваю душу і цела, думаючы, што гэта ён робіць некаму назло. І каму ён гэтым рабіў горш? Акрамя самога сябе?

Дакаціўся да ручкі – у прамым і пераносным значэнні... П’яны, з п’янай дзеўкаю, у бібліятэцы, ледзь не на вачах ва ўсіх, – а гэта ж вёска, ад каго тут, як маці кажа, схаваешся?!

Падтасоўкі вечныя ў планах, справаздачах – няўжо гэта ніколі не выплыве?!

У той дзень Васкевіч не пайшоў дадому, так галодны і прасядзеў у бібліятэцы да вечара: прыбраў, памыў падлогу, зрабіў вопіс новых кніг, якія, нераспакаваныя, ужо з месяц валяліся пад «кафедрай», расставіў іх, падшыў газеты, часопісы... Цяга да ачышчэння была моцная, прытрымліваючыся якой ён змог бы не проста існаваць – а жыць. Ён запісаў у свой сшытак па пунктах, каб лягчэй разабрацца:

1. «Я не люблю пьяных, но знаю нюдей, которые, выпив, становятся интересными, приобретают несвойственные им, трезвым, остроумие, красоту мысли, ловкость и богатство слов. Тогда я готов благословлять вино».

«А гэта ж пра мяне, Васкевіча! Які я бываю нацягнуты, скаваны з Наташаю, сам з сабою, з людзьмі, калі цвярозы! І як пачынаю ўсё любіць, калі п’яны! Можа, нармальнае становішча чалавека якраз і павінна быць – лёгкае ап’яненне, эйфарыя? І ці было б у мяне тое з Ірэн, цвярозага?..

Але Божа мой, – як уяўлю сябе на месцы таго «остроумного, интересного» чалавека раніцаю пасля тыдня ўжывання Ручкавай самагонкі!.. Не, з гэтым нешта трэба думаць.

2. Лена – Наташа – Ірэн. Лены ва мне ўжо няма. Ірэн... вось што мне, аказваецца, трэба было, а не дзіця Наташа. Не, Наташу люблю – душу яе, вочы, форму школьную на ёй; люблю, калі яна сядзіць тут і калі на развітанне першая лезе цалавацца... Люблю за тое, што людзі нібыта больш цэняць і паважаюць мяне, бачачы, што яна за мной бегае... Але кофтачка яе сястрынская, але матчыны словы: «Ты знаеш, з якой яна сям’і?», але яе самой словы: «Чаму ты не спрабуеш са мной?..»

Падумаеш пра гэта – і ўся любоў некуды знікае...

3. Я, Антон Васкевіч, студэнт-недавучка, «авечка заблудная» на дарозе паміж дзвюма вёскамі... Думаў многа, піў многа, чытаў многа, у адзіноце быў многа, пазнаёміўся з новымі людзьмі, закахаў у сябе дзяўчыну, пераспаў з б... І што? Нічога. Перастаў зусім разбіраць, што добра, што кепска, перастаў ведаць, для чаго жыву. Сам сябе перастаў пазнаваць.

4. І самае важнае – ВЁСКА. Чаго я тут, хто я тут? Некалі зімою гаварыў матцы: «Я пастрадаў за тое, што люблю вас, вашу мову, звычкі...», казаў і сам верыў, бо яшчэ Менск з галавы не выветрыўся. Добра любіць на адлегласці, едучы ў метро, п’ючы ў інтэрнаце віно ці седзячы на лекцыі ў будыніне ў цэнтры Менска... А тут?

Ды ці любяць яны самі сябе, гэтую мову сваю, звычкі?! Самыя тыповыя іхнія пра сябе выказванні: «Язык ні польскі, ні конскі», «Гаруем-гаруем невядома на якога чорта, так прапала жызь – цьфу!» Пішу цяпер, а па «Сокалу» перадаюць інтэрв’ю з нейкай бабкай з-пад Лельчыц:

– Так добрэ жывом!.. Адно, што ета гласнасьць, ды яшчэ Чарнобыль нас папутаў... А так – жыві не хачу! – і без ніякага пераходу, на ўвесь дынамік:

– Пасеялі дзеўкі лён!

Пасеялі бабы лён!..

