Текст книги "Нічые"

Автор книги: Андрэй Федарэнка

сообщить о нарушении

Текущая страница: 26 (всего у книги 34 страниц)

«Гэта ўсё?» – спытала Нэлі.

«Усё. Уяўляеш, злосны беларускамоўны негр!»

Яна доўгім, уважлівым позіркам на яго паглядзела.

«Не, на цябе сапраўды нельга крыўдаваць», – сказала яна з уздыхам.

7

Калі Ведрыч з Труханам выйшлі на вуліцу, тут зіма гаспадарыла ўжо ваўсю. Снег, мароз, вецер… Пуста, адзінока… Толькі жоўтае святло чужых вокнаў, ды сіняе – ліхтароў. Ведрыч адвярнуўся ад ветру, каб прыкурыць.

«Куды ты зараз?» – спытаў Трухан, шыю ў каўнер ўцягваючы, а рукі хаваючы ў рукавы.

«Што значыць куды? Да цябе, канечне. Ты што, думаў, я цябе так лёгка адпушчу? Такое знаёмства трэба і скончыць як след, як заведзена, палюдску. Ці ты супраць?»

«Наадварот! Калі ласка – паехалі. Вось толькі…» – ён замяўся.

«Вахцёрка? – памог Ведрыч. – За гэта не перажывай. Я з імі ўмею гаварыць».

«Не вахцёрка, проста… А спаць на чым? Табе, я маю на ўвазе».

«А хто сказаў спаць? Спаць мы не будзем».

«Дык я ж не адзін у пакоі! А ён, ну, сусед, таксама можа быць не адзін…»

«З дзеўкаю?»

«Ну».

«Тым больш, – сказаў Ведрыч. – Не будзем перашкаджаць людзям. Знойдзем куток, хоць набазарымся ўволю, душу адвядзем».

Ён зусім не выглядаў на п'янага. Яшчэ б, – з зайздрасцю адзначыў Трухан, – пры такім здароўі што яму нейкія тры чарачкі? – як слану шраціна.

«І яшчэ – у мяне ж не так, як у Нэлі. Частаваць няма чым…»

«Слухай, чаму ты ўсё адгаворак шукаеш? Ад чаго ты страхуешся? Можа, можа. Можа, аварыя ў мятры будзе».

Трухан уздыхнуў. Адступаць не было куды. На «мятры», як выказаўся Ведрыч, праехалі два прыпынкі. За ўвесь час Ведрыч не прамовіў ні слова. І толькі калі падыходзілі да інтэрната, на ганку ўжо, спытаў: «Дык пусцяць?» – і выцягнуў з кішэні нейкую прыгожую чырвоную кніжачку. Аднак дакумент не спатрэбіўся. Вахцёрка, што звычайна трымала абарону паміж двух сталоўбарыкад, цяпер спакойна глядзела тэлевізар, седзячы ў кутку на канапе, і на позніх гасцей нават не зірнула.

«Еўропа! – сказаў здзіўлены Ведрыч. – Першы раз такое бачу. Ідзі, хто хоча, бяры, што хоча…»

Дзверы ў пакой былі зачыненыя. Трухан адамкнуў іх ключом і зрабіў Ведрычу знак, каб цішэй вёў сябе. Зайшлі ў пакой. Трухан уключыў святло – не агульнае, а маленькі начнічок над сваім ложкам. Ведрыч агледзеўся. Пакой нагадваў штось сярэдняе паміж салдацкай казармай і турэмнай камерай. Быў ён разлічаны на дваіх. Два ложкі і стаялі паўз сцены. Дзве тумбачкі. Прысунуты да падаконніка стол, два стулы[21]21
  Драўляныя крэслы


[Закрыть]. Убудаваная ў сцяну шафка на дзве створкі. Ведрыч сеў на ложак, які прагнуўся пад ім ледзь не да падлогі і зарыпеў.

«Але ж і халадрыга, – ён апусціў руку. – Як ты тут спіш?»

«Цсс! Так і сплю… Пад дзвюма коўдрамі. Ды зверху яно нічога, толькі знізу, праз матрас, прадзімае».

У гэты момант паварушыўся нехта на суседнім ложку. Ведрыч прыгледзеўся. Галава на падушцы была адна, а ног зпад коўдры тырчэла… чатыры. Адна нага пачухала другую. Трухан знакамі папрасіў Ведрыча падняцца, асцярожна сцягнуў з ложка капу і, склаўшы ўдвая яе, прыкрыў усе чатыры нагі. «Хадзем на кухню, – прашаптаў, – там усё ёсць!»

Кухня аказалася дзверы ў дзверы з пакоем. Але калі ў пакоі скразняк гуляў сабачы, дык тут было цёпла, аж душна.

«Пліту выключыць забылі», – Ведрыч пастрыкаў пераключальнікам.

«Не старайся – сапсаваная. Цэлымі суткамі пячэ».

«Згарыце вы так калінебудзь!»

Праз шчыліну трэснутай шыбіны намяло снегу на падаконнік. Трухан змёў яго далоняю на падлогу. Ведрыч засяроджана аглядваўся, як бы параўноўваў нядаўнюю Нэліну кухню з гэтай. Не на карысць Трухана было параўнанне. Акрамя сапсаванай пліты стаялі яшчэ два сталы, абабітыя цынкавай бляхаю, пры сцяне – тры мыйкіракавіны, з якіх дзве не працавалі – каленытрубы знізу адкручаныя і лужына на падлозе пад імі… У кутку была тумбачка з перакошанымі дзверцамі. Ведрыч прысеў перад ёю, адчыніў, ледзь паспеўшы прытрымаць у апошні момант дзверцы, каб не адваліліся.

