Текст книги "Нічые"

Автор книги: Андрэй Федарэнка

сообщить о нарушении

Текущая страница: 24 (всего у книги 34 страниц)

А другі, кім ахвяравалі дзеля «сьвятой справы», нічога гэтага бачыць не мог.

У цёмным глухім катушку, які ахоўваў звонку вартавы, на саломе ў кутку ён спаў сабе, закруціўшыся з галавою ў шынель, як пшаніцу прадаўшы. Ці то ад таго, што халоднае, здаровае было паветра, ці ад таго, што не высыпаўся апошнімі днямі, а цяпер такая нагода, ці проста з той прычыны, калі чалавек зняволены па першым часе адчувае дзіўную палёгку, перастаючы залежаць ад самога сябе, – але яму даўно, ды ні разу, колькі ён у гэтым Семежаве, так спакойна, так па-дзіцячы соладка не спалася...

Аднак жа адразу прачнуўся, як толькі на двары сказалі штосьці голасам Мірановіча. Прачнуўся і сеў.

Бухнулі дзверы, расчыніліся, але ў катушку святлей не стала. У цемры чуваць было сапенне Мірановіча. Потым ён запаліў лямпу. Яна асвятліла яму твар, і Чайка не пазнаў яго. Упершыню Мірановіч быў непаголены, шчаціна расла кусцікамі, а сам твар выглядаў стомленым і азызлым... Калі ж Мірановіч нарэшце загаварыў, да Чайкі дайшло, што няверны сябрук яго проста п'яны – як цэп, у адкрытую ўжо дазволіў сабе расслабіцца пасля так удала праведзенай «аперацыі».

– Павал, на, вазьмі, – паклаў Мірановіч маўзер побач з Чайкам на салому. Чайка не ўзяў яго. – Бяры і йдзі куды хочаш.

– Усё, не трэба я больш?

Чайка падняўся. Мірановіч стаяў насупраць яго, апусціўшы галаву. На фуражцы блішчэў, растаючы, снег.

– Не трэба. Цябе там судзіць хочуць і таму падобнае... А я гэтага рабіць не збіраюся! Бо, – ён уздыхнуў цяжка, галава, ці што, балела, – бо люблю цябе і паважаю...

– Можа, заплач яшчэ? Сапраўды – такога нарошне не прыдумаеш!..

Чайка абіраў ад асцюкоў на сабе шынель.

– Да чырвоных не йдзі, – закурваючы, вучыў Мірановіч, – палякі цябе самі не возьмуць. Гэта за мяжу добра было б куды! У Эўропе дзе-небудзь...

Гэтыя клапатлівыя настаўленні і смешна было слухаць, і раздражнялі яны.

– Вы адпускаеце мяне, я правільна разумею?

– Ну, вы! Адпусцяць яны! Я адпускаю. Рызыкуючы сваёй шкураю, дарэчы...

– Бедненькі, – паспачуваў Чайка. Мысам бота падкалупнуў маўзер, падсунуў да Мірановіча. – Забяры!

– Павал, не крыўдуй. Калі-небудзь ты ўсё зразумееш і яшчэ мне дзякуй скажаш. Ці дзецям маім, ці магілцы маёй...

– Заплач! – Чайка, зашпільваючы на хаду шынель, пайшоў да дзвярэй.

– Куды, куды – так жа не робіцца... Дай мне выйсці, а ты вылезеш праз дах.

Мірановіч які б п'яны ні быў і ў якім бы сентыментальным настроі ні знаходзіўся, а галавы не губляў. Канечне, страхуецца! Быў здраднік – уцёк здраднік, ні да чога не дакапаешся, хоць і шыта ўсё белымі ніткамі.

Контрразведчык яшчэ пачакаў крыху. Няйначай хацеў і не адважваўся прапанаваць Чайку абняцца напаследак.

– Ну, бывай, Павал, не думай пра мяне кепска, – і выйшаў хутка, хоць і занесла трохі яго ў дзвярах.

На двары ён загаварыў з вартавым.

Нізкі, чаратом крыты дах быў над самай галавою. Чайка стукнуў у яго кулаком, прабіў дзірку. Пачаў расшыраць яе. Пасыпалася за каўнер труха... Прыкра было і ад гэтага, а яшчэ больш ад самой сітуацыі, што вось ён, здаровы дзяцюк, герой, «кавалер», вымушаны такім займацца. Разам з пацярухай праз дзірку сачылася і начное святло.

Расшырыўшы свой лаз, Чайка падцягнуўся на слабенькай, шашалем пабітай кроквіне – але яго вытрымала; вылез, віхляючы целам, на дах. Саскочыў на зямлю па другі бок хлеўчыка, у нечы двор. Знарок рабіў усё свабодна, без аніякай асцярогі, і, канечне, гэтыя яго дзеянні нарабілі шуму, хіба што глухі іх не ўчуў бы і не насцярожыўся б на іх. І ботамі гопнуў, саскокваючы, і сабака ў чужым двары зайшоўся брэхам. Аднак Мірановіч не столькі, здаецца, забіраў увагу вартавога, колькі проста папярэдзіў яго: стой спакойна і нічому не здзіўляйся, усё ідзе як трэба...

