Текст книги "Нічые"

Автор книги: Андрэй Федарэнка

сообщить о нарушении

Текущая страница: 15 (всего у книги 34 страниц)

VIII

Камандзіры скамандавалі: «Вольна, разыдзіся!», Жаўрыд склаў лісткі, павярнуўся ўжо, каб ісці ў штаб. Але ажыўленне на плошчы не ўнімалася, галасы не сціхалі, хоць сюды, на «штабны» ганак, ніхто не глядзеў, наадварот, у другі бок усе паварочвалі галовы і спяшаліся ў той канец плошчы, дзе царква.

Незадаволены, непрывычны, калі ўвага скіраваная не на яго, Жаўрыд збег з ганка: паглядзець, што там. Мірановіч таксама пайшоў за ім.

Вайскоўцы расступаліся, даючы начальству дарогу.

– Перабежчыкі! – паведамлялі загадзя, радасна. – Кітаец нават ёсць!..

– Перабежчыкаў прывяла разведка!..

– І камандзера нават у палон узялі!..

Пры самай царкве, з краю плошчы, акружаныя вайскоўцамі і мясцовымі, пераміналіся з нагі на нагу тры чалавекі – у чырвонаармейскай форме, з вінтоўкамі; адзін, крываногі і нізкарослы, з выпукластымі скуламі і вузкавокі, і праўда падобны быў на кітайца. Збоку гарцаваў на крутазадым коніку, белазуба пасміхаючыся, Мірончык – балаховец, потым слуцкі міліцыянер, а цяпер старшы разведкі, якая і прывяла перабежчыкаў. Палонены імі чырвоны «камандзер», таксама ў акружэнні людзей, з закручанымі назад і звязанымі рукамі, з падбітым вокам, якое ўсё заплыло сінюшнай пухлінаю, высокі, у караткаватай яму скуранцы, стаяў, прыхінуўшыся плячом да царкоўнае сцяны, і здзіўлена азіраўся вакол. На галаве яго была нейкая дзіўная, нябачаная дасюль шапка, з доўгімі вушамі, з высокай, звужанай на канцы піпкаю, падобная крыху на старадаўні славянскі шлем, – шапка гэтая, мабыць, больш за ўсё і цікавіла разявакаў.

– Дагадаўся дык дагадаўся, што на галаву ўсперці!..

– А што ты хочаш? Царскае пазношвалі, цяпер сваё выдумляюць!

– Ну-ну, хопіць у іх розуму выдумаць, – сказаў, скрывіўшы рот, адзін немалады ваяка; на аблавушцы ў яго красавалася самаробная, з бляхі выразаная «Пагоня». Патлумачыў важна, з выглядам чалавека, што даволі пабыў у свеце, усяго наглядзеўся і наслухаўся і не роўня ім, цемнаце: – Гэтыя шлёмы, запомніце, мастак яшчэ адзін выдумаў, іхні, расеец – Васняцоў быў такі! І прыдумаў восепара[11]11
  Даўно.


[Закрыть], пры Мікалаю яшчэ, і нарабілі іх мо мільёны, а тут рэвалюцыя, вось бальшавічкі і прысвоілі...

– Ну дык! – дурное дзела не хітрае! – падтрымалі дзядзьку – старога салдата. – Гэта ж не шыць, а зрывай замкі, грабі награбленае, як яны кажуць!..

Чырвоны камандзір стаяў спакойна, нібы не пра яго казалі, адно часта міргаў здаровым вокам; у твары яго не было ні страху, ні спалоху – толькі здзіўленне, бы ўсё яшчэ паверыць не мог чалавек, што здарылася з ім раптам, дзе ён, чаго ён тут, ці не ёсць усё гэта толькі дурны сон?..

Пабачыўшы Жаўрыда з Мірановічам, Мірончык саскочыў з каня, правай рукой, у якой трымаў нагайку, ляніва дакрануўся да брыля фуражкі:

– Старшы разведкі Мірончык. Падчас спаўнення ўзятыя ў палон... – Азірнуўся на чырвонаармейцаў, неахвотна паправіўся: – Самі здаліся, перабежчыкі... І яго вось раззброілі, – паказаў нагайкаю на звязанага камандзіра.