«Слухай, а тут во, гарбата, і цукар, і шклянка, – здзівіўся ён. —Віном смярдзіць… Чыё гэта?»

«Нічыё. Агульнае».

«Зайздрошчу я вам, – сказаў, падымаючыся са шклянкаю ў руцэ, Ведрыч. – І скразняку, і нагам дзявочым пад коўдраю, і камунізму вашаму куханнаму… Залатыя гэта гады, Трухан! – і адразу ж гэты рэзкі (да якога, праўда, Трухан пачаў прывыкаць ужо) пераход ад лірыкі да прозы: – Не, так не пойдзе! Чаем галавы не абдурыш».

«Дык няма больш нічога…»

«Што значыць няма? Нэлі знайшла – і ты знайдзі».

«Дзе?»

«Адкуль я ведаю? Купі, украдзь, адбяры ў кагонебудзь. У цябе госць! Чалавек першы раз твой парог пераступіў. Ды я, калі да мяне…»

«Пачакай, – Трухан наморшчыў лоб. – Можа…»

«Вось-вось! – памагаў Ведрыч. – Думай! На тое і галава чалавеку, каб думаць, дзе выпіўкі раздабыць».

«Нічога не абяцаю, паспрабую толькі».

Ён пайшоў. Не было яго даволі доўга. Ведрыч заварыў гарбаты, не ў імбрычку, а проста ў шклянку наліў кіпеню і насыпаў шчопаць заваркі. Стоячы насупраць вакна, гучна сёрбаў, курыў, смаркаўся… На падаконнік зноў намяло снегу. Ведрыч задумліва назіраў за карагодам сняжынак, тыя круціліся роем, мяло іх, ветрам кідала ва ўсе бакі; а «недзе хворы хлопчык лёд на шыбе ліжа, і да шчакі прымерзла сіняя сляза»…

Вярнуўся Трухан. З пустымі рукамі, але ўзбуджаны, нават радасны.

«У чатырыста пятнаццатым, параілі! Калі там не спяць яшчэ. Ды калі ёсць там…»

«Ты зноў за сваё? Можа, ды калі, ды каб… Табе страхавым агентам працаваць трэба».

Пайшлі ўдвух. Па лесвіцы Ведрыч падымаўся хутка, а Трухан марудна, ніводнай прыступкі не прамінаючы, – пакуль падняўся, Ведрыч ужо барабаніў у дзверы з лічбамі 415. І раз, і другі раз – мацней. А на трэці так, што тынк каля вушака пасыпаўся. За дзвярыма пачуліся крокі.

«Вы што, зусім ужо здурэлі? – спытаў сонны дзявочы голас. – Вы ведаеце, каторы час?»

«Выламаю дзверы», – ціха, спакойна паабяцаў Ведрыч.

У адказ маўчанне. Ні гуку. Трухан нават рады быў гэтаму.

«Вось бачыш? Пайшлі!»

«Стой».

Недзе праз хвіліну на чуць, на малюсенькую шчылінку дзверы расчыніліся і дзявочая рука прасунула Ведрычу пляшку. Той унурыўся ў этыкетку:

«Чарніла? І па колькі?»

Голас, памарудзіўшы, назваў суму.

«Ого! Выгадней гарэлку ў таксістых браць. Добра, на грошы. І прынясі яшчэ адну».

Зноў пачакалі з хвілінку, зноў усё паўтарылася, толькі на гэты раз голас у дзяўчыны палагоднеў:

«Гэта апошняя. Праўда».

А дзверы не зачыняліся, мабыць, усё ж карцела ёй хоць адным вокам падзівіцца, што гэта за тып такі аб’явіўся ў інтэрнаце?

«Хочаш – хадзем з намі», – як старую знаёмую паклікаў яе Ведрыч.

Доўгая паўза. Нарэшце пачуўся зза дзвярэй зусім ужо лагодны, і разам з тым няўпэўнены, нібы вагалася яна, голас:

«Не магу. Залік заўтра, трэба выспацца… Вы лепш заўтра прыходзьце. Абавязкова. Добра?»

8

«Чым жа закусіць табе?» – спытаў Трухан, калі вярнуліся назад на кухню.

«Папершае, не табе, а нам, падругое, чарніла ніхто не закусвае. А патрэцяе, што ў цябе можа быць за закуска? Яечня, як у Нэлі? – Ведрыч моцнымі белымі зубамі адкаркаваў адну пляшку, другую. – На, – працягнуў Трухану, – каўтай».

«Ды ты што?! Дзякую, канечне! І не хачу, а, галоўнае, не магу!»

«Хочаш. Можаш. Бо зараз пакрыўджуся і пайду».

«Ды нельга, кажу ж – кепска будзе!»

«А не павінна быць кепска. У нас не бальніца, не багадзельня, хворыя нам не трэба. На нас ніхто не павінен тыцкаць пальцамі – маўляў, сабраліся, хто Богу нягожы. Кепска яму… А мне, патвойму, добра? У мяне не баліць галава потым? Яшчэ і як баліць! Ты згодны, што і мне нялёгка?»