Вось так і ўсё жыццё, на адных інстынктах. Або нядаўна чытаў у кнізе, як вясковы дзядзька касіў і штораз спыняўся на паўзамаху, задзіраў галаву, любуючыся жураўліным клінам, ці прыслухоўваўся да птушынага спеву, ці разглядаў абрысы лесу ў ранішняй сонечнай смузе, ці прысядаў на коленцы і браў у далоні якуюсь незвычайнага хараства кветку... Ах, якая ж гэта няпраўда, які фальш! Адкуль гэты тып вясковага рамантыка, якіх я, колькі жыву, ні ў воднай вёсцы не бачыў? Са школьнай праграмы? «Хорь и Калиныч»... «Землю попашет, попишет стихи»... Дык рускі мужык ёсць рускі, ён яшчэ не такое можа, у яго сена будзе гніць пад дажджом, і конь стаяць няпоены, і дзеці галодныя сядзець па лаўках, а ён тыдзень будзе ў карчме «отплясывать», і рваць на грудзях кашулю, і крычаць пра «грусть-тоску лютую, небывалую!»... Герасім, утапіўшы Му-Му, плакаў ад гора, а наш добранькі Пульс, у якога сучка кожны год шчэніцца, папіхае сляпых сабачанят у панчоху і кідае ў рэчку, яшчэ і дрынам з берага прытопіць.

Могуць і нашыя шкадаваць, але па-свойму неяк: адно вока плача, а другое цікуе, каб свайго не ўпусціць. Добра помню тую зіму, гадоў з пятнаццаць назад, калі з тыдзень мачыла і адлягаў снег, і рэчка разлілася мо на кіламетр, заліла паўвёскі, а потым за адну ноч усё схапілася лёдам; і вось сабакі выгналі з лесу на гэты лёд дзве маленькія казулькі і ўміг тут, на склізкім, параздзіралі ім жываты... Помню лясніка дзядзьку Міколу ў адных сподніках, у валёнках, з ружжом, якім ён з двух стрэлаў паклаў двух сабак на месцы, астатнія паўцякалі ў лес... Людзей, што павыходзілі з хат, сабраліся ля гэтых касуль і так ужо іх шкадавалі! А потым дзядзька Юлен, уздыхнуўшы, адзеўшы на рукі спяцоўкі, узяў абедзвюх за заднія ножкі і пацягнуў у свой двор. Казулькі былі яшчэ жывыя, спакутныя вочкі глядзелі, язычкі варушыліся, а з разарваных жыватоў вывальваліся кішкі, ліплі да лёдавай зямлі, і дзве галоўкі разам падскоквалі на буграх...

Добра было ў Мінску ўспамінаць: ах, якія ў нашым народзе яшчэ жывучыя паганскія звычаі, якія яшчэ можна пачуць сакавітыя слоўцы!.. А мне цяпер іншае ўспамінаецца – як я некалі, здаецца, у тое страшна сухое лета, калі паўміралі Пульсавыя бацькі, калоў дровы. Быў гарачы поўдзень. І вось ідзе Надзя, разносіць пошту, прамінула мяне, потым спынілася:

– Ай-ай, нашто ж ты колеш у пост?! І так дажджу няма, высушыла ўсё – яшчэ не нарабіў пажару?»

І такой пагрозлівай, першабытнай дзікасцю павеяла ад тых слоў, што ледзь сякера з рук не выслізнула. Аказваецца, суш стаіць, бо я ў пост перад Пятром раблю работу! А калі б гэта было гадоў сто, дзвесце назад?! І сапраўды здарыўся б пажар? Ды мяне разадралі б, як жабу!

Раз я ўжо больш-менш змірыўся з выгнаннем, раз наканавана зноў сюды вярнуцца і дажываць тут, дык трэба сярод гэтых людзей «не брахаць, а хвосцікам віляць», трэба рабіцца такім жа, як яны: не каб ціха сумаваць пад шум летняга дожджыку, а каб у душы сказалася: «Маць-перамаць, зноў гуркі паплывуць!» Не загараць на сонейку, не пра рыбу і рэчку думаць, а пра сена, якое трэба падварушваць. Трэба ўмець кляпаць касу, касіць, араць, запрагаць каня, не шкадаваць кабана, а ўмець рэзаць яму глотку, не любавацца вясёлым цялём, якое бегае па зялёнай траўцы і падбрыквае, а бачыць у ім мяса ці грошы, не глядзець па тэлевізары футбол, а калі і глядзець, дык дзівіцца на яго як на нечуваную людскую дурноту...