Ніхто не аклікнуў уцекача. Чайка пайшоў паўз сцяну хаты, прыгінаючыся пад яблынямі, адсоўваючы галіны; адна гучна і непрыемна, як па нервах, шкрэбнула па начной шыбіне... Перасігнуў цераз невысокенькі пляцень і апынуўся ў такім самым тупіковым завулачку, як і той, дзе знаходзілася нядаўняя яго турма. І справа, і злева, і ззаду былі толькі платы, сцены і дахі. Ён пайшоў уперад. Потым пабег – не так прыспешваючы блізкую волю, колькі каб не чуць за спіною сабачага брэху. Вузкая гэтая – двум не размінуцца – сцяжынка, пакручасты праход паміж дварамі як ні дзіўна ў тупік не ўпіраўся, хоць вунь, здавалася б, уперадзе калодзезь, ці сцяна, ці проста загародка – і ўсё, павяртай назад або зноў лезь у чужое селішча, аж не! – абгінала сцежка перашкоду, і вяла, і вяла яго некуды... Больш таго, пакрысе яна шырэла і святлела.

Чайка даўно перастаў бегчы і, аддыхваючыся, ішоў крокам – пакуль не заўважыў, што ідзе па той самай дарозе, на якой адпускаў Лебедзева, а потым вяртаўся па ёй у Семежава з бацькам гэтага беднага, забітага ўжо хлопчыка.

Ён прамінуў месца, дзе павінен быў быць першы дазор. Але ніводнага чалавека на прыдарожным, бярозамі ўкіданым пагорку не было. Механічна ён адклаў у памяць, што халтураць, чэрці, і трэба будзе... Што трэба?! – тут жа схамянуўся. Што мне цяпер да гэтага! Ды праваліцеся вы ўсе: і расейцы з беларусамі, і белыя з чырвонымі!..

Ён пайшоў яшчэ цішэй. Сапраўды, што за гон. Каб спяшыць, ці нават проста рухацца, трэба як мінімум ведаць куды, і да каго, і навошта. Неўзабаве і нагамі, якія рабілі ўсё меншыя крокі, і вачыма ён пазнаў месца, дзе стаяў тады, як віцязь на ростанях...

Як і тады, і цяпер свяціў з неба месяц. Сінню адбліскваў на дарозе снег, і чарнеў узбоч яе ціхі лес. Чайка звярнуў з дарогі і спыніўся пад той самай хвояй, адкуль сачыў за вяртаннем чубаўскай разведкі. А снегу падваліла з таго часу. Нават праз падэшвы ботаў і праз тоўстыя анучы адчуваўся холад. Аднак Чайка стаяў, не варушачыся, нібы жадаючы ў адно зліцца з гэтым шурпатым, смалой і гліцай пахнучым ствалом. Ён прыціснуўся да яго шчакою, і кара падалася яму цёплаю.

Як жа ж доўга ішоў ён да гэтай ночы! Да гэтай вось хвоі! Чаму не верыў розным кніжкам, у якіх мудрыя людзі пісалі пра слодыч адзіноты, пра раскошу адчування зліцця з прыродай, пра шчасце «ні-чога-ні-ад-кога-не-хацення»... Не, усё скончана! Да д'ябла вашыя рэвалюцыі, войны, вашыя межы і радзімы! У Бога няма ні межаў, ні граніц, ні нацыянальнасцей! Зямлі вам мала?! Неба мала?! Месца пад гэтым небам?!

Але раз ужо выбар, дык сто разоў правы Лебедзеў – тады на баку мацнейшых! Каб хутчэй скончылася ўсё гэта. Каб хоць хто перамог нарэшце. І напляваць хто: немцы ці палякі, расейцы ці беларусы! Галоўнае, будзе ціха. Будзе жыццё. Гэта для таго важна, усе гэтыя так званыя «перамогі», хто ўлады хоча, кіраваць хоча іншымі. А яму апастылела кіраваць! З яго вось так хопіць кавалачка зямлі, на якім хатка памесціцца...

Хатка! Дадуць яны табе хатку! Пакуль не пажруць адзін аднаго, як тыя шчупакі, – большыя меншых, а самы большы – апошняга, датуль і самі не супакояцца, і цябе з-пад зямлі дастануць!

І ўсё адно – ніколі раней не ведамае адчуванне волі не адпускала. Наадварот, рабілася мацнейшым. Ён дыхаў часта-часта, і лёгка было ад гэтага галаве. Падумалася ў прычэпку да апошняга – а і праўда, «з-пад зямлі»... Зашыцца ў які лес, зямлянку выкапаць і жыць у ёй, пакуль не скончыцца ўсё. А не скончыцца – да смерці жыць. Як?.. Зіма наперадзе... Есці што? Няважна. Горш не будзе!

Холадна было стаяць. Чайка выбраўся на дарогу і пайшоў, песцячы ў думках гэты новы, з нічога ўзніклы, план. Ён ішоў, нікуды не спяшаючыся і нікога не баючыся. Ён быў вольны. Нарэшце нічый. І амаль шчаслівы...

1998-2000

Рэвізія
Раман

Частка першая

1

«…Унукаў панаванне...»