«Ну, згодны…»

«Аднак я ж п’ю! І ты пі».

Трухан хацеў яшчэ рыпнуцца, сказаць, што дактары найстрога забаранілі… Але раптам падумаў – з адчайнай смеласцю чалавека, якога зімою голага прымушаюць ныраць у пельку: «А, колькі таго жыцця!» – і прыклаўся да пляшкі. І адразу ж зразумеў, што лепш бы верыў дактарам, чым Ведрычу. Захісталася пад нагамі падлога, столь паехала ў адзін бок, галава – у другі, і зноў пот, і зноў малаткі ў скронях, і зноў пачаў расплывацца ў вачах і Ведрыч, і сцены кухні…

Усё ж гэта быў не зусім той брыдотны стан, як некалькі гадзін назад, у фае будынка на Фрунзе, 5, – калі сэрца абрываецца, і слабасць, і мрояцца чорт ведама якія галюцынацыі. Цяпер крышку іншае было, больш лёгкае. Трухан ужо ведаў, што галоўнае тут не паддацца, сціснуць зубы і выстаяць… Сціснуў. Выстаяў. І не толькі не даў прыступу паўтарыцца, а ад злосці на сябе, на тое, што ён такі нягеглы, яшчэ добра каўтнуў, і яшчэ.

«Хопіць, – забраў у яго пляшку клапатлівы Ведрыч. – Жывы? Ці хуткую выклікаць?»

«Дай лепш цыгарэту».

У Ведрыча хапіла розуму не даць; сам ён закурыў.

«А цяпер, калі мы адныя, – сказаў строга, важна, як следчы на допыце, – праўду, Трухан, і толькі праўду! Я хачу ведаць, хто ты. Што з табою такое. Чаму ты ўвесь час прыдурваешся? Я ж цябе наскрозь бачу. Ты зусім не той, за каго сябе выдаеш».

«Так», – пацвердзіў Трухан. Ноздрамі ён прагна лавіў чужы дым.

«Вось бачыш. Я гэта адразу зразумеў. Дык слухаю. Хто ты на самой справе?»

І Трухан, п’яны ад віна, ад непрывычнага субяседніка, а больш ад гонару, што вось выпіў – і нічога не здарылася з ім, упершыню ў жыцці прызнаўся чужому чалавеку, што піша.

«У цябе гэта на ілбе адпячатана, – анічуць не здзівіўшыся, сказаў Ведрыч. – Прозу, канечне?»

«Канечне… калі можна назваць… прынамсі, не рыфмамі».

«Забіваў бы гэтых празаікаў! – сказаў Ведрыч, плюнуў на падлогу і расцёр чаравікам. – Верыш ім, раскрываешся – а яны, аказваецца, чарговую ролю рэпеціруюць. У вобраз ужываюцца! Выцягваюць чалавека на шчырасць, каб скарыстаць гэта потым у сваіх хрэновенькіх творах!»

«Ды я яшчэ там, на балконе, хацеў прызнацца… Проста – у чым было прызнавацца? Я сам не ведаю, што пішу. Ці гэта фантазіі, ці гэта сны, ці рэалізм… Абышто, карацей!»

Відаць, шчыра ў яго атрымалася, бо Ведрыч змякчыўся.

«Веру. Так і павінна быць. Кожны пісьменнік, калі ён людскі пісьменнік, павінен ламаць, ці хоць бы старацца ламаць жанравыя ўмоўнасці... Сны? Ну, хай сабе сны. Усё нашае жыццё адзін доўгі сон, а тым больш творчасць, гэта – падвойны сон, сон у сне… Але, – спахапіўся ён, – цябе ж яшчэ праэкзаменаваць трэба. Калі ты такі разумны, як сам сябе выстаўляеш…»

«Ды з чаго ты ўзяў?!»

«…Калі ты такі афігенны празаік, дык ахарактарызуй нашу сёняшнюю кампанію. Нэлі, мяне, Церашкова… Ці хоць бы мяне аднога – як літаратурны тып. Што я такое ў чужых вачах? Толькі адразу, не думаючы, з чыстага ліста».

«Цябе?»

Трухан задумаўся на міг. Віно – чарнільца ўзбуджала яго з кожнай хвілінай, яно, роднае, надыктоўвала яму зараз хуткія да шалёнасці думкі і падганяла да дзеяння. Ён злавіў сябе на тым, што сапраўды пачынае разумець усё навокал: і Ведрыча, і Нэлі з Церашковым, і гэтую кухню, і пляшку ў сваёй руцэ; не толькі разумець, але бачыць паміж усім гэтым нейкую трывалую сувязь.

«Памойму, – сказаў ён, абыходзячы вакол Ведрыча, як вакол статуі, і абглядваючы яго, – памойму, ты сваяк, ці прамы нашчадак усім гэтым Пёцефі, Каліноўскім, д’Арк, Касцюшкам, памойму – ты з тых шалапутных, непаседлівых, вечна няўрымслівых галоў, якія ёсць у кожным народзе, якія, калі ўгадаюць нарадзіцца ў патрэбны час, гэта значыць, калі бываюць запатрабаваныя сваім народам – тады робяцца нацыянальнымі героямі: вызваляюць Радзіму ад захопнікаў, кідаюцца грудзьмі на амбразуры, узрываюць сябе разам з ворагам гранатамі, ідуць у партызаны, заводзяць ворагаў у балоты…»

«Дарэчы, – перабіў Ведрыч, які слухаў з задавальненнем, нават жмурыўся, як наеты кот, – ведаеш оперу «Іван Сусанін»? Куды ты завёў нас, пракляты падманшчык? – Ідзіце вы на…, я сам заблудзіўся!»