Начальнік контрразведкі адразу ж узяўся за свае абавязкі. Напусціў суровасці на твар. Падступіўся да палоннага:

– Хто такі? Прозвішча, часць, званне!

Камандзір здзіўлена пазіраў на яго і маўчаў.

– З імі па-маскоўску, відаць, трэба, пан паручнік! – падказаў нехта.

Мірановіч паўтарыў па-расейску – нуль рэакцыі.

– Лебедзеў яго зваць, пан камандзір! – выступіўшы ўперад, паслужліва ўмяшаўся адзін з перабежчыкаў, худы і абы-як паголены, з хітрымі вачыма. – Камандзір пятнаццатай стралковай роты, сорак першага палка – іх толькі надоечы што з Крыма да нас перакінулі... У Крыму яны Ўрангеля растаўклі, – дадаў.

– Што за галаўны ўбор? – спытаў Жаўрыд, з цікавасцю ўглядаючыся ў «шлём».

– А гэта, пан камандзір, будзёнаўкай яны завуць, – патлумачыў ахотлівы на словы перабежчык (так і сказаўшы «яны» – ці даўно сам быў «іхні»?). – Мы пра гэтыя будзёнаўкі жартуем: яны ж, бальшавікі, спяваюць «кіпіт наш разум вазмушчонный», дык гэтая піпка зверху для таго, каб пару выпускаць!

Зарагаталі ўсе, хто стаяў бліжэй і чуў, пасміхнуліся і Мірановіч з Жаўрыдам.

Стары салдат, які ведаў пра Васняцова, раптам строга загадаў чырвонаму камандзіру:

– Ану, павука сарві з будзёнаўкі гэтай сваёй! – і адразу ж сканфузіўся, зразумеў, што маху даў, бо нельга ж у прысутнасці старэйшых па званні гаварыць без дазволу, тым больш загады аддаваць... Гаваркі перабежчык ахнуў, схапіўся за сваю фуражку, з галавы сцягнуў, з мясам выдраў зорачку, расшкамутаўшы ўвесь казырок, кінуў яе пад ногі, утаптаў у гразь, яшчэ і плюнуў. Вакол ізноў засмяяліся, з адабрэннем – гэты перабежчык усім спадабаўся.

– А, успомніў!

– Адкуль будзеш? – спытаў Мірановіч.

– Свой, з-пад Капыля! – кіўнуў галавою невядома куды перабежчык.

– Ну што, паспытаў бальшавіцкай кашы?

– Яшчэ й як!.. – Перабежчыку прыемная была гэтая ўвага да сябе, цешыла яго, і ён лавіў момант, каб яшчэ лепшае зрабіць пра сябе ўражанне. – І польскай паспытаў, і белагвардзейскай, і «зялёнай», і чырвонай – усялякай...

– І якая смачнейшая?

– Так думаю, пан камандзір, што свая самая смачная, – адказаў хітры перабежчык, выдатна ведаючы, якія словы хочуць ад яго пачуць. – А бальшавіцкая дык самая горшая! Нездарма ж назваліся – бальшавікі... Усе злыя, усе абадраныя, адно лаюцца – такімі мацюкамі, што не запомніш, ды яшчэ спяваюць. У сталоўку ідуць – «Красная А-армея ўсех сільней!», рабаваць едуць на вёску – ізноў: «Віхры ўраждзебныя веюць над намі!», нават нябожчыкаў хаваюць, далібог, з песнямі! Закапаюць – без крыжа, без папа, шапкі далоў і давай: «Не пла-а-ачце над трупамі нашых байцоў, нясіце іх знам'я ўпярод!» – перадражніваючы, праспяваў, каб пасмяшыць слухачоў.

– Чаму ж ты служыў ім, такім? – сказаў, пасміхаючыся, Мірановіч.