Усё гэта трэба, бо выбару ў мяне няма – альбо вёска, альбо Менск ці Парыж. Які б ні быў я, якія б ні былі гэтыя мае землякі, трэба цалкам растварыцца ў іх, каб быць прынятым за свайго.

Што ж мяне стрымлівае? Надзея. Надзея на тое, што адным цудоўным сонечным ранкам я ў гэтай бібліятэцы дастану з канверта ліст, дзе будзе напісана... Ну, надзейся. Авось так і будзе.

Дзіўна, але цяпер ясна разумею – я не хачу ніякай свабоды. Яна мне не дае жыць. Не хачу надзеяцца. Як і ў школе, арміі, інстытуце мне хочацца адчуваць на сваёй шкірцы цвёрдую руку, руку, якая дала б зразумець: «оставь надежду!», тут табе звекаваць, жаніся з гэтай Наташаю і жыві». Вось тады, думаю, спакойна жыў бы, і навучыўся б усяму, і сканаў бы тут не горш за ўсіх».

ХІХ

– У Менску ледзь дрэвы распукнуліся, вецер, дождж, халадзіна; сюды прыехаў – цяплынь, зелена ўсё, сапраўднае лета! – чуўся з меншай хаты вясёлы звонкі голас Алеся Рамановіча. Сябар толькі што, раніцаю, прыехаў з Мінска, дабраўся сам са станцыі і гаварыў цяпер з маткаю.

Васкевіч засцілаў у большай хаце свой ложак і прыслухоўваўся.

– Як ён тут, я гляджу, жывы-здаровы? – пытаўся Рамановіч.

– Што вам атвеціць? – бразгаючы відэльцамі, хітравата-асцярожна, стараючыся чамусьці гаварыць па-руску, адказвала маці. – Дзярэўня ж наша глухая, ён, можна сказаць, адзін і адзін... Нудзіцца. Мо б вы там з кім пагаварылі, каб яго як зноў у горад?

– Пагаворыць, – азваўся Антон, выходзячы да іх. – Ён такое ж начальства, як і я!

Рамановіч сядзеў за сталом каля акна, на Антонавым месцы, чысты, свежы, у светлых адпрасаваных нагавіцах, у новенькай сіняй кашулі з адгорнутымі да локцяў рукавамі, коратка падстрыжаны, румяны – бы не з цягніка, у якім амаль ноч пракалаціўся, чалавек, а з мінскага салона прыгажосці «Александрына»... «Паеду ў горад па палучку – абавязкова падстрыгуся!» – падумаў Васкевіч, з зайздрасцю аглядаючы яго, супастаўляючы яго і сябе; сябе – з доўгай, з таго году, грываю, у інстытуцкіх джынсах ды ва ўсім інстытуцкім, якое, вядома ж, абнасілася.

Зрэшты, ён быў страшна рады госцю і не хаваў гэтага. Прабег позіркам па накрытым стале, пацёр рукі, убачыўшы пляшку, прысеў за стол. Прысела і маці.

– Ну, расказвай! – Антон звыкла напоўніў чаркі. – Чаму столькі маўчаў? Ты атрымаў маё пісьмо?

– Атрымаў, – Рамановіч зірнуў на маці, нібы вагаўся, ці можна казаць пры ёй; вырашыў, што можна: – Атрымаў, але... Не да адказу было. Там такое закруцілася, я сам ледзь ліпеў, вісеў на валасінцы...

– І вас мо хацелі выгнаць? – адразу ажывілася маці.

У адказ Рамановіч толькі пасміхаўся. Антон зухавата – каб хоць нечым казырнуць перад сябрам – кальнуў у рот чарку самагонкі, нават не хукнуў, не паморшчыўся, узяў гарачую бульбіну, падзьмуў, пасаліў і толькі тады адкусіў кавалачак.

– А вы чаго не п’яце? – спытала маці ў Рамановіча, які нават не дакрануўся да сваёй чаркі.

– З раніцы?! У такую спёку?! Не, што вы! Тут, цётка, такі стол, што і без гарэлкі станеш п’яны...

Рамановіч наклаў сабе на талерку бульбы, зачэрпнуў з патэльні лыжку скрылёчкаў смажанага сала з цыбуляю, паліў зверху, патоўк відэльцам, з аднаго боку абклаў сваю «бабку» марынаванымі грыбамі, з другога – квашанай капустаю, зверху прыстроіў крамяны салёны гурок, палюбаваўся:

– А яшчэ кажам, жыць горш сталі!