«…Пра якіх потым складаюць песні, легенды і балады. Калі ж не пашчасціла з эпохай, не падгадалі з нараджэннем і час ім выпадае застойназадушны, як у нас цяпер – так уся гэтая звышэнергія расходуецца на абышто, у лепшым выпадку на словы, як ты сёння на іншай кухні абсалютна правільна заўважыў. Тады такія, як ты, не ведаюць, куды сябе прыткнуць. Яны незапатрабаваныя, нязручныя, з кагорты ўсіх гэтых – ПячорыныхАнегіныхАбдзіраловічаў… пры адной вельмі істотнай розніцы! У тых, класічналішніх, было хоць нешта, за што яны чапляліся: жанчына, каханне да яе; у вас – такіх, як ты – няма нават гэтага, вы далей пайшлі, вас і каханне не ратуе, ужо і яно здаецца чымсьці банальным, састарэлым, дужа малой драбязою, не вартай таго, каб траціць на яе энергію і душу; як таму асілку замест шматпудовай штангі падымаць саломінку…»

«Гэта праўда, – пацвердзіў Ведрыч. – У мяне гэтых сяброў так званых як сабак нярэзаных. Любяць мяне, прынамсі, кажуць, што любяць, а давядзіся, не дай Бог, паміраць – думаеш, пашкадуе хтонебудзь? Помню, захварэў неяк, з ложка не мог падняцца – хоць бы адна пэ за тыдзень парог пераступіла!»

Пачуўшы слова «хварэў», Трухан сцяўся і як бы змізарнеў. Вочы ў яго ўраз патухлі.

«Усё», – сказаў ён вяла.

«Як усё?! А я толькі падрыхтаваўся слухаць. Хаця ты такую ахінею нясеш, што вушы вянуць… Ну, так і быць. Пераканаў. Згодзен пачытаць цябе».

«Ты што… падумаў – я для гэтага?! Я зусім не напрошваўся, і не збіраўся нікому паказваць…»

«Дык збярыся. Ну, давай. Я ж ведаю, ты мяккі, я ж цябе некалькі разоў уламваў ужо сёння».

«Добра, – і сапраўды вельмі неяк хутка здаўся Трухан. – Але ўмова: пры мне ты чытаеш толькі першы абзац».

Ён знік. Ведрыч не паспеў прыкурыць цыгарэту, як ён ужо вярнуўся, з шэрай картоннай папкаю ў руцэ.

«Во, – пахваліў Ведрыч, – каб так па чарніла другі раз бегаў». Акуратным дзявочым почыркам зверху на папцы было напісана – Ведрыч прачытаў уголас: – «Пачата 10.10. 1989; скончана…»

«А назва?»

«Не ведаю, для мяне назва справа нават не дзесятая, а сотая… Можа, проста – «Рэвізія»?

«Гэта пра магазін, ці што? Ці пра таварную базу? – Ведрыч разгарнуў папку. – Ого, намахаў. І як вы, празаікі, не лянуецеся? Ды мяне б пад наганам ніхто не прымусіў не тое што выдумаць столькі, а нават перапісаць механічна. Эпіграф нейкі… «Імем Яго Імператарскай Вялікасці аб’яўляю рэвізію гэтаму вар’яцкаму дому», – Ведрыч адарваўся ад рукапісу. Пабоўтаў бутэлькаю з астаткамі віна. Дапіў. – Прэтэнзіі ў цябе, аднак! Каму гэта ты аб’яўляеш рэвізію? Ці чаму?»

«Чытай!»

«Ціха, ціха, не лезь. Нічога, мне падабаецца. Пісьменнік павінен быць з прэтэнзіямі… Так… «Сёння, у сваю апошнюю ноч у гэтай палаце і ў гэтым шпіталі, Трухановічу не спалася…» Чакай, а што за Трухановіч? Ну ты даеш! Калі галоўны герой ты – дык так і пішы – Я. Калі не – выдумай якоясь прозвішча, каб лёгка запаміналася…»

«Хопіць!» —Трухан вырваў у яго з рук папку. Ён глядзеў на Ведрыча са страхам.

«Што здарылася?»

«Як ты чытаеш?!»

«А як ты хацеў?»

«Без інтанацыі! Забубенна! Ніякіх лагічных націскаў! Ніякіх ідыёцкіх паўзаў!»

«Добра, добра… Дай папку. Ты, я бачу, дужа сур’ёзна ўспрымаеш, гэта трэба чытаць у іншай абстаноўцы. З сабой забяру, – а калі Трухан памкнуўся запярэчыць, схаваў руку з папкай за спіну. – Ды не бойся, я нікому не скажу, што ты прозу пішаш!»

«Бяры».

Трухану і праўда стала ўжо ўсё роўна. Адна пустата была на душы, ды яшчэ вельмі хацелася спаць.