– А во – вінтоўка! Таму і пайшоў, каб толькі вінта атрымаць. А тады адразу, значыцца, і да вас...

– Пан паручнік, дазвольце звярнуцца да перабежчыка? – выправіў на гэты раз памылку стары салдат, перапытаўшы Мірановіча.

– Дазваляю.

– Бальшавікі што ж ужо, кітайцаў мабілізуюць хіба? – спытаў салдат і пальцам паказаў на вузкавокага скуластага перабежчыка.

– Сам ты китаец, – нечакана на чыстай расейскай мове сурова адказаў «кітаец». – Слепой, что ли? Я калмык, а ты что – калмыка от китайца не отличаешь?

Ізноў смех, а прысаромлены дзядзька толькі апраўдваўся:

– Разбярэш вас, усе, што тыя картоплі ў мяху...

– Так, камандзіра – у падвал, – распарадзіўся Мірановіч, – перабежчыкаў накарміць, перапісаць... Канец прадстаўленню, разыходзімся!

Мірончык стаяў збоку маўчком, адно паляпваў нагайкаю па бруднай халяве. Штосьці карцела яму сказаць начальству не дужа прыемнае... Нарэшце, калі Мірановіч з Жаўрыдам сабраліся ўжо йсці, затрымаў Мірановіча, буркнуў:

– Тут, гэта самае... Чайку па дарозе сустрэў...

– Камандзіра палка, а не Чайку.

– Ну, камандзіра палка... Загадаў далажыць, што я арыштованы. І зброю здаць...

У яго нявыспаных, мутнаватых, усё яшчэ загульных вачах, калі ён падняў іх на Мірановіча, чыталіся і прыкрасць, і крыўда, а яшчэ больш – пагарда, пагарда да яго, Мірановіча, і да Чайкі, і да Жаўрыда, і да ўсіх гэтых ламак-«камандзераў», сцэнарыстаў камедыі, у якой ён, бравы бясстрашны Мірончык, абласканы самім Балаховічам, вымушаны ўдзельнічаць, таксама ламацца – замест таго каб гуляць сабе на якім хутары, спяваць пад гармонік, дзевак камячыць, гарэлку піць, а потым наўскач несціся на гарачым кані за любімым «бацькам», даючы вольную волю і сабе, і вернай шаблі, хэкаць па кожнай шыі, якая пад руку, не зважаючы, паляк ці немец, белы ці чырвоны, жыд ці расеец...

– Арыштаваны, дык ідзі арыштоўвайся, – абыякава сказаў Мірановіч, – з ім вось, на пару, – кіўнуў на камандзіра ў будзёнаўцы. – Спачатку яго адканваіруеш, а потым і сам зброю здавай...

IX

Не спяшаючыся камандзір палка Чайка з ардынарцам ехалі самым берагам Морачы.

У коней чвякала пад капытамі. Сыпаў снег, пакуль яшчэ рэдкі і мокры, але з ветрыкам; сівер устуджваў зямлю, і камандзірскай кабыле з яе расклешаным недзе капытом балела ступаць па цупкім. Таму і трымаліся мяккага прыбярэжжа.

Толькі што яны праверылі тры дальнія, найбольш важныя дазоры (ці «палявыя заставы»): ад Старобіна, Слуцка і ад Цімкавіч. Цяпер кіраваліся да апошняга, тылавога, – з боку Вызны. Выстаўляўся ён больш для блізіру, на выпадак, калі разведка чырвоных заблудзіцца ці якісь іхні атрад самахоць забрыдзе так глыбока ў гэтую нейтральную з пазаўчарашняга дня зону.

Прыгорблены, пануры, у сваім аблепленым снегам шыняльку і ў насунутай на вочы, таксама заснежанай зверху фуражцы камандзір палка быў яўна не ў настроі. Ехаў ціха, думаючы пра сваё, адно калі трапляліся на дарозе пагоркі ці яміны, прыўставаў у сядле, нібы ў іх з кабылаю было адно на дваіх цела і яе боль перадаваўся і яму.

Ардынарац – той самы Карпаў Даніла, якога ўсё расхвальваў перад бацькам падпіты Чуб, нават больш падыходзіў на ролю камандзіра, чым сам Чайка. У казацкім жупане, у сініх «ахвіцэрскіх» штанах з чырвонымі кантамі, у вузкіх і доўгіх, да каленяў, ботах, мажны, вусаты, строгі; толькі што пачціва, як і належыць ардынарцу, «на паўкорпуса» трымаецца ззаду... Не так лёгка, аднак, яму гэта ўдавалася. Мясцовай, семежаўскай, гадоўлі малады і дурны жарабец круціўся пад ім, як чорт. То яму заманьвалася пашнырыць, што таму ганчаку, па вакольных кустах, то, не зважаючы на аброць і цуглі ў роце, перла яго да вады, а то, юрліва косячыся, пачынаў ён так прыціскацца да бока кульгавай сяброўкі, што ледзь не спіхваў яе ў рачулку.

– Ой, ты іграеш, ой, іграеш, – праз зубы сіпеў тады Даніла, гваздаючы семежаўцу праміж вушэй, нямоцна, канечне ж. – А вылегчаць?..

Калі ж жарабец супакойваўся на час і йшоў сабе смірна, як людскія коні ходзяць, тады Данілу не было чым заняцца і ён крадком, збоку пачынаў пазіркваць на камандзіра. Ён адчуваў сябе вінаватым.

Яму сорамна было і за нядаўні прыкры выпадак, і за тое, галоўнае, што ягоны брацельнік, Дзяніс, павінен зараз стаяць у гэтым тылавым, «неабавязковым» – таму і ставілі звычайна падлеткаў – дазоры... А яго там не будзе. Бо ўчора важны (да самога ж Чайкі прыстаўлены!) Даніла здуру адпусціў яго з Чубам у вёску... Разведчыкі выпраўляліся акурат у краі, адкуль браты былі родам, грэх было такой нагоды не скарыстаць, да таго ж Чуб усё ўпрошваў: «Ды што яму баяцца, са мною! – хай хоць бацькам пакажацца!..»

Цяпер ардынарац і вінаваціўся, і ўсё раздумваў: сказаць Чайку ці не? Ці пазней? Ці зусім маўчаць, мо само неяк абыдзецца?.. Тым больш было – задняй думкаю – і апраўданне: Чайка якраз спаў, і ён, добры, клапатлівы ардынарац, не насмеліўся будзіць яго – гэта першае, і другое – ды ўсё адно кампалка, канечне ж, адпусціў бы, ды нават проста не ведаў бы пра адсутнасць нейкага падлетка, проста не заўважыў бы! Аднак жа неяк вось так атрымалася... Ды і хто б мог падумаць, што Чайка сам сёння настрапаліцца аб'язджаць гэтыя дазоры і кабылы не пашкадуе?.. Нібыта без яго няма каму аб'язджаць...

Ай, зрэшты, усё лухта, думалася Данілу, таксама «падзея»: хлопец дамоў захацеў адскочыць... Адзін ён хіба? Скрозь такое. З трох дазораў, якія яны ад ранку паспелі праверыць, ніводнага поўнага... Хто бліжэй жыве, усе паразбрыдаліся пад нагоду – той да жонкі, той да маткі, той да свахі, па тытунь, каўбаску, самагонку... Партызаншчынка! І нібыта камандзіры не ведаюць – яшчэ і як ведаюць. Церпяць і мірацца, як церпіць і мірыцца Чайка. Вось жа ні заўвагі, ні слова нікому на тых трох дазорах...

Але, аказваецца, збіралася ў душы, капілася, пакуль не сарваў... Пакуль не гэты дурны выпадак. Хвілін дзесяць назад, калі яны, перасекшы стары семежаўскі шлях і спускаючыся да Морачы, сутыкнуліся са сваёй жа начной разведкаю. Тры коннікі са смехам і гоманам, ані дбаючы, ехалі сярэдзінай шляху, вялі з сабою перабежчыкаў – трох чырвонаармейцаў з вінтоўкамі, і палоннага – нейкі са звязанымі ззаду рукамі, высокі, бы жардзіна, камандзір, па сваёй бальшавіцкай модзе – у скуранцы, над расквашанымі чаравікамі – абмоткі, таму ногі здаваліся цыбатымі і тонкімі, на галаве – нейкая дзіўная шапка-шлем з піпкаю зверху... Старшы разведкі, Мірончык, убачыўшы кампалка з ардынарцам, пасуровеў, звярнуў са шляху, пад'ехаў. «Стаяць!» – крыкнуў, перш чым дакладваць, – не на Чайку, на каня, які танцаваў пад ім. Скалячы зубы, нагайкай паказваючы на перабежчыкаў, на палоннага, пачаў дакладваць. Даніла хоць і стаяў да Мірончыка не так блізка, як Чайка, а і то ўнюхаў сівушны пах, да таго ж і гаварыў Мірончык гучна, узбуджана і блытана, як цвярозыя не гавораць. Астатнія, відаць было, таксама часу не гублялі: світкі наросхліст, шапкі на патыліцах, раты ва ўсмешках, у вачах – астаткі загулу... Дасталося, відаць, нейкаму хутару гэтай ноччу – «гуляй, хата, хадзі, печ!»...

Чайка хмурыўся, кратаў парэзаную і газецінай заклееную, як заўсёды, бараду, на Мірончыка стараўся не глядзець, а пераводзіў вочы то на чырвонаармейцаў, то на камандзіра іхняга. Той спакойна стаяў сабе, адно вока заплыло сіняком, другое, цэлае, зіркала з-пад брылька свайго шлема дзікаватанасцярожана, нават, як падалося Чайку, насмешліва.

– Колькі было гаворана, – пачаў Чайка ціха, усё не гледзячы на Мірончыка, і Даніла зразумеў, што камандзір стрымлівае сябе, каб не сарвацца на крык. – Колькі сказана было, што разведка не павінна звязвацца ні з якімі палоннымі, ні з якімі перабежчыкамі, што разведка павінна раз назаўсёды запомніць – балахоўшчына з зялёнадубшчынай мінуліся... Калі вы ўсё гэта запомніце? – цадзіў праз зубы ледзь чутна, без аніякай інтанацыі.

Перш атарапелы Мірончык – сама мала чакаў падзякі ці пахвальбы – хутка, аднак, апамятаўся. Падбіў на патыліцу кубанку з бел-чырвона-белай нашыўкаю наўскось. У тон Чайку таксама праз зубы выціснуў:

– Ужо запомнілі, таварішчь камандзірь! – перадражніў, і даволі ўдала перадражніў; Чайка, які ўсё амаль жыццё правёў у Расеі, сапраўды размаўляў па-беларуску з натугаю, з тымі нязграбнымі, непрыгожымі памылкамі, як і ва ўсіх, хто вучыцца не жывой, а штучнай, кніжнай мове; вымаўлялася ў яго і «начяльнік», і «камандзірь», і «ў Слуцке», і «ў Менске».

– А каб яшчэ лепш запомнілі, – ціха працягваў Чайка, ледзь прыкметна змяніўшыся з твару, – для яшчэ лепшага запамінання я вас арыштоўваю!

– Арыштоўвай, – пасміхнуўся Мірончык.

– Це! – хутка сказаў Чайка. – Арыштоўвай-це!

– Паслухай, парень, тут табе не твая Расея і не царская армія, тут не выкаюць і не чёкаюць...

– Маўчаць!!! – гаркнуў Чайка, і Мірончык адхіснуўся, аж конь пад ім прысеў.

– У Семежаве зараз жа далажыць любому камандзіру, што арыштаваны, здаць зброю і адпраўляцца пад арышт! Усё ясна?!

І ў Мірончыка твар таксама змяніўся, пайшоў плямамі, заторгалася ў ціку шчака, звузіліся вочы... Рука з бізуном узляцела раптам уверх...

– Э, э! канчай мне тут! – усклікнуў Даніла, пад'язджаючы.

Невядома, які быў бы ўсяму гэтаму канец, калі б Чайка хоць рухам адрэагаваў, каб хоць чым выдаў спалох. Але ён не зварухнуўся, і Мірончык, выдыхнуўшы, адвёўшы вочы, зрабіў выгляд, што ўскінуў руку, усяго толькі каб казырнуць.

– Так точьна, ясна! – і стаяў так, з прыкладзенай да скроні рукою, пакуль Чайка з ардынарцам не ад'ехалі; тады ўслед ім пачулася нягучнае:

– Камуняка блядская!..

– Што-што?! – Даніла схапіўся за шаблю, крутнуў каня, не спускаючы вачэй з Чайкі: дайце адно знак!.. Але кампалка як і не пачуў, не азірнуўся нават (і дарма, бо заўважыў бы, якое ажыўленне пры словах Мірончыка прабегла па твары чырвонага камандзіра).

Данілу нічога не заставалася, як павярнуцца і ехаць следам, з адчуваннем пабітага сабакі...

Семежава засталося ззаду. Насупраць вызнянскай дарогі яны пусцілі коней уброд праз мелкую тут Морач. Тыя неахвотна палезлі ў сцюдзёную ваду, крышачы капытамі ўмерзлую ў прыбярэжжа снегавую кашу. На сярэдзіне спыніліся, Даніла пасвістаў, і коні зноў-такі з неахвотаю, бы робячы гаспадарам паслугу, нагнулі шыі і пацыркалі вады. Пераправіўшыся, далей паўз канаву, аброслую голым алешнікам і вербалозам, уехалі ў лясок. Затым падняліся на пагорак, усеяны старымі і новымі крыжамі, свежастаўленымі і пагнілымі агароджамі – тут пачыналіся местачковыя праваслаўныя могілкі. За ўвесь час кампалка не прамовіў ні слова, ехаў, трымаючы ў адной руцэ павады, другой усё церабіў-мучыў парэзаны падбародак. Маўчаў і Даніла, ён каяўся, што – «ардынарац!» – так спусціў усё з рук гэтаму крывашлапаму дурню... А можна ж было калі не шабляю пару разоў па спіне перацягнуць, дык хоць бы словам паслаць, куды ў такіх выпадках пасылаюць...

Усё пазіркваючы збоку на панурага камандзіра, на гэты яго асабліва ў профіль прыгожы, «пісарскі», твар, на хлапечую чупрынку, што выбілася з-пад фуражкі, Даніла і сам пахмурнеў. Ён думаў, што ніхто ў брыгадзе, акрамя яго, не ведае пра Чайку ўсяе праўды. «Камуняка!..» Ды гэты «камуняка», пакуль ты са сваім Балаховічам па лясах гойсаў ды жыдоў шпыняў па мястэчках, – «камуняка» незлічоныя ордэны на франтах пазаслугоўваў, у Генштабе служыў, з самім Урангелем вось так, як з ім, Данілам, за руку вітаўся, гэты «камуняка» ўсёй Расеі вядомы, яго з рукамі адарвалі б і чырвоныя, і белыя, і якія хочаш, а ён вось да іх, беларусаў, прыбіўся! Дарма што вучоны, а аднолькава, як і яны, цемната запечная, Беларусь любіць, таксама за яе ваюе... «Камуняка» – бо ў чырвоных два месяцы пабыў, у ваенкамаце? Дык такіх «камунякаў» палова брыгады, і Мірановіч, і Жаўрыд, і сам ён, Даніла, абціраў пару месяцаў куткі ў бальшавіцкіх казармах...

Даніла думаў, і невядома, чаго больш было ў гэтых яго роздумах: гонару за любімага камандзіра або шкадавання яго. За тое, што адзінокі, без сям'і, без жонкі і дзяцей – няма каму нават пахваліцца ордэнамі. За тое, што вечна рэжацца пры галенні, і ніхто, апроч Данілы, не ведае, што шнар на падбародку – след аўстрыйскага штыка, і як асцярожна ні вадзі лязом, усё роўна абрэжашся. За тое, што ён – вучоны, герой, мог бы ў Маскве ці ў Менску, не кажучы пра Слуцак, у цяпле ў дабрэ на самых важных пасадах сядзець, а ён з імі тут...

Снег не сунімаўся. Два вершнікі, самі аблепленыя снегам і на заснежаных конях, як два прывіды, што пераблыталі дзень з ноччу і выбраліся не ў пару палохаць людзей, марудна праехалі між крыжоў і пачалі спускацца з другога боку могілак.

– Стой! – раптам аглушыла іх, бы знянацкім стрэлам. – Пропуск![12]12
  Пароль.


[Закрыть]

Чайка сказаў: «Карабін!»; у адказ прагучала: «Клецак!» – і з-за кашлатай елкі вынырнуў з паляўнічай стрэльбаю падлетак гадоў семнаццаці, невысокі, таўсмаценькі і чарнявы.

Звалі яго Валодзька Піліпчук. Даніла добра ведаў яго, бо гэта быў Дзяніса-брацельніка сябар, іх і ў дазор заўсёды разам ставілі. Да брыгады ён прыбіўся ўжо ў Семежаве, з гэтай вось стрэльбай, прыехаў на сваім уласным кані – спрацаванай сялянскай клячы. Яму б маўчаць, а ён здуру пачаў хваліцца, што вось, маўляў, так і так, пакуль бацька спаў, я ціхенька ў хлеў, ды аброць са сцяны цап, ды за каня, ды сюды! Думаў, што яго пахваляць як героя. Але чамусьці так усіх насмяшыла гэта, ці то ён проста неяк смешна расказваў, ці таму, што і праўда крыху падобны быў на цыганчука, беднага хлопца адразу ж ахрысцілі адны «канакрадам», а другія «конюхам» і, невядома чаму, нават «канавалам»...

– Пан камандзір?! – прытворна здзівіўся хлапчук. – Прабачце, не пазнаў, так снегам вас абляпіла, – пачаў апраўдвацца, гаварыць нібыта вінаватым голасам, а ў самога хітра свяціліся вочы, усё выдавалі. Пазнаў, яшчэ і як пазнаў, толькі пахваліцца цяпер хоча, што ўсё робіць як трэба, так, як вучылі: камандзір не камандзір, а пароль спытай і водзыў скажы...

Чайка саскочыў з кабылы. Абціраючы ёй цёплы круп і мокрую шыю, спытаў, ці ўсё ў парадку.

– Так точна, пан камандзір! («Так точьно», прыгадалася Данілу Мірончыкавае.)

Ардынарац застаўся на палянцы, Піліпчук павёў Чайку паказваць месца дазору.

Зусім побач, пад хвояю, наладжаны быў чысты акопчык, сухі – зверху, як той дах, навіслі яловыя лапы, на дне – пласт сухой бурай ігліцы, наверсе насыпаны пясчаны бруствер, у сцяне – ячэйкі для гранат, патронаў, у асобнай ячэйцы, як рэч каштоўная, беражоная, – цэйсаўскі бінокль, ляжыць на анучцы і зверху прыкрыты анучкай... Недзе з тыдзень назад Чайка сам выбіраў месца для гэтага дазору, і тады яно яму паказалася не дужа: нізкавата, шмат дрэў, маленькае прастрэльнае поле, ды і могілкі побач – у выпадку трывогі, калі дазорнаму трэба будзе хутчэй ляцець у Семежава, сярод гэтых крыжоў і магіл не разгоніш каня... Праўда, тады былі прыцемкі, туман, а пазней, удзень, як вось і цяпер, кампалка пераконваўся, што дазор усё ж, наадварот, удалы, зручны найперш схаванасцю сваёй. Можна за два крокі ад елкі праехаць і нічога не заўважыць, а адсюль – нават калі не высоўвацца з акопчыка, – увесь гэты невялікі трохкутнічак поля паміж Мораччу, могілкамі і лесам праглядаецца як на далоні, тым больш яшчэ, калі з біноклем...

– А коні?.. – азірнуўся і спытаў Чайка; проста так пытаючы, для парадку, як і дазорны ў яго пароль – вядома, і з коньмі ў гэтых малых будзе ўсё ў парадку.

«Тылавы», «неабавязковы» дазор быў сама лепш сарганізаваны з усіх чатырох. Міжволі пагодзішся з тым жа Мірановічам, які на поўным сур'ёзе даказвае, што чым салдат маладзейшы, тым больш з яго толку. Адно, каб хлапчук гэты сам так яўна, так прамалобна не напрошваўся на пахвальбу.

– А ў нас адзін на дваіх, пан камандзір, – тараторыў дазорны, – вунь там, пад тэй елкаю... Я галіны падцерабіў знізу, дык стаіць, што пад паветкаю! І папонаю накрыў...

– Як завуць?

– Ніяк, пан камандзір, – хлапчук перш сумеўся, – проста конь... А-а, мяне? Піліпчук, пан камандзір! Піліпчук Валодзя!

– Валодзька Канакрад, – уставіў Даніла, пасміхаючыся. Яму трохі зайдросна было, што не Дзяніса зараз пахваляць, а якогась цыганчука-прыблуду. Знарок не заўважаючы, як ажно затросся ад гневу Піліпчук – дапяклі-такі хлопца! – патлумачыў Чайку: – Украў каня ў роднага бацькі і прыехаў сюды на ім ваяваць!

Але камандзіра палка не зацікавіла гэта.

– Я далажу ў штабе, каб табе аб'явілі падзяку, – афіцыйна сказаў ён Валодзьку, і той расцвіў ад радасці, выструніўся, аж ростам паболеў.

– Рады старацца, пан камандзір!

– Пачакай, – толькі цяпер заўважыў, ізноў азіраючыся, Чайка. – А ты што, адзін? А той дзе... – павярнуўся да ардынарца, які так і не злазіў з каня. – Ну, брат твой?

Тут ужо Валодзьку адплацілася за «канакрада».

– А вось гэты, – паказаў ён пальцам на Данілу, – пан камандзір, адпусціў... Чуб, яшчэ досвіткам, сказаў, што так і так...

– Пакруціся мне! – гаркнуў на жарабца, які стаяў смірна, Даніла і адкашляўся ў кулак.

– Вы спалі ўчора, пан камандзір, ну і я, гэта самае... Не стаў будзіць... Ды вернецца ён скора, Павал Пятровіч! Адскочыць да бацькоў і вернецца!

– Што ж, няхай скача, – толькі і сказаў Чайка.

Завярнулі коней, паехалі назад, тымі ж могілкамі. Даніла ўсё кашляў.

– Даруйце, Павал Пятровіч... Далібог, першы і апошні раз!..

– Пра што ты? А-а, пра малога... – пасміхнуўся крыва Чайка.

І не адразу, а пасля доўгага маўчання, калі пачалі ўжо спускацца з пагорка ізноў да рэчкі, прамовіў:

– Каб адно гэта, дык не балелі б нашыя галовы... Трохі не ў тваім малым тут справа, дарагі Даніла...

Галоўнае, што ні крыўды, ні злосці не было ў камандзірскім голасе. І ў ардынарца, які хоць і не зразумеў нічога, і не адважыўся перапытаць: «А ў чым тады?..», усё адно адлегла з душы. У каторы раз падумалася: які ж гэты Чайка разумны. Як ім увогуле пашэнціла з начальствам – ён, Чайка, ды яшчэ Жаўрыд – гэта ж...

Жарабец ізноў занаравіўся, з горкі пачаў спускацца бокам, як які інаходзец.

– А-ну, ну! – асадзіў яго Даніла, так і не дадумаўшы пра начальства.