Нейкі час моўчкі елі; хлопцы – няспешна, акуратна, ледзь стукаючы аб талеркі відэльцамі, і маці – лыжкаю, таропка, плямкаючы...

– А мой п’е, – сказала маці, хутка наеўшыся. Сказала і тут жа спахапілася, зірнула на сына – відаць, баялася нашкодзіць яму якімсь неасцярожным словам. – Не, не так каб моцна! Калі-нікалі, чарачку...

– Але ж і грыбкі ў вас! А гуркі! – Алесь еў і ўсё нахвальваў.

Маці перасела на полік, чырвоная ад задавальнення. Яе пацягнула на філасофію:

– Гляджу на вас – такі красівы, модны хлопец, і не п’яце, і Антон мой не так ужо каб піў... Чаго яны да вас чапляюцца, што б да іх смала чаплялася?

Рамановіч аж зарагатаў ад такой непасрэднасці – ён увогуле любіў розныя народныя сакаўныя слоўцы; потым пасуровеў, адклаў відэлец:

– Уся наша бяда, цётка, у тым, што мы моцна любім сваё, роднае. А гэта далёка не ўсім даспадобы.

– Ох, хай бы вы тады трохі менш любілі, былі б трохі хітрэйшыя, берагліся...

Рамановіч папрасіў гарбаты, Васкевіч дастаў яму з шуфляды кіпяцільнік, пачак чаю, Рамановіч сам моцна сабе заварыў, пачаў піць, і гаварыў з маткаю.

– За каго вы галасавалі? – спытаў ён.

– Так... – замялася маці, ізноў насцярожана зіркнуўшы на сына. – Як усе...

– Ды за «саюз» яны ўсе! – сказаў Антон.

– Што ж вы?

– Бо дурні! – асмялела маці, відаць, вясковай інтуіцыяй адчуўшы, якіх слоў хочацца сынаваму сябру. – Трэба нам быў той саюз! І так было абы-што, а стала яшчэ горш... – Яна заўважыла, што Антон ужо ў трэці раз выпіў і цяпер зноў косіцца на пляшку, паднялася: – Ну, ідзі ўжо курыць, хопіць ужо... А вы ежце яшчэ, вас гэта не касаецца! Вы курыце?

– Не.

– А мой курыць! – і зноў спахапілася: – Не, не так каб моцна...

– Ды п’ю і куру я моцна, – незадаволены, прамармытаў сабе пад нос Васкевіч.

Ён з жалем правёў вачыма пляшку ў матчынай руцэ, і калі маці выйшла ў калідор, падміргнуў Рамановічу, узяў яго чарку, што так і стаяла поўненькая і якую маці пасаромелася зліваць у бутэльку, выпіў. Рамановіч апусціў галаву.

Неўзабаве хлопцы выйшлі з хаты і падаліся на Двароўку. Васкевіч знарок павёў госця не шашою, а напрамкі. Майскае сонца грэла па-летняму, дарога была сухая, убітая, усё вакол зелянела. Тут, у вёсцы, а асабліва калі мінулі вёску і паўз дарогу з аднаго боку пацягнуўся лес, а з другога – зялёны, зарослы кустоўем лазы луг, Васкевіч яшчэ больш, чым у сваёй хаце, адчуў сябе гаспадаром. Рамановіча ўсё цікавіла, ён круціў ва ўсе бакі галавою, голасна захапляўся – ці папраўдзе, ці проста з ветлівасці госця.

– Там што, рэчка? – паказаў ён на луг, на лазовыя карчы, круглыя, як зялёныя шары, бы дэкаратыўныя.

– Рэчка. Тут бабры жылі некалі, плаціна была. Помню, мужчыны злавілі аднаго сеткаю, выцягнулі на бераг – от папаплакаў!

– І што, забілі?

– Яшчэ што... Выпусцілі. Грэх быў.

– Якая ўсё ж багатая наша Беларусь! І рыба тут ёсць?

– Была некалі. Хаця і цяпер яшчэ можна злавіць. Ракі былі, налімы – мяні, па-нашаму, вадзіліся ўюны; уюноў за рыбу не лічылі...