«Правядзі хоць да вахты, – сказаў Ведрыч, і далей, пакуль спускаліся па цёмнай, з устойлівый пахам прусаковай атруты, лесвіцы ўсё бубнеў: – Расчараваў ты мяне, Трухан… Пакрыўдзіў, можна сказаць. Я здуру клюнуў, узрадваўся, паверыў, што нарэшце чалавека знайшоў – сапраўднага, ціхмянарахманага, сціплага… А ты такі ж, як я, калі не хітрэйшы. Ды яшчэ і хворы, ды яшчэ і сірата, ды яшчэ і прозу навучыўся пісаць… Жах!»

Частка другая

«…Імем Яго Імператарскай Вялікасці…

аб'яўляю рэвізію гэтаму вар'яцкаму дому!»

1

У ноч перад выпіскай Трухановічу не спалася.

Ён ляжаў на ложку, скінуўшы на падлогу коўдру, – усё адно ёю больш не накрывацца, і глядзеў у столь.

У палаце было цёмна. І цёпла, аж душна ад напаленай да чаду грубкі. І нязвыкла ціха. Не чутно нават цягнікоў ад блізкай станцыі. На суседніх ложках пасля ўпрыскавання брому мёртвым сном спалі яшчэ два такія ж, як ён, няшчаснікі, толькі ў адрозненне ад яго, «лёгкага», які адбарабаніў тут свае два з паловаю месяцы і сёння камісуецца, ім яшчэ ляжаць ды ляжаць, мучыцца ды мучыцца. Ад аднаго гэтага, ад усведамлення сваёй перавагі над імі – меншага калекі над горшымі – была цяпер на душы ў Трухановіча ціхая прыемнасць. Яны не могуць падняцца з ложкаў – а ён можа. Ім немавед яшчэ колькі парыцца тут і, хутчэй за ўсё, тут жа, у гэтым Богам забытым шпіталі пакутна паміраць – а яму жыць. Усяго гадзін праз колькі ён убачыць бялёсае вераснёўскае неба, зялёны лес, сінюю рачулку, шэрыя хаты і новых людзей (хаця якраз апошніх хацелася бачыць менш за ўсё).

Не спалася. І не ляжалася.

Ён устаў ціха, падняў з долу коўдру. Добра арыентуючыся ў цемры, даволі хутка і спрытна, як для «адной левай» – нежывая правая рука мёртва вісела на перавязі, ён так і спаў, не разгінаючы яе, – заслаў ложак. Нырнуў ў халодную гімнасцёрку і пасунуўся да вакна, бялеючы ў цемры споднікамі.

Удзень, калі светла, адсюль нават праз дрэвы ў прышпітальным садзіку добра праглядалася чыгуначная станцыя. І калі праязджалі цягнікі, шыбіны пачыналі дробна і часта трымцець, нібы падпяваючы чыгунным колам, падлога таксама дрыжэла, а разам з ёю і ложак, і тады было адчуванне – калі легчы і заплюшчыць вочы, што ты сам цяпер у вагоне, едзеш кудысьці далёка, а ў расчыненае вакно студзіць цябе прапахлы паравозным гарам ветрык…

Зрэшты, чагочаго, а гару, і зусім не рамантычнага, хапала ў палаце. Дарма што вакно стараліся адчыняць як радзей; гэты ўстойлівы вугальнапаравозны смурод перабіваў нават пахі бальнічныя: лекаў, ёду, гною, нямытых чалавечых целаў і ніяк нельга было пазбавіцца ад яго ці выветрыць чым – не памагалі ні скразняк, ні хлёрка. На тумбачках, на стале, на сценах, калі доўга не прыбіралі ў палаце, можна было пісаць пальцам.

Цяпер праз вакно ў знадворнай цемры мутна свяцілі агні станцыі. Данёсся ледзь чутны, падвойнымі рамамі прыглушаны, свіст паравозіка. Трухановіч прылёг жыватом на шырокі падаконнік. Прытуліўся ілбом да шыбіны. Жорсткая барада, што адрасла за лета, шоргнула аб шкло. Варта было б пагаліцца, ці хоць бы твар вадою спаласнуць, усё ж падзея – выпіска са шпіталю, выхад на волю…

Пагаліцца! Калі ўжо ён прывыкне, дзе ён, і ў якім часе знаходзіцца! Так гэта проста: утыркнуў электрабрытву ў разетку ды пагаліўся. Ці пайшоў ванну прыняў, з экстрактам хвоі і марскіх соляў!

І справа нават не ў гэтым. Можна, канечне, абы захацеў, папрасіць у нянечкі кіпятню, і мыла знайшлося б, і свечкі агарак… Справа ў тым, што Трухановіч за гэтыя два з паловаю месяцы апусціўся да непрыстойнасці. Прычым свядома. Ён даўно адзінай сваёй рукою махнуў на такія штукі, як абавязковае галенне, ці штодзённая чыстка зубоў, ці рэгулярнае абрэзванне пачарнелых і цвёрдых, як капыты, дужак пазногцяў; займаўся гэтым тады толькі, калі прыпякала, калі доктар Партной даваў заўвагу ці калі самому рабіць не было чаго. Уся гэтая абавязковая «гігіена», «санітарыя» здавалася яму лішняй нават у тым – колішнім будучым часе, дзе ўсе ўмовы былі для гэтага; і там людзі насіліся са сваім здароўем, як з пісанай торбай, лічачы свае целы самай найкаштоўнай рэччу ў свеце.