Вечар, рэдкі сухі сняжок сыплецца і не растае, а беліць вуліцы, тратуары, дрэвы, дахі дамоў – увесь гэты вялікі і, нягледзячы ні на што, прыгожы – самы лепшы ў свеце горад.

Падмарожвае, таму крокі, галасы, шум машын – усё выразнае, пазімоваму звонкае, хоць яшчэ і не зіма зусім, а восень, усяго толькі сярэдзіна кастрычніка 1989 года. І тут, у цэнтры Мінска, каля былога Губернатарскага, а цяпер чамусьці імя Горкага, парку, у будынку дзіўнай планіроўкі і архітэктуры, такім нязграбнааляпаватым звонку і такім утульным усярэдзіне, у зале на другім паверсе, дзе авальны стол і крэслы паўз усе чатыры сцяны, яшчэ толькі пачынаюць збірацца людзі. Чуваць беларускую гаворку, паўсюль маладыя, расчырванелыя пасля вуліцы твары; пакрысе зала запаўняецца, падыходзяць усё новыя і новыя, хто распранаецца ўнізе ў гардэробе, хто проста тут, у зале, дзе каля дзвярэй стаіць пара вешакоў, хто трымае куртку ці паліто ў руках; рассаджваюцца за стол, на крэслы паўз сцены, і хутка ўжо не хапае месцаў, але людзі ўсё йдуць, і вось ужо стараюцца прыляпіцца хоць дзе, хоць на падаконніку.

«Жыве Беларусь! – з’яўляючыся ў дзвярах, гучна аб'явіў рослы дзяцюк у шырокім і доўгім белым кажусе, трымаючы ў руцэ сабачую шапку з апушчанымі вушамі. Ён аббег вачыма залю. – Усе ў зборы? Ну, а цяпер сюды не хапае адной невялікай бомбы. І скончылі б з гэтай няшчаснай Беларуссю за хвіліну!»

Ён здзеў кажух і ўпэўнена пакіраваўся ў канец стала, «на покуць», дзе, відаць, і было пакінута яму месца.

Злева ад дзвярэй у глухім кутку на двух крэслах неяк месціліся трое: Нэлі Кавальская, Алесь Церашкоў і Алесь Трухан. Хлопцы сядзелі па баках, а дзяўчына, заціснутая, пасярэдзіне. Усе яны былі студэнтамі гістфаку, толькі Трухан з Нэлі вучыліся на другім курсе, а Церашкоў на трэцім. Нэлі гэтая пісала вершы, Церашкоў умеў маляваць і афармляў універсітэцкую сценгазету, абое былі тут не ўпершыню і пачуваліся як дома; што да Трухана, ён прыйшоў сюды (калі яму верыць) проста так, дзеля цікавасці, заманены расказамі Церашкова, з якім жыў у адным інтэрнаце, пра нейкіх маладых напаўзабароненых пісьменнікаў, пра тое, што яны нібыта збіраюцца разам, каб ствараць «новую літаратуру», і ўсе без выключэння размаўляюць пабеларуску. Трухану ніколі ў жыцці яшчэ не даводзілася бачыць больш за трох такіх у адным месцы.

Цяпер ён употайкі разглядваў гэтых людзей, уражаны найперш тым, як іх многа, і якія яны сапраўды ўсе маладыя! І няўжо ўсе пішуць? У яго яшчэ са школьнай парты моцна засеў у мазгах стэрэатып пісьменніка «сапраўднага» – абавязкова мужчыны, высокага, мажнага, лысага або сівога, абавязкова ў касцюме з гальштукам ці ў тоўстым ваўняным світары і ў акулярах…

Таму ён не дужа здзівіўся, калі раптам побач з сабою, праз якіх тры крэслы, такіх і ўбачыў. Адзін – лысы, у касцюме, другі – сівы, у тоўстым, прыгожай вязкі ў рознакаляровыя ромбы світары. Побач з імі сядзеў яшчэ чалавек, з нейкай сумнай, як бы вінаватай усмешкаю на маладжавым, да сіні паголеным твары. Як і Трухан, ён увесь час круціў галавою, да ўсяго прыглядаўся, прыслухоўваўся, нават, здавалася, прынюхваўся і ўсім усміхаўся сваёй сумнай усмешкаю.

«Сівы – гэта... – зашаптаў Церашкоў, заўважыўшы, кім Трухан цікавіцца. Каб быць пачутым, ён нахіліўся да Трухана бліжэй, пры гэтым абапёрся на дзявочае калена. На безыменным пальцы ў яго бліснуў залатой палоскай шлюбны пярсцёнак. – У школе праходзілі… А лысы, у касцюме – гэта сам... Вершы напамяць вучылі!»

«А той, з краю?»

«Ніхто не ведае. Ніводнага паседжання не прапускае, сам не выступае...»

«Нічога: дзе трэба, выступіць», – умяшалася Нэлі, якая ўсё чула.

У канцы стала шляхам розных перасадак стварыўся як бы прэзідыум. Справа сеў бялявы хлопец у чорнай скураной куртцы, злева – чарнявы ў светлым касцюме, пасярэдзіне – дзяцюк, які жартаваў пра бомбу. Яны ўтрох яшчэ аб нечым пашапталіся, і бялявы аб’явіў, што можна пачынаць. Чарнявы назваў прозвішча.