Васкевіч расказаў, як колісь, у засушлівае лета, капаў уюноў проста насупраць свае хаты. Рачулка перасохла, толькі на дне асталося мо з метр гразі. І ў гэтай гразі поўна дзірачак – уюны дыхалі. Ён узяў некалькі дошак, вядро, заступ (рыдлёўку), упіхнуў дошкі ў гразь, зрабіўшы як бы загарадку-сценку, і стаў перакідаць гразь за гэтыя дошкі, і яна не спаўзала. Хутка дакапаўся да цвёрдага белага дна, ачысціў гразь паўз бераг, а ў беразе – норы. Засунуў у адну руку – і выхапіў, аж страшна стала; торкнуў туды дзержаком, паварушыў – і пасыпаліся ўюны, як вугры, як гадзюкі, жоўтыя, чорныя, рабыя, штук пяцьдзесят з адной нары! А дно даволі цупкае, чыстае, уцякаць ім няма куды. Набраў вядро за пяць хвілін. А потым прыляцела пчала, заблыталася ў валасах, рукі па локаць у гразі, не згоніш. Укусіла, пачала балець галава – плюнуў і не капаў больш. А ўночы дождж лінуў – і ўсё, напоўнілася рэчка.

– Трэба ж! А я вось ніколі не бачыў жывога ўюна!

– Добра, уюны ўюнамі, раскажы лепш, што там у вас? – сказаў Васкевіч. Яму хацелася, каб Алесь загаварыў пра Лену.

– У нас? Многа чаго... Двума словамі не раскажаш, а так... Я пра другое думаю. Думаю вось пра што – якога чорта мы ўсе скупіліся ў Менску?! Сярод людзей трэба быць, паміж народу! Я скажу шчыра – я зайздрошчу табе, Антон. Рана ці позна цябе ўзновяць, пра гэта нават гаворкі няма, але цяпер – ты ж проста ў ножкі павінен пакланіцца тым, што цябе выгналі! Такая магчымасць – пабыць тут, сярод прыроды, людзей...

– Ага, дзякую, – панура перабіў Васкевіч. Яму чамусьці і не ўспомнілася, што ён сам не так даўно дзякаваў лёсу за сваё выгнанне; проста цяпер яго ўзяло за жывое. – Я і так усё жыццё сярод гэтых людзей, ведаю іх, як аблупленых, як і яны мяне – што, агітаваць іх? Вось я цябе ўвечары пазнаёмлю з Пульсам ці з Ручкам, пагляджу, як ты іх з’агітуеш!

– Пры чым тут? Сам факт: чалавек вучыўся ў горадзе, працуе ў бібліятэцы, малады, культурны – а гаворыць па-іхняму! Ужо ў гэтым лепшая агітацыя!

– Не ведаю, можа быць... Васкевічу ўсё карцела пачуць пра Лену; ён зноў спытаў:

– Дык як там нашы?

– Міцура табе прывітанне шле... А, слухай! – засмяяўся Алесь. – У яго нядаўна выйшла кніжка ў бібліятэцы «Маладосці». Здаем мы іспыты па рускай літаратуры. Міцура выцягвае білет, чытае пытанне, і яму не падабаецца фармулёўка – нешта «В чем сила Толстого как художника и слабость как мыслителя?» Падыходзіць да нашай Машы: «Я хачу другі білет». – «Нельзя. И вообще, почему вы на экзамене по русской литературе разговариваете по-белорусски?» – «Адказваць я буду па-расейску, дайце мне, калі ласка, другі білет». – «Никакого билета я вам не дам, это право преподавателя». Ах, так? Ён выходзіць з аўдыторыі і піша заяву, каб дазволілі здаваць другому выкладчыку. Назаўтра выклікаюць да рэктара. «У меня есть сведения, что вы принципиально не хотите сдавать русскую литературу». – «Я прынцыпова не хачу апускацца да ўзроўню «Толстой в силу ограниченности своего мировоззрения»... Што за лухта?» – «Вы хотите сказать, что Толстой как мыслитель был безупречен?» Ты ж ведаеш Міцуру, той заводзіцца: «Пакуль яго не пачалі выкладаць у школах і ВНУ – зрэшты, як і любога вялікага пісьменніка – так, да тых часоў быў «безупречен»! Ва ўсялякім разе, не Марыі Іванаўне талкаваць пра яго «ограниченность». – «И тем не менее, я все же остаюсь при том мнении, что вы специально тянете время, на самом же деле просто-напросто не любите и не хотите знать русской литературы». Міцура злы, вазьмі і ляпні: «Я, калі на тое пайшло, сам гэтую літаратуру раблю!» – «Как это?» – «Так, друкуюся трэці год, вось кніжка» – і выцягвае з кішэні кніжку – ён насіў яе з сабою, як некалі дзед Талаш за поясам «Дрыгву». Ведаеш гэтую гісторыю? Хадзіў па Петрыкаве з «Дрыгвою» за поясам, і не падступіцца было... Дык вось: «Для вас гэта навіна? – пытае Міцура. – Скажыце шчыра – вы чыталі хоць адно маё слова?» Рэктар раптам чырванее, лезе ў шуфлядку, мармыча: «Почему же, я люблю творческих людей, и сам печатаюсь...» – і выцягвае папку, а з яе... дзве ці тры маленькія, на калонку, газетныя выразкі! Яго творчы здабытак за ўсё жыццё!

ХХ

Васкевічу раптам перастала здавацца гэта смешным. «Ага, вы там жывяце, кніжкі пішаце – а тут...»

– Як Лена? – у адкрытую спытаў ён.

– На дэкрэтным цяпер, – неяк неахвотна адказаў Алесь. – Замуж выйшла. Але так памагае нам, цікавіцца...

Надзіва, гэтая навіна мала ўразіла Васкевіча. Нават гэтая. «Ага, – ізноў падумалася, – жывяце там, замуж выходзіце, а я...»

– У чым заключаецца твая работа, Антон?

– У чым? А вось цягацца гэтай дарогай туды-сюды і гарэлку піць. У гэтым заключаецца.

Рамановіч прапусціў яго з’едлівасць міма вушэй.

– У цябе такая маці цікавая. І мова чыстая, я нават не чакаў, думаў, усё ж Палессе, – а ў вас, аказваецца, мова чысцейшая, чым на Міншчыне. А пра маці – вясковая жанчына, а так разважае! Цяпер ясна, адкуль у цябе гэты дух.

– Яна яшчэ не так можа паразважаць, – Васкевіч, аднак, ацаніў гэтую пахвальбу. – Проста яна ўбачыла – чалавек гарадскі, культурны, а вось прыехаў да яе сына, гаворыць па-простаму – вось і ўсё.

– Уразіла, што яна ела лыжкаю і хутка... Правільна, у яе ж работа, усё на хаду, – для Рамановіча, відаць, гэта было цэлае адкрыццё. – Давай пасядзім? – прапанаваў ён.

Непадалёку ўжо былі двароўскія хаты. Хлопцы расцягнуліся на траўцы пад цяністай вольхаю, на пагорку, каля старой бетоннай трубы, што была ўкапана пад дарогаю і значыла, што тут некалі цякла рачулка. Цяпер усё зарасло травою і кустоўем без следу.

– Тыповы беларускі краявід! – сказаў Алесь, паказваючы на хаты сярод алешніку, потым спытаў: – Васкевіч, як ты думаеш – ты, які бачыў усю гэту механіку знутры – чаму так лажанўліся з рэферэндумам?

– Правільна зрабілі... Чаго лажануліся? А што яны разбіраюцца! Ды ім усё адно, яны табе за далучэнне да Амерыкі прагаласуюць – як ім скажуць, так і будзе.

– Ты галасаваў?

– Не.

– Я галасаваў, але, ведаеш, таксама не разумеў, не прымаў гэтай камедыі. Больш скажу: ніхто б нам гэтай незалежнасці не даў у любым выпадку! Як бы ні прагаласавалі.

Васкевіч гмыкнуў:

– Я разумею, узяць акээм і махнуць у гэты лес! – паўтарыў ён тое, што запісваў некалі ў сшытак.

– Ну, гэта крайнасці. Ёсць больш простыя шляхі, – Алесь гаварыў ціха, пранікнёна і пасля кожнага сказу ляпаў далоняй па траве. – Цяпер – толькі палітыка. Аддзяленне. Будзе цвёрдая незалежнасць – з’явіцца сама сабою і мова, і ўсё іншае. Цяпер гэта – аддзяленне – павінна стаць нацыянальнай ідэяй.

– Цяпер ужо гэта «нацыянальная ідэя»?

– Чаму ты іранізуеш...

– А як жа экспансія з «усходніх абласцей», «адметнасці рэгіёну»?

– Быў час – было актуальна гэтае. Вось калі ў нас тут будзе свая Італія, тады будзем дзяліцца на ўсходнікаў, паўднёвікаў... Ганарыцца гэтым. А цяпер, пакуль мы ўсе «Северо-Запад», трэба кансалідацыя. Цяпер многае змянілася.

«Ну, вядома, змянілася! Ты вунь як апрануты, чысценькі, не п’еш, не курыш, Лена там з нейкім... Міцура кніжкі піша і спрачаецца з рэктарам, сам хоча выкладчыкаў выбіраць!.. А тут...»

– Ды няма ніякай нацыянальнай ідэі, і быць не можа! – пачаў заводзіцца Васкевіч, адчуваючы забытае ўжо, радаснае ўзбуджэнне спрэчкі. – Ва ўсіх людзей ёсць, а ў нас няма! Я перад гэтым рэферэндумам думаў: вось калі б узяліся ўсе за рукі, ад Езярышчаў да нашага Славечна, зрабілі «жывы лянцуг»...

– Можа, яшчэ возьмуцца.

– Ага, зараз!

Рамановіч зморшчыў прыгожы белы лоб, сказаў цвёрда:

– Не возьмуцца – нічога страшнага. Жменька нас ёсць, праз выбары возьмем уладу – і ўсё само сабою зробіцца. Ты ж сам сабе супярэчыш, ты ж сам кажаш – нашы людзі рахманыя, як ім загадаеш, так і зробяць.

– А! Ну, вядома, калі лічыць іх за вінцікі, матэрыял... Але тады трэба забыць, і згадваць перастаць пра «нацыянальныя ідэі»!

– Ды што ты ўскінуўся, як певень?

– Хочаш ведаць? Калі ласка. Больш чым паўгода я, адзін, тырчэў тут – і каму я быў трэба? Ні слова, ні вестачкі!

– І ты з-за гэтага пакрыўдзіўся?

– А гэтага мала? Што мне аставалася думаць? Быў сярод вас, побач – быў патрэбен, як матэрыял. Як і гэтыя людзі, што жывуць вунь у хатах, табе будуць патрэбныя... Знік з вачэй – і ўсё. Значыць, ідэя даражэй за чалавека? Ды вы павінны былі кінуць усё на свеце, не выдаваць кніжкі ў «Маладосці», не выходзіць замуж, а кінуць усё на свеце і пісаць мне, званіць, біць тэлеграмы, прыязджаць, ратаваць, думаць увесь час пра мяне! А раз ідэя для вас засціць чалавека, дык гэта г... а не ідэя! Такая ж лухта, «балталёгія», як і ўсе іншыя словы...

– Я ж прыехаў, – ціха прамовіў Алесь. Раней, у Мінску, Антон ніколі не спрачаўся з сябрам, таму для Рамановіча ўсё гэта было нечакана, ён нават неяк сцяўся. Васкевічу стала шкада яго.

– Пайшлі, – сказаў ён, і калі Рамановіч падняўся, паціснуў яму плячо. – Не крыўдуй, Алесь, я проста доўга ні з кім як след не гаварыў, вось і прарвала... – Ён тэатральна адвёў убок левую руку і жартоўна-трагічным голасам прадэкламаваў:

 
Жывеце там у сваім Менску
І кніжкі пішаце,
А тут!..
 
 
Вам, Рамановіч, многа невядома
Пра гэты край
Няшчасця і пакут!
 

– Ладна, пакутнік! – засмяяўся Алесь.

Калі ўваходзілі ў вёску, насустрач трапіўся дзядзька, ехаў веласіпедам, у сетцы на рулі вёз хлеб і пляшку гарэлкі. «Ага, падвезлі... Зараз папрашу напавер», – Васкевічу стала радасна і захацелася яшчэ шчырасці, захацелася гаварыць і гаварыць... Толькі не тут, а калі прыйдуць у бібліятэку, і ён вып’е.

Сапраўды, у магазіне таўкліся ў чарзе людзі. Рамановіч з парога бачыў, як сябар пашыўся ў чаргу, папытаў нешта ў прадаўшчыцы, тая буркнула ў адказ, тады Антон пачаў прасіць аб нечым, азіраючыся і паказваючы пальцам на яго, Рамановіча. Азірнулася і прадаўшчыца. Рамановіч выйшаў на двор. Хутка следам выскачыў шчаслівы Васкевіч, з пляшкай у папяровым мяшэчку з-пад цукару:

– Усё, жывём!