Цяпер жа, у гэтым часе, ды яшчэ ў яго, Трухановічавым, становішчы гэтая «гігіенічная»[22]22
  Трухановіч, канечне, не мог ведаць, што гадоў праз 60 брытанскі вучоны Стэнфард адкрые г.зв. «мікрабактэрыю гразі», на падставе якой створыць прафілактычную пры ракавых захворваннях «вакцыну гразі». «Стэрыльнае грамадства забівае сваіх грамадзянаў», – будзе сцвярджаць Стэнфард. Калі яму верыць, разам з брудам чалавек знішчае цэлую армію карысных бактэрыяўпамочнікаў, чым аслабляе арганізм


[Закрыть] мітусня лішняй здавалася і падаўна, асабліва ў параўнанні з галоўным. Не да барады з пазногцямі, калі галава злятае і рукі не гілдуюць... Бо ні з якага не са шпіталю, калі на тое пайшло, ён цяпер не выпісваецца! Няма чаго паддурваць сябе. І параўнанне ў яго выпадку можа быць хіба што адно: з выпіскаю з раддому, дзе ён пару месяцаў назад з’явіўся на свет, паспеў за гэтыя месяцы ператварыцца ў дваццацігадовага дзецюка Трухановіча, паваяваць на вайне, атрымаць кантузію, скалечыць руку, страціць пальцы на назе, перанесці некалькі аперацыяў па выдаленні асколкаў, абрасці барадою… І вось, калі ласка! Выпіска! Таксоўкі толькі не хапае, ды маткі, маладзейшай за сваё, пару месяцаў назад народжанае «немаўля», ды шчаслівага бацькі, які з букетам у руцэ і з адвіслай сківіцай талопіцца на свайго барадатага, неахайнага нашчадка, вышэйшага за сябе ростам!

Ён яшчэ доўга стаяў перад вакном, знарок не расчыняючы форткі, тым больш вакна. Баяўся, каб скразняком ці шумам ад станцыі не пабудзіла суседзяў. Стаяў да таго часу, пакуль на дварэ не пачало крыху віднець.

І калі ён азірнуўся, абрысы невясёлага яго апошняга прытулку выступілі перад ім з нядаўняй цемры. Палата, доўгая і вузкая, як конская морда, з нізкай столлю, з чатырма сценамі, з трыма салдацкімі ложкамі… Трухановіч вярнуўся і прысеў на ложак. Таксама: кожны прэнт быў тут тысячу разоў абгледжаны і абмацаны, вядомая была кожная трэшчынка, вышчарбінка, выпукласць, кожная кропелька засохлай фарбы на біле.

Асцярожна, стараючыся, каб не скрыпнуў пад ім ложак, ён павярнуўся і лёг на бок. Аднак асцярога было дарэмнай. За ім даўно ўжо, аказваецца, назіралі.

– Не спіцца? – сіпла спытаў Антонаў. Ён падцягнуўся за біла і сеў зручней, амаль задніцай на падушку. – Дахаты сёння? Чуеш, ты? – інакш, як ты, у вочы ён Трухановіча не зваў, а за вочы – малахольным, кантужаным, бяспомным альбо псіхам. – Ты? Чуеш?

– Добрай раніцы, – сказаў Трухановіч.

І раптам зноў яму так радасна зрабілася. Ад таго, што чуе і бачыць усё гэта ў апошні раз. Хоць бы і гэтага вось «таварыша па няшчасці», які ўжо дастаў яго за цэлае амаль лета сваёй тупасцю, хамствам, няўменнем цярпець, які проста задзяўбаў то жаласлівым канючаннем, то на ўсю палату стогнамі, то істэрычным рогатам, то труслівым плачам (ён вельмі баяўся смерці), а найбольш лаянкай, складанай, брыдкай, з наваротамі, з нязменнымі згадкамі і Бога, і Духа Святога і ўсіх дванаццаці апосталаў…

– Дурным рай, – уздыхаючы, казаў цяпер Антонаў, – а ты, Васілёк (сябе маючы на ўвазе), ляжы, мучайся, гній… (мацьмацьмаць!)

Была нейкая вышняя суровая справядлівасць у тым, што і кара гэтага тупога багахульніка спасцігла адпаведная: гангрэна абедзьвюх ног – антонаў агонь, які ніяк не маглі патушыць. Пачалося з нявінных плямаў на ступаках, а цяпер ног у яго не было вышэй каленяў, хірургі адрэзвалі іх па частках, як бервяно на паленцы, і ўсё марна, агонь забіраўся, поўз усё вышэй і вышэй… «Прысуд адсекчы хвост па самую галаву», – міжволі прыходзіла на розум Трухановічу, калі пасля чарговай аперацыі гэтае няшчаснае непрытомнае цела, якое з кожным разам рабілася ўсё карацейшым, прыносілі на насілках і згружвалі на ложак.

Сёння Антонаў быў у настроі.

– Паслухай, ты, – што скажу!

І акрамя радасці, што не ўбачыць яго больш, Трухановічу стала і шкада гэтага чалавека, які не адной, а двума сваімі ўкарочанымі нагамі ўгрузаў у магілу, і захацелася нават штосьці прыемнае зрабіць яму. Ён дастаў з тумбачкі тры апошнія сухары, цвёрдыя, як камень, паднёс і моўчкі паклаў перад Антонавым на коўдру.

