Текст книги "Нічые"

Автор книги: Андрэй Федарэнка

сообщить о нарушении

Текущая страница: 32 (всего у книги 34 страниц)

Там яму трэба пісаць пра мінулае, а тут – пра будучыню. Што ён, уласна кажучы, даўно і робіць. І, можа, акурат у гэтым і ёсць яму паратунак? Чым больш ён будзе сам у сабе калупацца, тым хутчэй сам сабе паможа, тым лягчэй яму будзе і тут, і там пражыць, ці, можа, нават так – увогуле выжыць. Улічваючы яшчэ і тое, як ашчадна, дазіравана, «па порцыях» само жыццё адпускае яму гэтыя падвойныя ўспаміны: варта толькі заблытацца яму ў адным часе, як жыццё пераносіць яго ў другі і там прымушае шукаць (і часта знаходзіць!) выйсце.

Калі раней для яго існаваў выразны падзел на сапраўднае – «мінскае» – жыццё, і ўмоўна несапраўднае, прыснёнае – тут, у дваццатых гадах, дык чым далей, тым больш усё блыталася, перамешвалася; тым цяжэй было вызначыць, што з'яўляецца целам, а што – ценем, дзе ж ён сапраўдны, якое з гэтых двух жыццяў ёсць хваравіты сон, а якое – рэальнасць? Можа, акурат тое – будучыя васьмідзесятыя, і Мінск, і Ведрыч, і Нэлі, і ён сам, – яму проста сніцца?..

5

«Вось каб які знак зрабіць, зарубку пакінуць – з гэтага часу ў той!» – думаў Трухановіч, цэлы дзень у лесе праблукаўшы і дамоў вяртаючыся.

Сухія грыбы былі глупствам, канечне. Гэта каб скарб які… Гаршэчак з золатам… І закапаць яго. А адкапаць у часе сваім – у васьмідзесятых… Адно кепска: дзе яго ўзяць, гэты гаршэчак? Нешта не дужа шэнціла яму на золата – ні тут, ні там.

Вечарэла. Кульгаючы, ён крочыў вузкай, праз мокры ад расы ажыннік, сцежачкай. Плечы пашчыквала прахалода. Сонца садзілася, неба ў тым баку было пунсовым. Ахутаны сінім вэлюмам туману і сутоння лес губляў свае контурныя, кантрастныя адценні, дэталі сціраліся, згладжваліся, прападалі і, як на карцінах імпрэсіяністаў, адно толькі агульнае выступала на першы план.

Але як толькі лес скончыўся і Трухановіч выйшаў да кладкі, так адразу пасвятлела, прыцемкі не пайшлі за ім – зачапіліся за галіны апошніх дрэў, засталіся ззаду, нібы вартавыя на мяжы сваіх уладанняў. На кладцы яшчэ сядзелі дзве жабы, з вільготнай і халоднай нават на выгляд скураю. Патрывожаныя чалавекам, сярдзітыя, што не даў набраць ім апошніх рэшткаў цяпла, гучна боўтнулі ў ваду. Пырскі паляцелі на Трухановіча, ён са сваім цяжкім кашом, ды з немагчымасцю балансаваць, ды з кульгавай нагою ледзь сам не сарваўся са слізкай кладкі. Падумалася, што і гэта трэба запомніць, як сімвал: брыдкія жабы, слізкая кладка, рачная твань…

Пасля кладкі, выбраўшыся на росцераб, сцяжынка адразу пашырэла, папрамела і ўжо куды весялей павяла чалавека – паміж з аднаго боку нарытых землянымі мурашкамі купінаў, зарослых верасам, бруснічнікам і буякамі (адразу ж моцна і п’янка запахла адтуль багунам), з другога боку ўздоўж яе пацягнуліся слупкі і жэрдкі агароджы. Трохі дзіўна было бачыць уробленыя загоны, гэты ладны акультураны кавалак зямлі тут, далекавата ад вёскі, пад самым, лічы, лесам. Дарэчы, звалася ўрочышча проста Палянка, без удакладнення, чыя яна, хто яе адкрыў, рацерабіў, акультурыў.

«Ну вось, дзякаваць Богу, што даў пражыць яшчэ адзін дзень», – упомніліся словы з нейкага слабенькага амерыканскага фільміка; аднак запомнілася ж, уразіла – не раніцы дзякуюць, а вечару, не пачатку – а канцу… І зусім звязна, суладна, як бывае толькі ўвосень і толькі тады, калі вяртаешся з грыбоў, Трухановічу ізноў падумалася: дык дзе, у якім часе ён усё ж сапраўдны? Бо такім далёкім, нерэальным паўстала перад ім тое яго будучае – тыя фільмы, кнігі, цывілізацыя, Мінск і метро, палітыка і лекцыі… Больш таго – каб меў ён вось зараз магчымасць выбару, якому часу аддаць перавагу, у якім жыцці пагадзіўся б ён існаваць пастаянна – дык хто ведае, хто ведае!..