Усе прыціхлі. Сярод цішыні паднялася танюткая дзяўчынка з лістком паперы ў руцэ, двойчы бралася чытаць і, збіўшыся, замаўкала.

«Смялей, Ліда! – падбадзёрыў бялявы. – Уяві, што цяпер дваццатыя, ці трыццаць сёмы год, і па цябе зараз прыедуць».

Падзейнічала. Дзяўчынка справілася з сабою. Чыстым, звонкім галаском, без адзінай запіначкі яна, не гледзячы ў лісток, прадэкламавала доўгі верш на гістарычную тэму, пра князя і князёўну, у якім ці не праз слова трапляліся «дзіды» і «воі», «рамёны» і «цягліцы», «веі» і «скрыдлы»...

«Ну, хто што скажа?» – спытаў чарнявы ў светлым касцюме, калі дзяўчынка скончыла чытаць і не прысела, а стаяла, чакаючы прысуду, і зноў хвалявалася.

Першы азваўся бялявы.

«Я лічу, – сказаў ён, – такі верш далёка не кожны часопіс надрукуе. Смела, моцна! Амаль Караткевіч».

«Нарэшце мы пачалі выбірацца з лапцей», – заўважыў чарнявы.

«Гэта не паэзія, – рэзюмаваў дзяцюк пасярэдзіне. – Слабенькі верш... Але ж яна не ў афіцыйныя рэдакцыі прынесла яго, а нам. За што я цябе, Ліда, і люблю. Усё, наступны!»

Дзяўчынка з палёгкаю ўздыхнула, села і, пачырванелая, – відаць, чакала куды большага разгрому, – пачала перашэптвацца з суседзямі.

Такім, як гаворыцца, макарам пайшло і далей. Падымаўся хлопец ці дзяўчына, чыталі верш ці абразок; у вершах, як правіла, былі ўсё тыя ж «воі» – «веі», «скрыдлы» – «дзіды», «Храм» – «хам», у абразках – адзінота, непрыкаянасць, дождж за вакном, цыгарэта ў руцэ і парцалянавы кубачак кавы... Адзываўся першы чарнявы, заўсёды робячы ў сваіх ацэнках націск на тое, што, дзякаваць Богу, мы выбіраемся з лапцей, амаль знікла нарэшце ў творах вясковая тэма, не кажучы пра абрыдлую запечную псіхалогію старых дзядоў і бабуль, якія дзесяцігоддзямі не вылазілі з нашай літаратуры. Бялявы хваліў усіх падрад – на той падставе, што «такія рэчы не прыме ніводная афіцыйная рэдакцыя», а найвышэйшай пахвалой у яго было – «амаль як у Караткевіча». Падагульняў дзяцюк, у якога на ўсё была свая, таксама досыць аднастайная думка:

«Мура, калі шчыра... Лухта паўнейшая! Але ж не камусьці, а да нас на суд прынеслі. Вось за гэта – паважаю!»

І слухачы, і асабліва выступоўцы нене дый пазіралі на старэйшых пісьменнікаў. А тыя пасля кожнага новага верша ці апавядання проста святлелі тварамі, усё гучней перагаворваліся – так, што дзяцюк вымушаны быў зрабіць ім заўвагу:

«Можа, вы хочаце выступіць?»

«З вашага дазволу», – адказаў, устаючы, пісьменнік у світэры.

«Хто гэта?» – цішком папытаўся Трухан пра дзецюка, які найбольш яго цікавіў.

«Ведрыч, – адказаў Церашкоў, – кадр яшчэ той».

Пісьменнік у світэры звыклым рухам чалавека, які прывык і ўмее трымацца на людзях, адкінуў даланёй назад сівыя валасы, загаварыў густым, упэўненым, пастаўленым, бы ў радыё, голасам:

«Думаю, называць сябе няма патрэбы – спадзяюся, усе мяне і так ведаюць. А вось маю новую пасаду наўрад ці. Я нядаўна абраны ў камісію па працы з літаратурнай моладдзю, таму...

«А што, ёсць такая камісія?»

«І з кім яна працуе, калі ўсе маладыя – тут, самі па сабе?» – пачуліся воклічы.

Бялявы з «прэзідыуму» таксама сказаў:

«Выходзіць, калі б мы самі не пачалі збірацца, дык не было б ніякае камісіі? Тады хто пад каго падладжваецца?»

«Пачакайце... Папершае, чаму вы думаеце, што акрамя вас няма больш маладых... Падругое, сапраўды, раз вы ўжо сабраліся, дык трэба ж некаму кіраваць... ну, працаваць з вамі... Адсюль і камісія!»

Адказам яму быў дружны смех. Пісьменнік усё ж вырашыў не здавацца і давесці сваю думку да канца:

«Так, кіраваць! Не пускаць вас на самацёк. І няма ў гэтых словах нічога страшнага ці смешнага...»

«Як жа, няма!» – уставіў бялявы.

«Увогуле, незразумела – чаму вы так, адразу, бачыце ў нас ворагаў? Мы вам не ворагі. Якія б ні былі вы, якія б ні былі мы – усе мы адна беларуская культура. Вы – новае пакаленне, і нам зусім неабыякавы ваш лёс. Што да нас, дык дужа не перажывайце: мы проста фізічна не вечныя, і вам яшчэ ўсяго хопіць – і пугі, і пернікаў... Аб адным толькі, па праве старэйшага, хачу вам нагадаць: вось такія, як цяпер, пераломныя часы сапраўды часта нараджаюць выбітных асоб, а такія асобы заўсёды нязручныя – для любой улады, для любой сістэмы... І мы, старэйшыя, проста абавязаны папярэдзіць вас! Усё паўтараецца, усё гэта неаднойчы было нават на нашай памяці. Пасля кожнага ўздыму – спад, непазбежна, і тады асобныя гарачыя галовы, якія вытыркаюцца...»

«Вось гэтая вашая вечная асцярожлівасць, – перабіў Ведрыч, які ўвесь час слухаў насмешліва, – і прывяла да таго, што мы маем».

«А што мы маем? – пакрыўдзіўся пісьменнік. Чамусьці чым часцей яго перабівалі, тым больш ён пазбягаў сустракацца з кімсьці вачыма, а пазіраў больш уніз, на свайго таварыша, лысага пісьменніка, нібы шукаючы толькі ў яго спагады. – Што мы маем? Нашая літаратура кепская, вы хочаце сказаць? Ды мы далі сусветныя ўзоры ваеннай прозы! Дзякуючы нам, урэшце, захавалася наша мова – нашая родная мілагучная пяшчотная матчына мова…»

«Вашыя сусветныя ваенныя ўзоры – гэта «па блату, па блату спалілі немцы хату». А зараз, упэўнены, асядлаеце новую тэму: «боль мой – Чарнобыль», і не злезеце з яе да скону.

Лысы пісьменнік ужо цягнуў таварыша за рукаў, уголас казаў: «Кінь, ты ж бачыш, што з імі немагчыма гаварыць!» Але сябра, відаць, узяло за жывое, разварушыла:

«Так! І вайна, і Чарнобыль – наш няўціхны боль, хай, сапраўды, гэта нашыя асноўныя тэмы! А што ў вас тады? Ды мы, калі шчыра, былі столькі наслуханыя! І, калі йшлі сюды, чакалі... ну, не ведаю, нечага такога! Сапраўды, звышлітаратурнага! Вось гадзіну праседзелі – і што? Анічога! Замест «апавяданне» напісаць «аповяд» ці «навела», замест «плечы» – «рамёны» – гэта далёка не літаратура ў яе сапраўдным, высокім значэнні…»

«У агародзе бузіна, а ў Кіеве дзядзька! Вось уся іхняя звышлітаратура», – раптам голасна прамовіў лысы пісьменнік; атрымалася даволі дасціпна, бо акурат перад тым чыталі верш, у якім згадаўся не да месца Кіеў.

Сівы з падзякаю зірнуў на сябра і казаў далей:

«Вы можаце не верыць, але мы – нашае пакаленне – прайшлі праз усё тое ж самае. Збіраліся, адвяргалі, бралі ў рожкі старэйшых, асмейвалі... Усяго было – праўда, з адной вельмі істотнай розніцай: за гэта нас і блізка да рэдакцыяў не падпускалі, шпынялі, крытыкавалі, «рэзалі» ў выдавецтвах, а вы хочаце...»

«А, вы прайшлі праз гэта – дык абавязкова трэба і нам праходзіць? – спытаў бялявы. – Вы хочаце...»

«Не, гэта вы хочаце!– перабіў на гэты раз пісьменнік. – Хочаце, каб вас на руках насілі! А – зрэшты, няважна... Паўтаруся: у любым выпадку – вы дзеці нашыя, наступнікі, мы не жадаем вам зла, мы будзем лічыцца з вамі, якія б вы ні былі. Проста каб не перарастала гэта ў пустую гаварыльню, давайце памяркуем разам. Напрыклад, чым мы, наша камісія, канкрэтна можам вам памагчы? На першы час – выдаць альманах лепшых вашых твораў. Паверце, гэтага не мала. Мы, праўда, не настолькі знаёмыя з вашай... гм, творчасцю...»

Пісьменнік ужо зусім справіўся з сабою і гаварыў, як і ў пачатку, упэўнена і гладка. Але не такая тут сабралася публіка, каб так проста адпусціць яго.

«Яшчэ б! – пасміхнуўся Ведрыч. – Дзе вам быць настолькі знаёмымі. Вам жа няма часу нават саміх сябе чытаць, не тое што нас, маладзейшых. Вам жа тварыць трэба, пісаць палотны, эпапеі, пенталёгіі...»

Пісьменнік упершыню за вечар не тое што пакрыўдзіўся, а нібыта спалохаўся. Ён пачырванеў, дастаў насоўку і высмаркаўся, а калі ізноў загаварыў, пачаў заікацца:

«Я першы раз... у жыцці такое...»

«Вы ведаеце, што ў нас у кожным горадзе філіі? – дабіваў яго Ведрыч. – Што ўся маладая Беларусь – з намі? Вы ж нічагуткі не чытаеце, ні за чым не сочыце! Вунь, паглядзіце, сядзіць збоку хлопец – вартаўніком працуе, без вышэйшай адукацыі, а такі гістарычны раман напісаў, што вам не снілася! У Міхася вунь, – паказаў пальцам на некага Ведрыч, – даўно на зборнік апавяданняў. У Люды ўжо некалькі гадоў ляжыць кніжка вершаў у выдавецтве – баяцца выпускаць... Ды ў нас у кожнага тут, бадай, на кніжку, а то й на дзве набярэцца. Але ж вам выгадна заплюшчваць вочы. Калі б мы самі не зварухнуліся, не заявілі пра сябе – вы б і пальцам не паварушылі! Пагаманілі б паміж сабою, паўздыхалі б з самалюбаваннем, што літаратура на вас канчаецца – і за новыя палотны! Альманах... Ды выйшлі б нашыя кніжкі заўтра, гэта ж цэлы новы літаратурны пласт адкрыўся б! Але ж тады, чаго добрага, пра вас забудуць. Гэта ж пацясніцца трэба будзе, эпапеі радзей выходзіць стануць... Ды пра што казаць, калі вы нават цяпер баіцеся нас. Цяпер – калі ў нас, павашаму, у агародзе бузіна, а ў Кіеве дзядзька. Чаму ж вы страхуецеся, нават сюды прыходзіце з ім вось... Хто гэты чалавек? – паказаў бесцырымонна пальцам Ведрыч на маўклівага ўсмешлівага госця. – Чаму ён рэгулярна цягаецца сюды? Хто ён – паэт, празаік? Можа, драматург?»

Чалавек маўчаў. Сівы пісьменнік апусціўся ў крэсла, рукі ў яго ўздрыгвалі, а па твары пайшлі белыя плямы. Таварыш штось прашаптаў яму на вуха, сівы згодна кіўнуў. Абодва падняліся, пакіраваліся да вешалак, пачалі памагаць адзін аднаму апрануць паліто. Чалавек, сумна ўсміхаючыся, застаўся сядзець, як сядзеў.

У зале ўсталявалася цішыня. На пакрыўджаных пісьменнікаў ніхто стараўся не глядзець. Бялявы ў кутку пакашляў, звярнуўся да Ведрыча:

«Можа, сваё новае пачытаеш?»

Той замест адказу выклаў з кішэні на стол пару прабітых талончыкаў, скамечаны пусты пачак зпад цыгарэт, расклаў перад сабою, паўглядаўся:

«Пакуль сюды ехаў, у трамваі, дык запісваў на чым папала», – прамармытаў ён, ізноў выклікаўшы смех. Агульная няёмкасць адразу неяк спала. Не ўстаючы з месца, Ведрыч пачаў чытаць, і з першага радка замоўклі ўсе; нават старэйшыя пісьменнікі, што стаялі ўжо ў дзвярах апранутыя, спыніліся. А самае дзіўнае, загадкавы чалавек чамусьці перастаў усміхацца і насцярожыўся.

Трухан адчуў, як па спіне ў яго прайшла хваля дрыжыкаў, як бывае пры тэмпературы…

Гэта была не проста дэкламацыя, а відовішча, – як сказалі б цяпер, «тэатр аднаго актора». Вялікія, крыху прыпухлыя, страшнаватыя, бо зусім не міргалі, вочы Ведрыча пранізвалі кожнага, на кім спыняліся, і кожнаму было зразумела, што Ведрыч цяпер не тут, не з імі, а недзе, што ён аддаліўся, увайшоў у словы, сам стаў словам…У яго вершы таксама прамільгнулі «дзіды» і «рамёны», але выйгрыш яго чытання ад іншых быў не столькі нават у словах, колькі ў самім выглядзе, у зацятым бляску гэтых страшнаватых вачэй, у паставе, калі ён раптам рэзка ўстаў, выпрастаўся і паакторску пафасна прыціснуў да сэрца руку…

«Ну, як?» – прашаптаў Церашкоў Трухану.

Ведрыч адсунуў ад сябе талоны і пачак і чытаў ужо іншы верш – па памяці, магчыма нават экспромтам. З кожнай новай страфою яго выразны, з надрывам голас сягаў усё вышэй і вышэй і, здавалася, пры канцы сарвецца зусім, «выдасць пеўня»: так сочыш і міжволі пачынаеш перажываць за саліста, які выцягвае арыю, звыкаешся з ім, недзе сам у сабе пачынаеш «памагацьпадцягваць» яму і баішся, што калі ты – сам у сабе – «сарвешся», дык і ён не вытрымае... І вось, у той крытычны момант, калі б далейшае павышэнне голасу хоць на паўноткі ўсё сапсавала б, Ведрыч нібы спатыкнуўся, замоўк, вытрымаў прафесійную паўзу і тады звычайна, без аніякай інтанацыі закончыў – бы проста даверліва падзяліўся:

– Бо ў гэтай краіне

Не маю я долі.

2

Аб’явілі перапынак і ўсё прыйшло ў рух, зноў стала шумна. Многія, тоўпячыся ў дзвярах, пачалі выходзіць у фае. Трухан, які ўсё збіраўся кінуць курыць і не мог, таксама падаўся да дзвярэй. Стаў там, перамінаючыся з нагі на нагу, не ведаючы куды рук падзець, паперадзе ўсіх прапускаючы, – вялікі, нерашучы, цельпукаваты ў заношаным сваім касцюме, з якога даўнымдаўно вырас…

Нэлі ўрэшце села свабадней, дастала з касметычкі люстэрка, падціснула маленькія прыгожыя вусны, паправіла валасы, хоць што там было папраўляць – кароткая хлапечая стрыжка; «як і няма патрэбы, – думаў Церашкоў, краем вока за ёй назіраючы, – лішні раз любавацца сабою», і без таго вядома, што ўсё ў яе на месцы і да месца, што яна дагледжаная, чысценькая, ахайненькая… І бездакорная, як жывая лялька. Прыемна з такою час бавіць, па горадзе, за ручкі ўзяўшыся, паблукаць, у калідоры універсітэцкім пашаптаццапажмакацца, каб іншыя пазайзросцілі… Але ўявіць яе жонкаю!..

Церашкову няцяжка было зрабіць гэта. Ён быў жанаты. Праўда, жонка з маленькім сынам жылі цяпер далёка, дзесь на поўдні Беларусі ў яго бацькоў, і маглі толькі здагадвацца, чым займаецца на волі іхні лёгкі на язык і на пад’ём, з залішне кампанейскім характарам і са знешнасцю маладога Штырліца галава сямейства.

«Самой перакурыць пайсці, ці што», – сказала Нэлі і пстрыкнула замком касметычкі, зачыніўшы яе.

«Схадзі, канечне».

«Ну вось, – уздыхнула яна. – Не каб сказаць, не трэба, дарагая, шануй здароўе – дык ён яшчэ і канечне!»

Такія цяпер былі паміж імі адносіны – у стадыі затухання, ці, дакладней, у тым яе перыядзе, які Церашкоў пра сябе называў «расплата за грахі». Усе гэтыя папрокі, уздыхі, падпусканне шпілек з яе боку і скаванасць, угодлівасць, перабольшаная ветлівасць – з яго… Усё тое, што горш за любыя сваркі, бо з’яўляецца нават не прадвесцем блізкага фіналу, а ўласна ім – канцом яшчэ аднаго хуткацечнага кахання, асуджанага на нешчаслівасць ад пачатку; мо таму смерць яго так адносна лёгка і перажываецца?

Ведаў гэтыя перыяды Церашкоў, тонка ўгадваў іх наступленне, не любіў іх, не хацеў, адцягваў як мог, але вымушаны быў мірыцца з імі, як з непазбежнасцю, як з тым, што дзень абавязкова змяняецца на ноч. Тут трэба было ўсяго толькі перачакаць. Перажыць. Перацярпець. Што ён на дадзены момант паспяхова і рабіў.

«…Дык табе ўсё роўна, куру я ці не?» – дапытвалася Нэлі, і змоўкла, убачыўшы, што да іх ідзе Ведрыч.

Перад сабою, як журналіст дыктафон, ён трымаў пачак цыгарэт. Парукаўся з Церашковым, затрымаў яго далонь у сваёй, здзіўлена, запытальна, нібы першы раз бачыць, разглядаючы залаты пярсцёнак у яго на пальцы.

Церашкоў вырваў руку.

«Што гэта за барсук з вамі?» – спытаў Ведрыч і паказаў пачкам на дзверы, каля якіх нядаўна таптаўся Трухан.

«Ды так, – хутка адказала Нэлі. Як толькі падышоў да іх Ведрыч, яна ўміг зрабілася сама сабою: бесклапотнай, усмешлівай дзяўчынкаю, у якой усё цудоўна і якая ні аб чым не дбае. – З маёй групы адзін…»

Яна наморшчыла лобік, падумала, але больш нічога не змагла сказаць пра Трухана. Ён ніколі не цікавіў яе, бо не мог быць ёй ні патэнцыяльным мужам, ні палюбоўнікам «на час» (як Церашкоў), а іншых крытэрыяў ацэнкі мужчын яна проста не ведала. У гэтым плане Трухан быў для яе практычна бясполым. Ведала, што ён сірата, што прынялі яго ва універсітэт ледзь не без экзаменаў – па нейкім «мэтавым накіраванні» ад нейкага калгаса ці саўгаса, куды пасля вучобы ён і вернецца. Ім, другакурснікам, было па семнаццацьвасемнаццаць гадоў, яму – за дваццаць, ён і паступаў некалі разам з Церашковым і з ім на адным курсе павінен быў бы вучыцца, але прапусціў зза хваробы цэлы год – браў «акадэмічны». У арміі не служыў. Нездаровы, маўклівы, вось іменна, як Ведрыч заўважыў, барсукаваты, вечна чымсьці прыгнечаны, у сябе ўнураны…

Таму Нэлі сама здзіўленая была – навошта Церашкоў прывёў яго сюды? І думала, што зрабіў ён гэта па адной прычыне – пачалося астыванне між імі, і ўзнікла патрэба, каб заўсёды быў сярод іх нехта трэці.

«Ты ж сам прасіў агітаваць паболей людзей», – сказаў Церашкоў.

«Я і меў на ўвазе людзей. Колькі вам гаворана было – тут не багадзельня. Абыхто сюды сцягваецца!»

«І я?» – какетліва спытала Нэлі.

«Ну, ты. Ты паза канкурэнцыяй, любоў мая, сонейка маё… Дай, – Ведрыч нагнуўся і пацалаваў яе ў шчаку. – Каб яшчэ з гэтым жанатым не блыталася, цаны б табе не было».

Нэлі апусціла вочы.

«А ты, Церашкоў, глядзі! – паківаў тоўстым пальцам Ведрыч.

«Слухай! Пішы свае вершы і сварыся са сваімі старымі пісьменнікамі… Без цябе разбярэмся».

«Я вам усім тут бацька. І адказваю за вас, – сур’ёзна прамовіў Ведрыч. – А, зрэшты, рабіце што хочаце!»

«Можа, да мяне пасля зойдзем? – спытала Нэлі, калі «бацька» пайшоў. – Я адна сёння… Пагаворым».

«Можна», – без асаблівай ахвоты згадзіўся Церашкоў.

3

Між тым у фае ўсё гуло. Cпрачаліся, курылі, пераходзілі ад аднаго гуртка да другога; чалавек колькі акружылі старэйшых пісьменнікаў, якія пасля выступлення Ведрыча раздумалі пакідаць сходку і засталіся, і даказвалі ім штосьці. Каб выцягвала цыгарэтны дым, прачынілі дзверы на агульны балкон. І туды, не баючыся холаду, таксама павыходзілі людзі, і сярод іх Трухан – стаў збоку, далей ад расчыненых дзвярэй і скразняку. Унізе пад балконам бялеў снегам унутраны дворык, з пустым басейнам пасярэдзіне, з якога недарэчна, сіратліва тырчэлі трубы фантана, з чорнымі пірамідкамі кіпарысаў па перыметры.

Трухан курыў, пазіраў уніз, на дворык і кіпарысы, прыслухоўваўся да сябе і са здзіўленнем адзначаў, што бадай упершыню за апошнія месяцы яго можа цікавіць яшчэ штосьці, акрамя ўласнага здароўя. Ён думаў цяпер пра гэтых людзей, якіх толькі што слухаў і бачыў. Пра тое, як лёгка і добра яму сярод іх, быццам сустрэўся нарэшце з блізкай раднёю пасля доўгай разлукі. Ён адчуваў, што гэта яго свет, яго атмасфера… Адно было прыкра крыху: чаму раней ён нічога пра іх не ведаў? Не шукаў іх, не сыходзіўся з імі… Тады, можа, і лёс яго зусім бы іначай склаўся.

Нехта крануў яго за плячо. Ён павярнуўся і ўбачыў Ведрыча.

«Новыя людзі? – спытаў Ведрыч. Святло з фае падала няроўна, і вялікія ўважлівыя вочы ў яго свяціліся дзіўным, ненатуральным бляскам. – Паэзія, проза?»

Ад неспадзеўкі Трухан і разгубіўся, і ўзрадваўся – які чалавек дае яму ўвагу! – і чамусьці спалохаўся. Рэч у тым, што апошнімі часамі ён якразтакі і пачаў спрабаваць пісаць – канечне, у стол, канечне, нікому не паказваючы, сам перад сабою саромеючыся… На міг узнікла спакуса – прызнацца вось зараз, аб’явіць не без затоенага гонару: так, пішу, прозу, і тым самым як бы сцвердзіць і сваё права атрымаць дазвол на ўваход у гэты новы, такі заманлівы свет. Але не быў бы ён рахманым сынам свайго народу, не цякла б у яго жылах сярмяжная беларуская кроў, каб зараз жа не забунтавала ўсё ў ім: маўчы, не той гэта занятак, якім трэба хваліцца, гэта ж не мяхі цягаць і не падковы гнуць… Акрамя таго і раней ён сумняваўся: што ж такое ў яго атрымліваецца, ці можна назваць тое, што ў яго, прозай; а цяпер, чужое паслухаўшы і са сваім параўнаўшы, – і падаўна.

Таму ён амаль шчыра адказаў:

«Ні паэзія, ні проза, я звычайны студэнт».

«Праўда? – узрадваўся Ведрыч. – За гэта дай пяць, – і моцна паціснуў Трухану руку. – А вось сарочку такую пад пінжак насіць не раю – даўно не носяць такіх».

«Ды ў мяне і няма іншай…»

Ведрыч быў такі здзіўлены, што, зацягнуўшыся, забыў выпусціць дым з рота.

«А чаму, – ён закашляўся, – чаму ты так дзіўна гаворыш?»

«Рэдка карыстаюся ў жыцці роднай моваю, – вінавата адказаў Трухан. – Да свайго сораму».

Ведрыч павярнуўся і паклікаў:

«Эй, хадзіце сюды, паглядзіце, які хлопец цікавы! – і зноў да Трухана: – Дык ты праўда такі, ці прыдурваешся?»

«Які?» – усё не разумеў Трухан. Што яго ўжо так зацікавіла, гэтага Ведрыча? Ну, пінжак стары, да кашулі не падыходзіць, ну, маўленне, відаць, дужа правільнае, літаратурнае, як у стараннага замежніка…

Тым часам падышлі бялявы з «прэзідыума», і чарнявы ў касцюме, і дзяўчына, якая чытала верш пра воі і веі.