– Што гэта? Ты чаго? – занепакоіўся Антонаў, баючыся якой каверзы; сваякоў у яго не было, ніхто да яго не прызджаў і нічога не прывозіў, таму гасцінцы былі яму ў навіну. – А, разумею! Ты ж і дома пад’ясі! Ну, давай, пакрышу зубы…

– Дзякую, – сказаў за яго Трухановіч, і за сябе: – Калі ласка.

Словамі ветлівасці, рознымі «добрымі раніцамі», ды «калі ласкамі», ды «дзякуямі» Антонаў пагарджаў, лічачы іх непатрэбнымі, яны поўнасцю адсутнічалі ў яго небагатым лексічным запасе. Ён зараз жа ўзяўся грызці сухар, са страшным трэскам на ўсю палату, нібы і праўда разам з перасушаным хлебам ламаліся ў яго зубы.

– Ты… вось… што…

У падзяку за пачастунак, у паўзах паміж храбустам і чаўканнем ён вырашыў падвучыць крыху Трухановіча жыццёвай мудрасці.

– … Кніжачка ў цябе ёсць, так? Грамаце не забыўся, раз усё пішаш нешта, усё крамзоліш? Добра. Ты слухаеш? Запамінай, запамінай… тваю маць!

Трухановіч маўчаў. Тут яго нібыта «кантузія» служыла яму добрую службу. Прынамсі, можна было прыкінуцца дурнем, каб у сапраўды дурныя размовы не ўступаць і на дурныя пытанні не адказваць.

– Сачы за думкаю! У цябе ж мазгі адбітыя, розум кантужаны, ты ж ні храна не помніш, так? Вось, скажам, ты ажэнішся. Яна цябе не пакорміць, а скажа – ты еў, толькі забыў. Тады так: насі кніжачку, алавік і ўсё чыста запісвай. А потым рэвізію наладзь. А кніжачку хавай, добра хавай, – усё вучыў Антонаў і адначасова грыз сухар, храбусцеў, чвякаў, перыядычна выпускаў газы, суправаджаючы гэта рознымі жартамі: «Агонь па батарэях – плі! Рванула!»

– Сочыш за думкаю? Запамінай – згадзіцца. Далей. Пойдзе яна, дапусцім, на б…кі, так? Нагуляе дзіця, а скажа – тваё! Я ж з табою спала! А ты хрэн помніш. Рай, а не жытка ёй за табою будзе!

І замаркоціўся Антонаў, уздыхнуў, зайздросцячы той будучай Трухановічавай жонцы, ды і ўвогуле будучай яго райскай жытусе.

– Чуеш? Ты?

Замест адказу Трухановіч прысеў перад тумбачкай, расчыніў яе, і Антонаў заціх, сочачы за ім, спадзеючыся, відаць, яшчэ на гасцінец. Але з тумбачкі дастаўся і лёг на ложак невялікі пакуначак. Асцярожнымі, беражлівымі рухамі, нібы меў справу з чымсьці крохкім, Трухановіч разгарнуў брудную марлю. У ёй аказалася некалькі груба сшытых па краях стосікаў шэрай паперы – кожны стосік з кішэнны блакнот памерам, а таксама два цэлыя алоўкі і адзін агрызак. Палюбаваўшыся на сваё багацце, Трухановіч прыхапіў агрызак алоўка і адзін з «блакнотаў» і зноў пацёгся да вакна. Пры хадзе ён прыкульгваў. Ля вакна было ўжо зусім светла, можна было свабодна чытаць і пісаць. Шырокі зручны падаконік служыў яму сталом. Трухановіч нагнуўся над сваім рукапісам. Вочы яго ў соты, у тысячны мо ўжо раз упіліся ў такія знаёмыя – да кожнай рысачкі, да кожнага выпадковага следу алоўка – літары.

– Што ты там робіш? – непакоіўся за яго спінаю Антонаў. – Ты, чуеш?

Трухановіч, узброены агрызкам алоўка, чытаў самога сябе, – і як у той казцы, як па якім шчупаковым загадзе пакрысе пераставаў адчуваць палату. Аддаляўся, глушэў, аж покуль нарэшце зусім не прапаў Антонава голас… Зазвінела ў вушах рознагалоссе вялікага вячэрняга горада… Па спіне прабег ветраны восеньскі холад… І нават ноздры Трухановіча, падалося, замест смуроду палаты ўхапілі пах маладога свежага снегу, «які сыплецца і не растае»…

2

Дачытаўшы да канца – да слоў «яшчэ і прозу навучыўся пісаць. Жах.», Трухановіч чыркнуў над апошняй кропкай рысачку, ад чаго атрымаўся клічнік, затым акуратна, бы карты ў калоду, сабраў свае лісткі, схаваў іх назад у тумбачку і выйшаў на калідор.

У параўнанні са светлым пакоем тут яшчэ панавала сапраўдная ноч. Хіба што толькі ў самым канцы, каля «агляднага» пакоя, таго самага, дзе будзе вырашацца сёння Трухановічаў лёс, свяцілася грубка, там жа кашлялі, бразгалі чапялою, грукалі дрывамі.