Раптам наперадзе ўбачыў ён жаночую постаць. Жанчына таксама ішла ў вёску – ад Палянкі. Крыху прыгорбленая, з вялікім кашалём бульбы за плячыма, нібы жывы дакор яму, што займаецца такім глупствам, калі людзі сама шчыруюць.

Ён запаволіў і без таго няхуткі крок, каб не даганяць яе. Але жанчына азірнулася, пачуўшы ці ўгадаўшы, што ззаду ідзе нехта, азірнулася – і пазнала яго. А ён яе – Насту. Яна спынілася.

– Я і не ведаў, што тут надзел… ну, участак, – сказаў ён, падыходзячы, – ну, палоска ваша, – заблытаўся, запаздала хацеў выправіць ваша на наша, ды не стаў: тут лепш быць самім сабою, гаварыць, як умее, бо язык забаліць кожны раз папраўляцца.

Наста і не дала ўвагі. Яны пайшлі побач. Хоць і нязручна было, і яму, і ёй даводзілася ступаць не так па сцежцы, як па траве ўзбоч. Да таго ж ён фізічна не мог ісці хутка, яна бачыла гэта і пад яго хаду падлажвалася.

– Зноў грыбоў набраў… Цягаеш ты іх кожны дзень!

– Ды поўна ж іх. Дзіця малое набярэ.

– Як жа! Мяне пусці ў гэты лес, дык толькі патапчу. Як варона сляпая. Ды і страшна адной у лесе.

Ну як было не адзначыць пад гэтымі грубаватымі, вясковымі словамі пэўнага такту, далікатнасці, магчыма нават спагады да яго, скалечанага чалавека? Трухановіч даўно ўжо заўважыў, што яна, гэтая Наста, пры рэдкіх іхніх сустрэчах заўсёды стараецца падкрэсліць, што ён – звычайны, нармальны хлопец, роўня ёй, Міканору і ўсім астатнім людзям. Як і цяпер – хваліць яго за самую абвыклую рэч, за грыбы гэтыя, нібы нейкі асаблівы спрыт трэба, каб набраць іх цяперашняй парою, калі іх поўны лес…

Далей пайшлі яны моўчкі.

Сцежка вілася сярод лазовых кустоў, высокага, мокрага купіння сітняку. Вераснёвы дзень астываў. Шоргалі крокі. Пахла расой, травой, туманам і грыбамі, і аддалёку – ад вёскі – цягнула, так натуральна дапаўняючы гэты водар восені, дымком ад спаленага картаплішча… Ці мо то ўжо запальвалі ў печах? Як бы яшчэ раз перажыць усё гэта, вярніце мне яго… Бо толькі і ёсць у жыцці сапраўднага, што адзін гэты момант, тое, што перад вачыма, – а потым скончыцца сцежка – яна заўсёды канчаецца, прычым там, дзе ёй, а не нам, трэба, і не паўторыцца больш ніколі, ні з кім і нідзе менавіта такога вось вечара, такіх малюнкаў і такіх пахаў, – хаця будзе, будзе, магчыма, яшчэ і лепшая сцежка, у іншым месцы, дзенебудзь у Францыі, у Германіі або ў Лунінецкім раёне, і яшчэ маладзейшая і прыгажэйшая жанчына будзе ступаць побач, і ўмовы, і абставіны, і наваколле – усё, словам, будзе лепшае; ды толькі вось такія, як цяпер – нідзе і ніколі!..

Але пакуль рана было думаць аб гэтым. Пакуль не канчалася сцежачка. Нямала яе яшчэ наперадзе, а значыць, быў час і ў Трухановіча з Настаю.

Абое ісці стараліся марудна, нібы змовіліся як мага расцягнуць гэты шлях, падоўжыць гэтую магчымасць удваіх астацца. За чатыры дні ўпершыню выпала такая нагода. А пабыць ім адным даўно трэба было б, штосьці звязвала іх… А што? Адзінае, вынесенае Трухановічам яшчэ са шпіталю, было такое ўяўленне іхніх ранейшых нібыта адносін: жыла гэтая Наста, і жыў папярэднік яго, нейкі Трухановіч, разам яны раслі, гадаваліся, потым сябраваць пачалі, потым – пагульваць, потым ён служыць пайшоў, а яна пабралася з Міканорам… Вось і ўся няхітрая гісторыйка. Не рэдкасць – хутчэй правіла, чым выключэнне, калі дзяўчына выходзіць замуж за твайго брата, ці ты жэнішся з сястрою сваёй каханкі – у многім толькі зза іх фізічнага падабенства; а ён тварам якразтакі падобны на Міканора, бачыў гэта і на фотаздымках, і ў люстэрку, калі ўяўляў сябе без барады…

Цяпер самы час быў высветліць, ці так гэта, ці правільныя яго здагадкі. Толькі Трухановіч не ведаў, як пачаць. Наста выручыла яго.

– Добра восенню, – сказала яна.

– Чым?

– Камароў няма. Я іх так цярпець не магу…

– А па мне дык кожная пара добрая. Восенню грыбы, бульба… Ёсць, дарэчы?

– Няма ні халеры. Убілася, пакуль гэты кашэль накапала…

– Цяжка нясці? А я і памагчы не магу…

– От ідзі сабе! Ты ж грыбы нясеш.

І то праўда: што ёй гэтая ноша – так, забаўка. Маладзіца ў самай сіле, пародзістая, рослая – за Міканора, прынамсі, вышэйшая… Такія сем’і, дзе чалавек меншы за жонку, звычайна шчаслівыя, і яшчэ ў такіх (заўважыў Трухановіч) чамусьці часцей нараджаюцца дзяўчынкі.

Гуляючы, несла яна свой цяжкі кашэль. І прытрымліваць не трэба – высокія выпнутыя грудзі не давалі апусціцца шлейцы, рукі вольныя былі; відаць, па сялянскай звычцы, каб не гулялі яны, на хаду адламала яна галінку і абмахвалася, нібы тыя ж ненавісныя камары дакучалі ёй. Пазіркваючы на яе збоку, такую ладную, дужую, Трухановіч упершыню за гэтыя дні адчуў зайздрасць да Міканора. І яшчэ – зразумеў, што зусім не прырода, не цёплы і пахкі вераснёвы вечар і не абставіны ствараюць гэты ягоны лірычны, нейкі ўзнёслы настрой – а яна, Наста, блізкая, амаль інтымная прысутнасць яе.

Усплыла ў памяці Нэлі, тое, як яго мінскаму двайнікуТрухану заўсёды было неспакойна, трывожна з ёю, які ён быў з ёю напяты, увесь час у чаканні нейкай каверзы, падману, непрыемнасцяў… І як – у параўнанні з Нэлі – проста, лёгка, спакойна было цяпер Трухановічу з Настаю.

Яму раптам захацелася вось зараз, бо іншага такога моманту магло і не быць, адкрыцца ёй, адзінаму і ў тым, і ў гэтым яго жыццях чалавеку, якога можна не баяцца, з якім можна адчуваць сябе самім сабою. Расказаць ёй усёусё, як на споведзі, проста і шчыра, без заўсёдных сваіх хітрыкаў і перастраховачнай вечнай асцярогі. Бо так ужо надакучыла насіць усё ў сабе, так жывой, спагадлівай душы захацелася!

– Дык мы даўно знаёмыя з табою, Наста? – без падрыхтоўкі, без дальніх падыходаў адразу пачаў ён.

– А то ты не ведаеш…

– Каб ведаў, не пытаў бы. Ты адно нагадай, дапамажы мне ўспомніць. Мы гулялі з табою – перад тым, як у войска я пайшоў? Між намі было штонебудзь? Мы хоць цалаваліся з табою?

Яна толькі хмыкнула. Знайшоў пра што пытацца. І як адказваць на такое?! Калі сам не можаш успомніць, дык толку табе з таго, было штосьці, або не?

– Наста, зразумей. Я з вялікай ахвотай і радасцю ўспомніў бы, каб мог! А тым больш такую прыемную рэч, як нашыя… нібыта нашыя! – бо на самой справе то ж быў не я, – адносіны. Прыкрага, саромнага не хочацца ўспамінаць, а тут – цябе, дзяўчыну! Ты стань на маё месца. Нейкі, выбачай, гад, пра якога нават згадваць не хочацца, гэты нібыта Я, ад майго імені ціскаў цябе да плота, шаптаў розныя словы, да вуснаў тваіх прысмоктваўся…

Адказам яму быў смех – нягучны, дзявочы, той самы, які так многа ў сабе тоіць. Яна паказвала гэтым смехам, што разумее яго, нават апраўдвае яго, што ёй цікавы яго маналог.

Падахвочаны, Трухановіч працягваў:

– А можа ён, гэты нібыта Я, карыстаўся табою, тваім целам, вабнотамі тваімі, распранаў цябе, мацаў, дзе хацеў – такую голенькую, белую, цёплую, падатлівую…

Яна ўсё смяялася.

– А мне, у каго нават успамінаў, якія сагравалі б, няма – мне цяпер за кагосьці адказваць!

Дасюль Трухановіч гаварыў як бы жартуючы, з іроніяй. А тут пачаў сур'ёзна:

– Хаця ўсё адно ж ты мне не верыш. І я б на тваім месцы не верыў…

– Я даўно гэта ведаю ведаю, – сказала яна раптам. Спакойна ў яе гэта атрымалася, нават абыякава. – Ты не той. Ты – іншы.

Ён спатыкнуўся, ледзь грыбы не рассыпаў. Вось табе маеш! Варта было ў адчыненыя дзверы ламацца, даказваць штосьці… «Бацька» з «маткаю» не пазналі, і «брат родны» Міканор, а яна – Настачка, першае каханне… Не маё нават, чыёсьці, чужое, а адразу ўгадала, сэрцам адчула… Ён быў і ўзрадваны, і ўзрушаны, і азадачаны.

– Дык… а чым іншы? Чым мы рознімся?

– Проста інакшы ты. Тварамі аднолькавыя, а так… Не ведаю!

– Ну, добра. Тады – а з кім табе лепш?

Наста пазірнула на яго. Неахвотна сказала:

– З тым прасцей неяк было…

– Дзякую.

– А з табою – цікавей.

– Чаму мы раней не пагаварылі так? – шчыра пашкадаваў ён. – Ці ты не хацела?

– Я баялася, – адказала яна проста. – Вінаватая ўсё ж… Не дачакалася, за Міканора выйшла…

– Дарэчы, а чаму не дачакалася? Зацяжарыла? Ці мо Міканор шантажыраваў (выбірай ты словы!)… ну, пагражаў табе? Можа, казаў – не пойдзеш, дык…

І Трухановіч пачаў пералічвацьперасыпаць вядомыя шаблонныя «вечныя» матывы, не заўважаючы, што заносіць яго, што пара спыніцца ўжо, бо не дзяўчынкааднакласніца перад ім, а чужая замужняя жанчына, маці.

– Пайшла чутка, што ён… ну, я – загінуў? Ці што кантузіла, і ты з калекам звязвацца пабаялася?

Ён зразумеў, што яна пачырванела, хоць у прыцемках і не бачыў гэтага.

– Каб быў дзеўкаю, дык сам пабачыў бы! Паказаў жа, як гэта робіцца… Паспрабуй пасля такога, вытрымай, пажыві без мужчыны! – адказала яна ўсё з тою ж вясковай грубаватай шчырасцю. Відаць, і сорамна ёй было прызнавацца, і сердавала яна на сябе самую, што інакш не ўмее. Але ёй і ў галаву не прыходзіла, што можна быць хітраю, жыць, як Трухановіч жыве, заднімі думкамі, хлусіць, акторстваваць…

– Таму і не дачакалася, і выйшла за першага, хто ўзяў!..

Прастата гэтага прызнання і аглушыла Трухановіча, і, як ні дзіўна – супакоіла. Згадаліся развагі свае, запісаныя пазаўчора ў каморцы, пра жанчын, пасля Нэлінага дня нараджэння… Мала ж ён памыляўся. Уся розніца паміж імі, што адна – мінская, дагледжаная, з цыгарэтай у пальчыках, другая – дужая, рослая і з кашалём за плячыма. Ды яшчэ адна больш ламаецца, а другая – менш.

Узнікла была спакуса (пісьменніцкая) «падглядвання ў дзвярную шчыліну»: скарыстаць момант, пралезці гэтай Насце глыбей у душу, паўней, падрабязней распытаць – як гэта дзеўцы без мужчыны? І, магчыма, удасца вывудзіць якіясь пікантныя дэталькі – можа, пад шумок, па інерцыі, яна такога нагаворыць… Але астыў. Наста была не Нэлі. Яна адкрывалася, яна давярала яму – і поўнай подласцю, і здрадай было нават у думках развіваць гэта.

– А я табе магу расказаць нештачкі, – сказала Наста, угадаўшы яго намер змяніць тэму і апярэджваючы яго.

6

– Яшка гэты ўсё ходзіць ды распытвае… Пра цябе, – сказала Наста – тым самым голасам, якім прызнавалася ў нецярпячцы жанчыны, што паспытала мужчыны. А мо яна проста хацела, каб Трухановічу было цікава з ёю, і таму гаворку на яго перакінула?

– У каго, у Міканора распытвае?

–У мяне. Мой (так яна звала Міканора) дык наадварот, усё бароніць цябе.

– А ты яго… Малайчына, добрая жонка, – зрэшты, Трухановічу і праўда цікава стала. – Ну, і што гэты Яшка казаў?

– Што жывеш, як барчук…

– Там – барсук, тут – барчук, – прамармытаў Трухановіч. – Дык а чым я каму замінаю? Каму паспеў дарогу перайсці?

– Кажа, прыдурваешся ты ўсё.

– З чаго ён узяў?

– Бо граматы ж не забыўся… Пытаў, што ты ўсё запісваеш там, у каморцы?

– А яшчэ?

– Казаў, што не такі, як усе. Не робіш нічога…

– А што яны хочуць, каб я рабіў? І што я зраблю – адной рукою? – крыху разгублена, не столькі ў Насты папытаў, колькі проста так, у паветра вымавіў Трухановіч. А то ён сам не ведае, чаго ад яго хочуць. У адзіноце каб не быў – вось самая страшная правіннасць, яна ж адначасова і небяспека, бо ніяк няможна чалавеку без калектыву!

– … І што да дзевак не ходзіш, і самагонку не п’еш… Матамі не лаешся… І шчэ…

– Ну, ну.

– Ці не чапляешся ты да мяне…

– А можна, Наста? – пацягнула яго раптам на жарты. —Ты не супраць была б? Не дужа адбівалася б?…

– Ды ну цябе! Я ж не маню. Гэты Яшка ведаеш які малахольны? Як у бальшавікі запісаўся, дык здурнеў зусім, бацьку роднага неяк папабіў сярод вуліцы, і нагамі, і ў галаву…

– Не можа быць, – дурачыўся Трухановіч. Яго і кранала, і забаўляла чамусьці тое, што ў яе голасе была непадробная шкадоба да таго збітага родным сынам дзядзькі, і страх перад самім сынам – бальшавіком Яшкам.

У двор Трухановіч з Настаю ўваходзілі разам. Хоць і ў прыцемках, але двор яшчэ жыў сваім, поўным сялянскага клопату, жыццём. Каля хлява Маці (Трухановіч у думках так і пісаў з вялікай літары – Маці і Бацька, як імёны ўласныя) адцэджвала малако. Побач рабымі і белымі ценямі матляліся, каўкалі і лезлі ёй пад рукі два ці тры каты. Бацька, прымасціўшыся на ганку, асцярожным прыстукваннем драўлянага малатка насаджваў на цэбрык лазовы абруч. Пад хатаю на прызбе раз-пораз пабліскваў агеньчык. Гэта сядзеў і дыміў цыгаркаю Міканор.

Пабачыўшы жонку з братам, падхапіўся, скора падыйшоў – але не каб у жонкі з плячэй кашаля зняць, а каб Трухановічу памагчы, адзіную руку ад кошыка аслабаніць.

– І дзе гэта вы так доўга, ды позна, ды разам? – спытаў весела, гучна, паказваючы, што ўсё разумее і ані не раўнуе. – Глядзіце мне… Смяюся!

– От не плявузгай абычаго, – насцярожылася Маці.

– А што? Па мне дык не шкада. Абы людзі не бачылі.

Трухановічу б зараз таксама – у тон Міканору, знайсці які жарт, каб змякчыць няёмкасць сітуацыі. Ды нешта не прыдумвалася нічога.

– Вось, сустрэліся на дарозе, – толькі і сказаў ён.

– Дай ты паесці яму, – азваўся Бацька, прыстукваючы далоняю па новым, звонкім цэбры. – Дзеньдзяньскі ў тым лесе.

Так як Трухановіч упарта пазбягаў зваротаў «тата», «маці», так і ў адносінах да яго трымалася ўсё ж пэўная насцярога: і Бацька, і Маці звычайна не да яго напрамую звярталіся, а, як да перакладчыка, да кагось трэцяга, нейтральнага, часцей да Міканора: «Хай мо паспіць чалавек», «Мо ён есці хоча»… Гэта было, вядома не дужа тактоўна – і з іхняга, і яго боку, але Трухановіча задавальняла, бо трымалася дыстанцыя. Можна было слухаць, прымаць да ведама, а рабіць пасвойму. Як і цяпер. Калі б у яго спытаў Бацька: «Есці хочаш, сынок, ці Алесь?», дык давялося б адказваць, ды прысесці побач, ды ізноў выдумляць, акторстваваць, ламацца… А так – цішком кульгай сабе кудыхочаш і рабі штохочаш. Хоць бы і вячэрай.

Дарэчы, яшчэ праблема – гэтая вячэра. Ураніцы, ці ў абед добра – бульбы напячэш, «шашлыка» як сёння, калі ёсць сала кавалачак, пакаштуеш, рэпу якую на агародзе вырвеш, сланечнік скруціш, гуркі яшчэ не ўсе выбраны… Малако кіслае і салодкае заўсёды стаіць у гладышках. Поліўка грыбная, са шчаўем, хоць і халодная, але кісляком забяліць, дык лепш і не трэба… Так што галодным, ды яшчэ маючы шпітальны вопыт, Трухановіч не хадзіў – і за сталом не седзячы.

А вось вечарамі! Дзве сям'і хоць і жылі ў розных хатах, але ў адным двары, і ўзялі за правіла вячэраць разам. Для Трухановіча гэтыя сумесныя пасядзелкі былі суцэльнай пакутаю. Аніяк не мог ён да іх прывыкнуць і знаходзіў любыя адгаворкі, каб аднекнуцца. Не падабаўся яму, сіраце, бязбацькавічу, сам працэс, гэтая дэкаратыўная зададзенасць: калі Бацька, перад тым, як пачынаць есці, крыжуе лоб, тады першы цягнецца лыжкаю да агульнага чыгуна, за ім – па ранжыру – дамачадцысямейнікі… Лішнім усё гэта здавалася, фальшывым, пародыяй на старадаўнюю патрыярхальнасць.

Другое – сам ён не мог пазбавіцца адчування, што прысутнасцю сваёй скоўвае людзей, замінае ім, і яны вымушаны падладжвацца пад яго – як бывае, калі за сталом чужы чалавек. А самае галоўнае, за што не любіў ён гэтыя вячоркі, дык гэта за тое, што звычайна як яны пачыналіся, так і заканчваліся – адным і тым жа. Ікнуўшы і перахрысціўшы рот, Бацька – не да яго, Трухановіча, а да Міканора, ці да Маці звяртаючыся, заводзіў пра тое, як людзі ў жыцці ўладкоўваюцца: той у камуне, гэты – учотчыкам на млыне, іншы – на чыгунцы, і што някепска было б «і нам у людзей павучыцца», з іх прыклад браць…

Трухановіч тады апускаў галаву, і кавалак не лез яму ў горла.

Таму і перастрахоўваўся. Лепш за ўсё яшчэ да вячэры прыхапіць са стала што пад руку, і, стараючыся менш на вочы не трапляцца, – да сябе, у любімую камору. А там боты зняць… Прахалода… Насалода!.. І есці няспешна, у сваё задавальненне, у акно пазіраючы… Каб ні яго не бачылі, ні яму нікога не бачыць.

7

І вось адпачылі ногі, перастала ныць спіна, жывот поўны…У каморцы ціха патрэсквае свечка і асвятляе стол, на якім – стосік паперы і ашчадна, «на іголку» падвойстраны алавік…

Тут затупалі, загрукалі ў сенцах, і ў камору – без дазволу, само сабою, уваліліся Міканор з Якавам.

– Можна? – спытаў Яшка, калі зайшлі ўжо. – Не памяшаем, можа?

«Свінням мяшаюць, – хацеў адказаць Трухановіч, – а ў нас – турбуюць…». Ён перавярнуў аркушыкі спісаным уніз. Пачынаецца. Як тыя палкаводцы, плануючы ваенную аперацыю, бачаць, што прамаруджванне смерці падобна, так і гэтым прыспічыла, няма больш рады цягнуць, трэба нарэшце браць гэтага барчука за жабры.

– Мо на двор лепш выйдзем? – прапанаваў Трухановіч, устаючы. Так не хацелася, каб тырчэлі чужакі ў ягоным жытле. – І сесці няма дзе…

– А нам хоць дзе. Хоць тут, на тапчане, радкомладком.

І прымасціліся адзін да аднаго, цесненька, плячо да пляча. Такія смірныя, далікатныя. Талент яшчэ трэба, каб уявіць, як у любы момант заміранасць гэтая, гэтае ў рот глядзенне вельмі проста можа змяніцца на аскал, мацюкі і жалезную хватку.

– Цёмна тут, – Трухановіч яшчэ не губляў надзеі выправадзіць іх.

– Га? – перапытаў Яшка. Трухановіч ужо ведаў за ім гэтую звычку – «гакаць», перапытваючы на кожным слове, такую ж, як Міканорава «смяюся!» Слых у Якава быў, як у савы, а перапытваў ён, каб выгадаць час і, пакуль чалавек паўтарае, падрыхтавацца да адказу.

– А на дварэ яшчэ цямней, – дабрадушна прамовіў Міканор. У роце ў яго тырчэла цыгарка. Ён курыў і асцярожна памахваў перад носам, разганяючы дым, які мог нашкодзіць «хвораму на атручаныя лёгкія» брату. Калі попел падаў на падлогу, нагінаўся і здзьмухваў пад тапчан, у шчыліны падлогі.

– Хіба каб гаварыць, святло трэба? – падтрымаў Яшка. – Мы ж не ў сваты, не на агледзіны прыйшлі, не дзеўку выбіраць.

Пасля чаго стала ціха. Матыляўся ад дыхання трох мужчын агеньчык свечкі. У яго дрогкім, ненадзейным святле Трухановіч разпораз пазіркваў на Якава, лішні раз пераконваючыся, што Бог шэльмаў меціць. Не такая ўжо, выходзіць, і заганная практыка, што так раздражняла яго ў многіх мастацкіх творах – гэтая прымітыўная, без варыянтаў, закасцянелая кваліфікацыя адмоўных (зрэшты, як і станоўчых) герояў, усіх гэтых контрыкаўпаліцаяўздраднікаў, абавязкова васпаватых, прышчаватых, гнілазубых, няголеных, якія не гавораць, а сіпяць, шыкаюць, гаркаюць, не глядзяць, а косяцца, кідаюць позіркі; прозвішчы якіх, ці мянушкі, або кароткія: Гуз, Шышка, Коршак, Корчык, Клопік, Сіпун, або чамусьці заканчваюцца на «онак», «ёнак», – нібы аўтары заключылі паміж сабою нейкую змову супраць гэтых бязвінных і бяскрыўдных канчаткаў.

Дарэчы, прозвішча ў Якава было – Калашонак, а мянушка – Гакала. Адслужыўшы і паваяваўшы на флоце, хадзіў ён касалапа, ці, памясцоваму – кашалапа; каранасты, дужы, у нязменнай, падобна, ні разу ад таго, як з вайны вярнуўся, не мытай цяльняшцы, якая і цяпер на ім – выглядвае зпад такога ж заношанага, расхлістанага, без гузікаў бушлата. На галаве – бесказырка, круглая, як феска, з абарванымі ў нейкіх прыгодах істужкамі. Шырокі твар, бязбровыя калючыя вочы, учэпістыя рукі…

І паходкаю, і паводзінамі, і нават адсутнасцю двух пярэдніх зубоў Яшка Калашонак апярэджваў да болю знаёмы вобраз шолахаўскага марачка«дваццаціпяцітысячніка», толькі ў беларускай абгортцы, лепш сказаць – беларускага разліву. Хаця ўсе яны, па вялікім рахунку, былі на адзін капыл, як аднаклеткавыя блізняты, гэтыя хадзячыя спараджэнні свайго часу, усе гэтыя салдацкарабочаматроскія бедакі, «змагары за праўду», – у аднолькавай вопратцы, з аднолькавай лексікай, з дурной сваёй энергіяй, з плакатнай бесталковай адвагаю, з нігілістычным наплявацельствам на ўсё і ўсіх, са сваёй разбуральнай цёмнай жорсткасцю…

Яшка неяк так сядзеў, што толькі авал твару з палоскай рота відаць быў, а вочы, звычайна такія вострыя, калючыя, падазроныя, апынуўшыся цяпер паза кругам святла, былі як бы асобна, самі па сабе – чорныя пустыя вачніцы, над якімі на аколышы бесказыркі, сярод выцвілых слоў «Балтийский» і «Флот», нечакана ярка пунсавела зорачка – гэты «в пустоте зловещий символ: сгусток крови, пять концов, и бездонные могилы наших дедов и отцов!..»

Але вось паварушыўся Якаў – і знік аптычны фокус. Усё аказалася на месцы – і вочы, і насцярожаная пільнасць у іх.

– Абжываешся патроху?

– Патроху абжываюся, – адказаў Трухановіч. – Прывыкаю, а там відно будзе.

– Усё пішаш нешта… Га? – перапытаў Яшка, хоць Трухановіч яшчэ і адказаць не паспеў.

– Трэніруюся. Знаёмыя літары ўспамінаю, каб граматы не забыць.

– Не, я сур’ёзна.

– Я таксама. Дактары наказалі пальцы распрацоўваць.

Акрамя спекуляцыі на хваробе, якая столькі ўжо выручала, раптам прыйшло і адчуванне нейкай дужасці сваёй, перавагі над імі – як у дарослага над дзецьмі, як у вопытнага гульца над зялёнымі дэбютантамі, і захацелася пацвяліцца з іх хоць трохі. Ну, пачынайце, згуляем!..

Хоць і разумеў ён, што адбываецца ўсяго толькі звычайная праверка яго, знаёмая па шпіталі.

– Пальцы пальцамі, а пара і на людзі часцей паказвацца. А то як бы грэбуеш калектывам, ці што.

– Ды не, прывыкаю проста, – паўтарыў Трухановіч.

– Здароўе як? Папраўляешся?

– Папраўляюся…

Міканор напусціў сліны ў далонь і затушыў цыгарку. Засмярдзела тытунём яшчэ больш, чым калі ён пускаў дым.

– Мы чаму прыйшлі… Сходка заўтра. Вялікая, усіх вёсак вакольных. Дык, можа, выступіш?

– А што за сходка? Чаму прысвечаная? Часам не грэблю будаваць? – іранічна спытаў Трухановіч, маючы на ўвазе мастацкія творы пра дваццатыятрыццатыя гады. Усе без выключэння раманы і аповесці заканчваліся там сходамі, пасля якіх шляхам сумеснай працы адбывалася зліццё індывідуумаў у адзіны арганізм. З пятнаццаці прачытаных ім кніг у дзесяці разам будавалі дарогу, мост і гацілі грэблю (дарога як сімвал пераходу ад цёмнага да светлага, мост – далучэнне да прагрэсіўнага чалавецтва, грэбля – выграбанне з твані жыцця на шырокі прастор), у чатырох калектыўна асушалі балота, а ў апошнім (раман А. Чарнышэвіча «Світанне») – усё гэта разам плюс будаўніцтва торфазавода.

– Якую грэблю? – няўцямна спытаў Яшка. – Га? У нас брод жа ёсць!

– Звычайна грэблю будаваць вырашаюць на сходах…

– Не грэблю, – сказаў Міканор і радасна засмяяўся, – а агульны Сялянскі дом! Як клуб, толькі большы!

– Дык фальварак жа ёсць. Гатовы ўжо. Цагляны. Пачысціць, паднавіць…

– Месца паганае, – патлумачыў Якаў. – Ад дарог убаку. Ды і дух там яшчэ панскі…

«Не так панскі, як ваш». Трухановіч нядаўна ў грыбах наблукаў на той фальварак, лепш сказаць, на тое, што пасля яго засталося. Але нават па фрагментах яшчэ можна было рэстаўраваць, хоць бы ва ўяўленні ўзнавіць гэтае маленькае архітэктурнае цуда ў яго першапачатковай некранутасці, гэты двухпавярховы будыначак са шпілем, з флігелем, з мосцікам праз канаўку, з сажалкай, з прысадамі акацыяў, з клумбамі ў дворыку… Усё гэта было, канечне, яшчэ ад семнаццатага года ператворана ў адну вялікую грамадскую прыбіральню.

– Ну, так, – сумна прамовіў ён, – новае прасцей пабудаваць.

– Аграмадная такая, прыгожая будыніна! – захапіўся Міканор. – І каб месца зручнае, на роўнай адлегласці ад усіх вёсак, і каб хатачытальня там, і школа, і пошта… І, можа, нават крама, і міліцыя, і камбед…

(І кансерваторыя – як у тым анекдоце: «вось скончыцца вайна, кансерваторыяў набудуем, і на кожнай – па кулямёту, каб кансервы не кралі!»)

– Справа добрая, – сказаў Трухановіч. – Усё ў адным месцы, усё навідавоку, пад кантролем – хто што чытае, хто што ў краме купляе, каму лісты прыходзяць… Але чым я вам памагу? Хіба мохам шчыліны канапаціць…

– Я ж кажу – выступі заўтра! І раскажы, патлумач людзям, чаму гэта трэба.

– А яно трэба? – дабрадушна спытаў Трухановіч. – Чалавек жа не жывёла, каб усіх у адзін хлеў, дык нават і жывёла не хоча жыць разам…

– Штошто? – насцярожыўся Якаў.

– Кажу, нават жывёла кожная хоча свой катух мець.

– Гэтак? У цябе, выходзіць, прапазіцыя такая: мая хата з краю?

– Пазіцыя, а не прапазіцыя, – з мяккай усмешкаю паправіў Трухановіч.

– Хай пра шпіталь, можа, раскажа, дый усё, – уступіўся добры Міканор за брата. – Якія там настроі…

– Ды якія там настроі? Ніякіх, можна сказаць, – Трухановіч успомніў Антонава. – Аднаму ногі ўсё рэзалі, ад гангрэны… Другі, сляпы, дык той усё казаў, што калі зноў пачне бачыць, з бальшавікоў выпішацца, на хутары дзікуном жыць стане, частаколам ад усіх абгародзіцца…

– А ты не пра такіх, ты пра іншых раскажы. Хіба адны такія былі?

– Можа, былі і іншыя. Мне не трапіліся.

Канечне, бачаць, ужо зразумелі яны, асабліва Міканор, які больш Трухановіча ведае, што цвеліцца ён з іх, усур'ёз іх не ўспрымае. Міканору ўвачавідкі было няёмка, але Якаў валодаць сабою ўмеў, выгляду не паказваў, што слухае зараз такое, чаго ў гэтых мясцінах на дзесяткі вёрстаў кругом не пачуеш. Ды і марку трымаць трэба было – усё ж такі прадстаўнік улады ён, а не якісьці кантужаны калека без памяці.

– А ты падумай добра, – ледзь не з пагрозаю параіў ён. – Можа, успомніцца. А не ўспомніш, дык прыдумай. У цябе ж галава на плячах.

– Ды прыдумаць справа няхітрая… І выступіць можна, і бальшавікоў пахваліць… А вось калі раптам не вечная іхняя ўлада? – няхочучы, пачаў уцягвацца Трухановіч. – Гурты, агулы, таварыствы, калектыўнае гаспадаранне… А раптам спяшаемся? Свае ж потым не пахваляць… Рэпрэсіі, чаго добрага, пачнуцца – за перагіб… А то – не прывядзі Бог, канечне, яшчэ і саджаць, і расстрэльваць возьмуцца – свае сваіх… Тады што?

– Гэта я чуў, – сказаў Яшка, – што ты, як той цыган, варажыць навучыўся. Скора грошы на гэтым зарабляць будзеш.

– Добра гадаецца, калі добрае спераду. А калі на бяду паварочваецца, дык варажбіты і грошы за такое не бяруць.

– Змяніўся ты, – прамовіў, устаючы, Яшка, і Міканор з ім разам. – Вайна, кантузія, хвароба… Змянілі цябе моцна!

Які ні быў рады Трухановіч, што скончылася гутарка і сыходзяць яны, усё ж не ўтрымаўся, каб не адказаць:

– Як і цябе, Якаў, як і цябе, – сказаў, не надта спадзеючыся, што намёк яго будзе зразумелы.