Мацаючы рукой сцяну, Трухановіч мінуў гэты доўгі калідор; паварот, прыступкі, адны дзверы, другія. Ён піхнуў іх і апынуўся на ганку, на дварэ. Побач, пад самай сцяной іхняга шпіталябараку бялела цэлая гара гіпсавых ног і рук, скарыстаных бінтоў, марлі, ваты... Адвярнуўшыся, стрымліваючы дыханне, нібы яму смярдзела адтуль, Трухановіч хутка пайшоў на вуліцу. Выйшаў з варотцаў і стаў каля плота. Ранак – вераснёвы, свежы – толькі займаўся. Пасля цёмных палаты з калідорам вачам аж балела ад святла, ад прастору. Вуліца была роўная, шырокая і доўгая, са звычайнымі вясковымі драўлянымі хатамі; ніколі не сказаў бы, што ты ў самым цэнтры, на галоўным «праспэкце» аднаго з буйнейшых у Беларусі чыгуначных вузлоў, у мястэчку Каленкавічы.

Згорблены чалавек з мехам на плячах прайшоў вуліцай, азірнуўшыся на Трухановіча. Падвода праехала, рыпаючы коламі, у бок базарнай плошчы. Сабака прабег, за ім, праз якую хвіліну, яшчэ адзін. Пачынаўся новы дзень, пачыналася новае жыццё. І пакуль, думалася Трухановічу, ён сябе да гэтага жыцця рыхтуе, яно ў сваю чаргу спяшаецца прыняць яго. У вобразе падводы, што павінна ўжо недзе пад’язджаць да мястэчка… У вобразе чужога дзядзькі, які чамусьці лічыць яго сваім сынам. Падняўся сягодня гэты дзядзька рана, куды раней за яго, Трухановіча. Жонку пабудзіў. Ноч, цямень за вакном… Каня пакарміў, сам паеў. Сабраўся ў дарогу, сена ў воз паклаў, не забыў з сабою торбу «на перакус», ды доктару Партному хабар, ды каню аўса… І вось – замест таго, каб займацца такой важнай увосень сялянскай працай, едзе некуды кіламетраў за дваццаць! І не толькі ж сёння… А да гэтага колькі разоў прыязджаў! Ды не пусты, тыя ж сухары, сала, нават каўбасы прывозіў… Яму – чужому чалавеку, «сыну», як ён лічыць, «якому, беднаму, на вайне бонбаю мазгі адбіла – так што ні бацькі, ні маткі, ні сябе не помніць!»…

Што праўда, тое праўда. Наслухаецца сёння Трухановіч пра гэтую сваю «адбітую памяць». На хуткай і, дзякаваць Богу, нарэшце апошняй камісіі. Дзе ў соты раз яго, канечне, распрануць, абмацаюць, абстукаюць… Шматзначныя пераглядванні, перашэптванні, лацінскія тэрміны, сярод якіх самы часты – «амнезія»… Поўная страта памяці, рэдкі выпадак, феномен! І абвязкова знойдзецца хтосьці, хто кіне рэзка, гучна, каб і ён чуў: «Сімуляцыя!», і тады збянтэжыцца доктар Партной, і затараторыць, апраўдваючыся сам і апраўдваючы свайго «фенаменальнага» хворага: «Унікальны выпадак… Памяць у яго якраз прысутнічае, але вывернутая… Пасля кантузіі яму здаецца, што ён не мінулае помніць, а… будучыню! Вось, у мяне запісана… Такія рэчы расказваў, што ахнуць…» – «Э, перастаньце. Чаго яны толькі не навыдумляюць, абы да бабы пад спадніцу…»

І, пляваць ім, вядома, на яго «феномен» і на яго «кантузію»; але як вы мёртвую руку патлумачыце, таварышы? А пальцы на назе што, карова языком злізала?

Халаднавата было ўсё ж на вуліцы. Ды і варта паспяшацца заняць чаргу, раз ужо падняўся так рана і пакуль яшчэ няма нікога перад кабінетам. Ды чым хутчэй скончыць гэтую валынку, зваліць усё нарэшце з плячэй – каб хоць якая перамена, няважна, да лепшага ці да горшага.

Трухановіч вярнуўся ў калідор.

Шпіталь за гэты час ажыў сваімі абвыклымі і абрыдлымі, асабліва пасля свежасці вулічнага паветра, бальнічнымі пахамі і гукамі. Бегалі ўзадуперад як заўсёды ўвішныя і як заўсёды бесталковыя нянечкі. Там кагосьці гучна паклікалі, тут нехта ціха і безнадзейна застагнаў…

Трухановіч прысланіўся да грубкі, заклаў далонь пад спіну – каб не так пякло і каб не выпэцкацца, і цярпліва стаў чакаць. Бліжэй да васьмі гадзін падыйшлі яшчэ двое, лёгкапараненыя, слабасільныя і затурканыя салдацікі, але нават яны ў шпітальнай іерархіі былі вышэй за яго, «бяспомнага» Трухановіча, таму з ім нават не павітаўся ніводзін, толькі зіркнулі з насмешкай і пачуццём перавагі… А вось нарэшце і світа, у складзе трох чалавек, бухаючы ў падлогу ботамі, прайшла ў кабінет. Першы – Партной, у белым брудным халаце, з ключом у руцэ, якім адамкнуў дзверы, за ім двое незнаёмых, адзін малады, другі стары, абодва ў тужурках, перапаясаных рамянямі да таго туга, што ззаду сваімі таліямі і адтатурчанымі задніцамі падобныя былі на жанчын.

Не паспелі зачыніцца дзверы за апошнім, як зноў расчыніліся, і голас Партнога паклікаў: