Текст книги "Над Бугам: выбранае"
Автор книги: Міхась Лынькоў
Жанр:
Современная проза
сообщить о нарушении
Текущая страница: 28 (всего у книги 32 страниц)
Ля калодзежа коней паілі: Напрэй – парабак Цыбалаў і Андрэй – папоўскі. Трапіла так, каб разам. Не сустракаліся даўно, бадай, з таго часу, як на сяло з'явіліся.
– Дык жывеш, кажаш?
– Вот жа бачыш, жыву тым часам. А як пападдзя твая?
– Ды трасе ўсё кудламі, няма на яе пагібелі, на праскамідыю...
– Што?
– Ды гэта я так...
– А поп?
– А што яму, кабялю, дзеецца... Прыходзь вот хаця пад вечар.
Вечарам сядзелі на бярвеннях ля папоўскага амбара, цыгаркі пакурвалі. Напрэй часта сплёўваў, закрываў вочы далоняю – закурыў вот так, за кампанію, не дужа ён каб на табаку гэтую быў ласы. Выйшаў на ганкі поп, носам нешта пачмыхаў, у садок прайшоўся яблыка сарваць.
– Ну, дык як жа, хлопцы? – запытаў, каб сякое-такое з людзьмі абыходжанне мець.
– А так жа, бацюшка... – у тон адказаў яму Андрэй.
– Курыце?
– Курым.
– Ну, дык і я закручу, – і пайшоў ізноў дахаты.
– Ну й жа поп у цябе.
– А што?
– Ды дужа, ведаеш, нейкі такі... ну, ведаеш, не як людзі тыя...
– А чаго ад яго хацець, поп папом, як і ўсе папы...
– Ці праўда тое, жвенькаюць людзі, дужа ён жыла вялікая і з пападдзёй у рожкі заўсёды. І за што? За яйцо якое, скажам.
– Ды яно й пападдзя яго варта: чобат чабату пара, дужа нам аб іх клопат мець.
– Ды гэта я да слова так...
– А як табе ў Цыбала? Прыціскае?
– Як табе сказаць... У людзях – не дома, не ў бацькавай хаце. Яно паўсюды смак аднолькавы. Дужа не расперажэшся, каб гэта з ежаю там, не то што з прысмакамі. Але столькі тае бяды. Галадаваць не даводзіцца. Вот да працы што – дык іншая справа. Так і трымціць, так і трымціць, каб гэта залішнюю хвіліну якую не праседзеў, лішнюю гадзіну не праспаў. У свята й то знаходзіць прычэпку – то коней папасуй, то едзь куды, ці што. Сына ж шкадуе зранку будзіць. Адзіны ж сынок, як жа, няхай выспіцца ў нядзелю. Каб сказаць, што задужа ён яго бязуліў, дык не, прыганяе як след да работы. Што казаць, цяжкі чалавек, жывасілам з цябе сокі цягне... Вот, Андрэй, кажуць, набор будзе хутка. У салдаты прыйдзецца ісці нам, няйначай...
– Ну, дык і пойдам, дужа мы тут страцілі што, або сказаць – бацькоў кінам, матак. Трэба вот толькі старацца, каб у часць якую адну трапіць. Усё ж весялей будзе...
– Ды яно так, ведама, весялей... Толькі вот хацелася б мне і дужа хацелася матку пабачыць. Не ведаю толькі, у якой яна воласці цяпер, у наймічках недзе, ці то ў двары, ці то так дзе ў гаспадарцы. Ды сястру вот Марту.
– Сястра ў цябе Марта?
– Ну, так... У Варкалабаве дзесьці, у манастыр аддала матка служыць...
– У манастыр, кажаш? Марту ў манастыр?
– А што ты дзівішся? Такая ж работа, як і ўсюды... Абы рукі...
– Ды не, я не аб гэтым... Я... ведаеш, вось аб чым... А колькі гэта гадоў тваёй сястры?
– Гадоў шаснаццаць павінна б быць...
– Шаснаццаць, кажаш? А з сябе яна якая?
– Ды хіба ты ведаць будзеш, якая яна... Вот, русявая такая дзяўчына, нос крыху як у цябе, кірпаты. Не задужа каб, а так, трохі. Ды што я кажу, я сам бачыў яе бадай што гады са два таму назад... А цяпер ужо дзяўчына, нябось. Ды што з табой?
Андрэй скача на адной назе, вось зачапіўся за дошку, перакуліўся – аж увесь у трэскі тыя абраўся, то ж чалавека нешта ўзяло... А ён ужо да Напрэя:
– Братачка. Каб жа ты ведаў! Дай жа хоць чмокну цябе, гад ты бялёсавокі...
– Ды йдзі ты, што я табе, дзеўка тая здалася, чэмер вот нейкі ўссеў на хлапца...
– А вот адгадай!
– Ідзі ты ўжо, адгадніка якога знайшоў.
– Дык ведай жа, груздзіла ты гэткая, сястру я тваю ведаю, надаўбень.
– Ідзі, ідзі, вярзеш чортведама што.
– Вярзеш, кажаш? Ану, давай брацца... Ну, на траяк?
– Вот як лузну цябе па патыліцы, дык будзеш ведаць, як з траякамі ў такія жарты пускацца...
– Ды не жартую я... Вот бэхала, ахвота мне жартаваць з табой. Цябе, дурнога, трывожыць. Кажу я табе шчырую праўду. Вот няхай я з месца не ўстану, калі мне маніць уздумаецца. Такая вот русявая. Вочы ў яе яшчэ карыя...
– Мала-то воч карых. Дзе гэта бачыў ты?
– Ды ў капліцы ж, на крыніцы святой. У манашак тых праскамідных, вот зануды. А чыя капліца? Манастырская. І Марта там з манастыра.
– Ну?
– Вот табе й ну. Яшчэ палец у яе на левай руцэ крыху крывы. Вот так, крышачку.
– Ты гэта сапраўды?
– Вот надаўбень той... упрэцца, як конь папоўскі – ні тпру ні но...
– Дык, братачка, хіба ж яна і цяпер там, у капліцы?
– А то дзе ж яна будзе. Трэба толькі як-небудзь вызваліць яе адтуль, ад тых качарэжак. Ну й гадыні, ну й падлы, свет яшчэ не бачыў такіх. Паглядзіць на цябе вокам, як шылам праткне.
– Дык калі б гэта ўбачыцца?
– А давай на Прастол хаця, там жа службу правіць будуць, з крэсным ходам пойдуць...
Хлопцы хадзілі радасныя, усхваляваныя. Дзяліліся думкамі. Выкладалі планы свае, меркавалі, як яно каб найлепей.
– А ў цябе як, Напрэй?
– Гэта ты аб чым?
– Ды вось аб дзеўках. Няўжо гэта не маеш, каб... ну, каханкі свае? – «І да чаго запытаў», – падумаў сам.
– Каханкі? З якой гэтай прычыны на цябе турбацыя такая найшла? Дзе ты іх возьмеш, каханак? Хіба на парабка якая пазайздросціцца?
– А чуў я, нібы з Макрыдай ты... Ці то праўда?
– З Макрыдай... Яшчэ што выдумай... Яна б і нішто, здаецца... Крывая тым часам... Ды хіба ж Цыбал папусціўся б, каб дачку сваю з такой гаспадаркі ды за якога прахадзяшчага, за парабка, скажам, аддаць. Уга...
– А ўсё ж?
– А вот табе і ўсё ж, – змоўчаў Напрэй.
– Ну, дык глядзі, на Прастол абавязкова ўдваіх пойдам.
– А то як жа...
І пануры Напрэй куды весялейшы падлыпаў да Цыбалавае хаты і, забраўшыся ў сенцы, нават пазабыўся пашукаць гладыш з кіслым малаком. Ён распрануўся і адразу ж улёгся на свой рыпучы ложак, што зрабіў сам з старых шалёвачных дошак з старых Цыбалавых запасаў.
Сцямнела ўжо, калі Хведар Жаранок зайшоў да Лявона Ражка папрасіць на заўтра каня, бабкі тыя-якія з поля звезці. Колькі там і жыта ў яго, але не зімаваць жа яму ў полі: дожджык падмоча і каровы парасцягаюць, што пусцілі даўно пасвіцца па іржэўніку. Лявон пад паветкай ля калёс поркаўся, колы падмазваў.
– Нешта ты, пане Лявоне, нанач строішся куды, ці што?
– Ды вот, каб на яго ліха, – дзе яно вузка, там і трашчыць – гумно ж вунь, цэлая сцяна ды ля самае ёўні зусім жа рассыпалася, да таго ж спарахнелі шулы. І страха ледзь-ледзь ліпіць, таго і глядзі пасунецца... Дзе ты тады з хлебам дзенешся, ды й сена ж я ў гумне кладу. Трэба вот шулаў тых з пару якую прыдбаць дый сахор не шкодзіла б. Яно б усё гумно перасыпаць трэба, ды дзе ты агораеш яго, гэткую сілу работы адразу... калі і хату толькі скончыў. А тут, чуе сэрца – прыйдзецца ж і ў салдаты падацца. А што баба тут зробіць? Дык дзе ж гэта дастанеш цяпер лесу гэта? У папоўскім ляску каб купіць, дык там жа адна хвоя, а хіба ў панскім дакупішся?
– Ды яно так...
Лявон здымаў колы і, засукаўшы рукаў зрэбнай сарочкі, старанна квэцаў каланіцай па восях, змазваў ступіцы, нават загваздкі і тыя паквэцаў – каб жа нідзе не рыпелі часам. Узяў колькі карцаў вады, лінуў у дзірку са шворнам, пад падушку...
– Эге, ды ты, браце, рыхтуешся няйначай як да панскага лесу. І вада, браток, табе не дапаможа. Хоць яно й не зарыпіць, але ўсё роўна спаймае... Спайма-а-е... Дасціпны гад гэты Сідар, нібы нюх у яго сабачы, ці што... Галля якога воз і то ўчуе, аберне... Вот недзе сатану пан займеў, чысты табе сабака...
– А мо і не ўчуе... Хмарыць, бач, нешта, а можа, і дождж пойдзе тым часам, няўжо ж яму вочы вылезуць, каб па цемрадзі гэтай перціся... А мне што? Як ні круці, дык трэба ехаць... На жывыя рукі хопіць, як той казаў, мукі... Не дзе дзенешся.
– Ды ўжо ж... Няхай шанцуе, Лявон... А ты б мо заўтра каня мне даў? Вазы са два там жыта ў мяне на шнуры – трэба б яму ўжо месца даць і з поля прывезці...
– Дык хіба пасля паўдня. Тады і прыходзь ужо за канём... Бо да паўдня буду я сам звозіць...
Лявон прывязаў вяроўку, сунуў сякеру за пояс, на неба зірнуў яшчэ раз.
– Каб жа то, Божа, дождж... А мо й нацягне як, вецер, бач, які свежы і хмарыць. Дык адчыні, Хведар, весніцы, думаю па загуменню ехаць.
Хведар прайшоў яшчэ колькі з Лявонам, і калі той выехаў за гумны, павярнуў на сцежачку па агародах і пайшоў дахаты.
– Каб жа яму ўжо собіла як... Чалавек, можна сказаць, дужа чуллівы, аб бедным чалавеку заўсёды спагадае. Дзіва, сам, як рыба, б'ецца, ледзь каня вот набыў.
Лявон ехаў паўз пожні, паўз рачулку, якая падзяляла мястэчка на дзве часткі. Тую, дзе базар, дзе ў большасці і жыды селяцца, і тую, дзе сялянскія сялібы, – і звалі тую частку звычайна сялом. І тая і другая часткі мелі аднайменныя назвы і падзяляліся хіба вот толькі гэтай рачулкай. Вады ў ёй у лета засушлівае – кураняці перабрысці, ну а вясной ці па восені там, калі гоніць паводку з Дняпра, тады й нібыта рэчка сапраўдная, на чаўнах можна плыць. А так хіба вот толькі калдобіны ды вымоіны пад лазовай парасцю. Забаўка дзецям улетку – ракаў мацаць па карчах, цялёпкацца па вадзе.
А вот і паваратка ў лес. Дарога пайшла ўгору, праз пясчаныя бугры, паросшыя пырнікам і быльнёгам ды шчавелем конскім. Хутка павярнуў на сцежачку, што хавалася ў каржакаватым дубовым парасніку, – падасінавікі тут нішто растуць, трапляюцца і баравікі часам. Лявон злез з калёс і, прывязаўшы вожкі да біла, павёў каня паволі, асцярожна. Вылаяўся паціху, калі стукнула кола аб камень. Калі пад'ехаў ужо да самага мыска, спыніў каня, доўга прыглядаўся да начное цемрадзі.
«Вот там павінна б, здаецца... Харошы дубок, стромкі такі... колькі-то раз вока на яго стрыў, але ці ты дабярэшся часу. Вот і прыкметы тыя, выварацень ляжыць, колісь-то дуба палажыла навальніцай... А ля дубка грабіна маладая павінна быць, нятоўстая».
Пахадзіўшы навакол дубка, пастаяўшы з хвіліну, памеркаваўшы, скуль вецер, Лявон доўга і марудліва прывязваў каня ля грабіны, кінуў яму сноп аўса, няхай наядаецца, моц набірае. І потым ужо да дуба. Ударыў злёгку абушком па ім, зазвінеў ядрана так, на поўны звон. Нібы не з дрэва дуб той, а з медзі літы.
«Важнецкія шулы будуць...»
Мякка ўелася сякера. Затрымцеў яшчэ больш дуб, лісцем зашастаў, нібы скінуў з сябе сон свой ночны. Вылецела і ціха, без шолаху таго, паляцела ўбок птушка нейкая, сякерай напалоханая.
«Сава, канечне...»
Ужо цюкнуўшы колькі раз па звонкаму дрэву, разышоўся Лявон, каб даць поўны ход сваёй сякеры. І не паспеў размахнуцца як след, не паспеў падняць сякеры вышэй галавы – толькі-толькі сабіраўся крэкнуць «га-а», як сама сабой выпала сякера з аслаблых рук і, дзынкнуўшы аб дубовае карэнне, бразнула ўбок. Рукі трэсліся і ўсё вышэй і вышэй узнімаліся дагары.
«Вот табе і новыя шулы... Даспеў-такі, гад, выжла гэтае паганае...» – мільганула ў думках і знікла. Сэрца сцялася, затахкала ў грудзях, аблілося крывёй гарачай, крыўдаю распаленай, жыткаю той незадачлівай.
«Шанцуе ж каму, ды не мне...»
Супроць стаяў чалавек і, выцягнуўшы шыю наперад, сіліўся зрэнкамі праглынуць цемрадзь, распазнаць незнаёмага. Дубальтоўкаю грудзі падпёр.
– Калі што, дык, як падлу, падстрэлю, так і спячэшся. Ану, здавай сякеру... Так... вот так... – Узяў сякеру, за драбінкі паклаў. – Ану, ідзі, хамут здымай...
Рушыўся было Лявон, але стаў. «Як гэта хамут? Абязручыць каб чалавека, ды ў самы ж час гарачы... Ды дзе гэта відана?»
Чорная постаць рушыла да каня, ля хамута вот завіхаецца.
– Не руш... Не руш, я табе кажу... Хамута, кажу, не руш...
– А гэта ўжо табе не бабай камандаваць. Не на печы сваёй распараджацца. Тут табе лес панскі, і я над ім гаспадар.
Лявон прасіцца пачаў. Здзеў падзёртую шапку-зімоўку – выменяў колісьці ў салдата на яйкі, – мяў яе ў руках, ссутуліўся, згорбіўся, і словы тыя ліліся, нібы цёплыя слёзы на жвір, на каменне, на халодную восеньскую зямлю:
– Бра-а-тачка! Будзь жа ты родным таткай... Не руш жа хамута, не чапай яго, бо ён і так ледзь ліпіць... Аддзякую ўжо... няхай мяне гром разаб'е, калі не аддзякую... вот бяры ўжо сякеру, ну, няхай сабе й штрап... Толькі ж зачым табе хамут?
– Уга... Колькі вас такіх? Як папаўся, дык шоўкавы... штрап... Тут, голуб, не штрапам пахне, а адведаеш і суда... Вось як папацягаюць...
Лявон прасіў, і цяжка рабілася дыхаць – вялікі камяк падкатваўся пад самае горла, сціскаў яго, прыдушваў, ды напіналіся рукі, усю кроў, усю моц зганяючы ў здранцвелыя кулакі. І калі заўважыў, як развязваецца хамут, тады кінуўся колькі было сілы на гэтую агідную чорную постаць.
Конь вушмі толькі зашастаў спалохана, кінуў перабіраць аўсяную салому і пераступіў з нагі на нагу.
– Дык ты так. Пастой жа...
Чорная постаць да ружжа пацягнулася, што стаяла ля дугі прыхіленае. Але не паспела дацяць. Паляцела потырч ружжо, убок, у карчэўе.
Каталіся клубком па зямлі, упіваліся жылаватыя рукі ў світы, у твар, у сырую зямлю. Пад самыя калёсы падкаціліся. Ужо захапіў Лявон рукой за горла, сіпіць той, выслізаецца з рук, выгінаецца вужакаю. Дзесьці адзаду сякера ўпала з драбін. Намацала яе рука Сідарава, прыліпла да яе, як п'яўка тая, як слівень. Намагаўся ўсё з-пад калёс, каб на волю, каб на месца раўнейшае. І калі адкаціліся крыху, злаўчыўся рукой свабоднай і апусціў з размаху.
Стукнула глуха. Ды нібы ільдзінка тая пад нагою хруснула. Ды захрапло на зямлі, усё цішэй і цішэй...
Устаў, хістаючыся. Доўга глядзеў як утароплены ўніз.
«Божачка, як жа трапілася гэта. Ці то думаў, каб насмерць... А мо й лепш, што насмерць...»
І ўжо больш цвярозы – свежы вецер твар распацелы астужыў. Забіліся думкі ў камяк, ды ядраныя, ясныя:
«Не абвінаваціць ніхто... На службе ж я... Скажу, нападаў на мяне... Але колькі па тых судах пацягаюць... Колькі той звяганіны... Ды людзі – сабакі божыя, жыцця не дадуць. Людзі – ворагі: заб'юць, спаляць, на асіне павесяць на чорнай, у балацяныя нетры зацягнуць... Так... у балацяныя... Трэба, каб не было гэтага...»
І рашуча схіліўся. Асцярожна ўзяў рукамі за гэтыя падаткія змякчэлыя ногі і пацягнуў праз карчэўе, праз папараць, туды, на бераг высокі, дзе пад кручай віруе вада, разбягаецца круцёлкамі пеннымі, не змаўкае ні днём, ні ўначы – пазалетась тут сома злавілі...
Пра сома чамусьці ўспомніў...
Засопшыся, напружыўся з астатніх сіл і перакуліў гэтае цёплае, дрыготкае яшчэ... Прыслухаўся, як глуха боўтнулася ўнізу, пялёснулася... Не спяшаючыся пайшоў назад. Шапка пад ногі трапіла. Ягоная, кручок вот намацаў.
Дастаў сякеру і зноў на бераг. Размахнуўся і кінуў туды сякеру і шапку, росную ад травы, халодную, зябкую...
Запрог каня. Паклаў аўсянае недаеддзе ў драбінкі і павёў каня, каб на дарогу яго выправіць, каб сам бы дацягнуў да хаты калёсы.
І толькі тады схапіўся, што без шапкі ён. Падагнаўшы каня, вярнуўся на старое месца. Пачало ўжо брацца на відно. Доўга шныпарыў па кустах, па карчэўі, хадзіў на самы бераг, пільна прыглядаўся пад кручу, але шапкі знайсці не мог. І садніла на душы – такая ж дабрэнная шапка, пазалетась пашыў толькі. Спецыяльна зайца выследжваў, колькі лапцёў адных збіў, пакуль жа даспеў яго.
– Але столькі тае бяды...
Сутуліўшыся, пайшоў на свой лесавы кардон.
Ваўчынымі тымі сцежкамі, каб не стрэць каго, чалавека не стрэць.
Бо людзі ж – сабакі божыя.
Ужо сонца было вышэй паркана, калі прахапілася Лявонава жонка Гарпіна. Хапаючыся, напяла андарак, на двор рушыла.
– То ж праспала колькі... Дзіва-то, чакала-чакала колькі часу, сон і змарыў. А Лявон хіба на двары ўпраўляецца...
Але ні калёс не відно, ні каня, ні Лявона. «Што б то за чамярыца, дзе б мог забавіцца так? Няўжо ў лес паехаў ізноў? Не, не можа гэтага быць, каб у лес, ды зноў, ды повідну». На агароды выйшла, рушыла да гумна. «Мо на гумнішчы што робіць?» Суседская дзяўчынка сустрэлася.
– А ваш, цётачка, конь ды засіліўся нагой у вожкі і стаіць запрэжаны аж пад ігрушай за гумнамі.
Ёкнула дзесьці ў грудзях, захалодала. «Чаго б то гэта? І чаму б яму ды пад ігрушай стаяць абавязкова, а Лявон жа дзе?» Не адчыняючы весніц, пералезла праз іх, падтрымліваючы рукой важкі жывот, які падпіраў дыхаць, цягнуў наперад, каб жывей перастаўляла ногі. Падышла да калёс, азірнулася колькі разоў – дзе ж то Лявон той падзеўся? Доўга разблытвала вожкі, у якія засіліўся адной нагой конь і ўкруцілася кола. Конь стаяў спакойны, сыты, лагодна адмахваўся хвастом ад мух – відаць, пасвіўся доўга пад ігрушай, пакуль аж не ўкруцілася кола. Павярнула каня і вулкаю, што на агароды ідзе, павяла да вуліцы, да хаты.
– Няўжо то ў кумпаніі дзе? Ды як жа так: не п'е Лявон, у карты не гуляе, апрыч як у дурня... Ды дзе гэта, каб у будні дзень у карты гуляць? Няўжо куды па справе якой падаўся?
Чакала да самага поўдня і калі не дачакалася, тады абмякла неяк разам, нейкім цяжарам набрынялі ногі, рукі, сядзела не рухаючыся, абшчаперыўшы голаў рукамі. Ды па шчацэ кацілася па рабацінах тых сляза, сарвалася, упала на локаць, холадна так, аж уздрыганулася ўсім целам. І гнала думкі прэч ад сябе. «Не можа гэтага быць... Не дай Божа... Хіба вот пад лясіну якую папаў... Можа, ляжыць дзе-небудзь прыдушаны дрэвам. Жывы і вызваліцца не можа... А мо да дрэва камлём прыцісла, і не дыхнуў мо нават... Пайсці хіба да Хведара папытацца, ён жа ўвечары быў, з Лявонам гаварыў...»
Хведар Жаранок на ўсе запытанні толькі пацінаў плячмі ды разводзіў рукамі:
– Бач ты, справа якая... Не, мая галубачка, не бачыў, дальбог жа, сёння не бачыў... Я ж учора, як правёў яго за гумны, дый дахаты. Толькі тады й бачыўся з ім, няўжо што трапілася... Пойдам вот хіба людзей папросім ды пашукаем, калі што... Першым чынам па мясцінах тых, дзе дубкі трапляюцца, бо туды ж ладзіўся ён паехаць.
Хадзілі чалавек упяцёх, выхадзілі колькі лесу таго, ды дзе ты яго, Лявона, знойдзеш, ні слыху ні дыху. Каб то знаццё, дзе ён думаў спыніцца.
– Мо б вы, дзядзька Хведар, у кантору тым часам скочылі, а мо забралі яго туды?
Усе пасунулі дахаты. Гуло сяло, як узрушаны вулей. Ля кожнага калодзежа шапталіся бабы ды, заўважыўшы Гарпіну, спачуваюча ківалі галовамі. Некаторыя жартаваць спрабавалі, каб усцешыць чалавека, ад гора яго на якую хвіліну вызваліць.
– А мо ён, пані тая, спіць дзе-небудзь пад кустом, ногі ўгору... Выпіў мо і спіць, пакуль не прачнецца...
– Дзе там... Каб жа ён піў... Калі й патрапіць калі якога паўкеліха, дык хіба на пярэзвах альбо на свята... Дзе яму ўжо...
Вярнуўся Жаранок з фальварка.
– Не, кажуць, і ў вочы не бачылі чалавека такога. Пытаўся ў канторы, у парабкоў пытаўся...
І тады ўжо дала волю слязам Гарпіна, загаласіла на ўсю вуліцу. Мужчыны разышліся, а каторыя бабы, тыя спрабавалі яшчэ суцяшаць, але й самі не верылі ў словы свае і рабілі гэта так, для прыліку.
ЧАСТКА ЧАЦВЕРТАЯ
Дзьмуў вецер.
Дзьмуў ён усцяж Дняпра, і сіняя вада пачарнела, уздулася, узнялася грабеньчыкамі гарэзнымі, пеннымі і кідала ў твар халоднымі, калючымі на вятру пырскамі. Грабеньчыкі раслі, разыходзіліся, і ўжо буйныя хвалі гойдаліся, наганялі адна адну ды, лётма кідаючыся на човен, зыбалі яго, кідаючы з боку ў бок, выбіваючы з рук пругкае вясло. Трывожна шалахцелі вербалозы, хілячы вецце да самай вады, засіляючы жоўтую пену, што збілася ў клубкі ля абрывістых берагоў.
– Ну й замарыўся... Як ніколі... Не, відаць, старасць такі не на жарты снуе. Колісьці, дык ніпачым – няхай сабе вецер, віхура, якая б ні была хваля – вясло ў рукі і айда. У самую паводку, бывала, калі Дняпро акіян-акіянам – так падасца ўшыркі, што таго берага не відаць, – а мне што: туды й назад – адным вобмегам. Але ж, відаць, дажджу надзьме, так і напаўзаюць хмары.
Лаўрэн выцягнуў човен і, усцёгшы на сушэйшае месца пад куст, перавярнуў яго, каб і ад ветру і ад дажджу – калі трапіць – заслона была. Расклаўшы цяпельца, сцёг ватоўку, выкруціў, сушыць павесіў.
– То ж, як губка, вады тае напілася...
Дастаўшы з кайстрачкі лусту хлеба, шчапоцьку солі і цыбуліну, доўга сядзеў ля цяпла, вячэраў. Старанна жаваў бяззубым ротам, націскаў дзёснамі салодкую скарынку і доўга ганяў яе з аднаго боку ў другі – пакуль не падалася яна. Піў ваду ля берага, чэрпаў далонямі. Піў, прычмокваў і, напіўшыся ды выцершы рукавом рот, пагладзіў жывот і не то сабе, не то цяплу, якое пырскала іскрамі – кружыліся яны ў зацішку за кустом і, пападаючы вышэй, знікалі раптам, гаснучы на вятру, – усміхнуўся:
– Іш ты, як бубен...
Твар зрабіўся лагодным і ветлівым.
Залез пад човен, зняў, калі падсохла крыху, ватоўку і, накрыўшыся ёй, прыслухаўся, як шугае і вызвяраецца вецер, як шаруюць хвалі асокі, як падкрадваецца вецер да цяпельца і сіпіць тады яно макраватымі галавешкамі, пускае дым клубкамі. Прыслухаўся і задрэміў. Бачыў сны салодкія. Нібы царква вот местачковая ўзнялася высока-высока, аж пад самыя воблакі макаўкі залатыя – і калі б то пазалацелі, спытаць, яны ж аблупленыя, іржавыя, дзе ты тую фарбу распазнаеш... А сам ён на званіцы стаіць, у званы б'е. І званы сярэбраныя, так і заліваюцца, бумкаюць ды дзілінкаюць. І ўзяўся Лаўрэн за самы вялікі звон, за біла цяжкае, нерухавае. Ледзь-ледзь раскачаў ды як бомкне, як загудзіць – толькі іскры пасыплюцца, ды, відаць, ад той сілы вялікай паляцеў спотырч Лаўрэн з высокай званіцы. Ляціць, ляціць, аж духі захлынаюцца. Потым як рэзнецца, аж іскры ўваччу, ды мокра вот пад сабой. Няўжо разбіўся?
Прадзёр вочы.
– Каб жа цябе немарак, то ж вярзецца немаведама што...
Быў перакулены човен. Відаць, ад ветру, як валіўся човен, краем па патыліцы лузнуў. І ўвесь Лаўрэн быў макрусенькі. Ліў дождж як з вядра, бліскацелі маланкі ў цемрадзі, ды гром раскатваўся, і здавалася – раскалваецца неба напалам, вось-вось упадзе на цябе, рассыплецца каменнямі стопудовымі. Цяпнуў рукой пад сябе – вада. Устаў, ступіў ад куста – аж войкнуў – вада па калена.
– Глядзі ты, як вады прыбавілася, вот і паспаў бы, шчэ паплыў бы самоў лавіць...
Хлюпаючы ботамі па вадзе, усцягнуў човен на самы ўзгорак, падлез пад яго, каб дождж перачакаць, цяпло раскласці, перасушыцца. Вада прыбывала ўсё болей і болей. Шархаціць па траве, як гадзюка тая падбіраецца. Але дождж сціх, апаў вецер, у шчыліну хмар вылузнуўся месячык, у вадзе выкупаўся, пакінуўшы ў разбухлым Дняпры празрысты і трымтлявы свой след. І калі зірнуў на след гэты Лаўрэн, адчуў, як захалодала адразу спіна ды палезла знецікі шапка ўгору. У месячным бляску, у колькі тых кроках ад Лаўрэна чалавек ляжаў. Ляжаў на вадзе, зачапіўшыся рукавом за куст, ды ўзіраўся мокрым пачарнелым тварам у далёкі месік за хмарамі. Чалавек ляжаў, раскінуўшы рукі і ногі, трымаючы нешта ў адной руцэ. Яго ногі паціху варушыліся – то гойдалі іх усціхлыя хвалі, струмені каламутнай дажджавой вады. Прыціснуўшы далонь да грудзей, дзе моцна тахкала сэрца, наблізіўся да незнаёмца Лаўрэн, шапку зняў, перажагнуўся. Зазірнуў у халодны мокры твар.
– Даруй, Божа, душы яго... Затоп, небарака, дні са тры ў вадзе, мусіць, бач, як счарнеў...
І, разгледзеўшы, войкнуў:
– Божа ж мой... Ды гэта ж Лявон, відаць, Ражок. Так і ёсць: і штаны яго, і камізэлька вунь тая... Вось ён дзе, небарака, духі аддаў, трэці дзень чалавека шукаюць...
І адразу ж схамянуўся.
– Вот табе й раз, набыў сабе клопату. Хадзі цяпер па начальству... Шчэ па прыставах цябе паганяюць, – адкуль мерцвяка здабыў...
І, узяўшы дручок, асцярожна і ціха пачаў адштурхоўваць набрынялае вадой цела ад куста. Вось падхапіла яго вада, і яно паплыло, загойдалася на ціхіх хвалях, не перастаючы ўзірацца ў далёкі месяц. А вось і за след гэты месікавы заплыло, не відаць ужо болей.
Лаўрэн яшчэ раз перажагнуўся, прашаптаў:
– Ты ўжо не крыўдуй, братка Лявон. Не з рукі нам... Чалавек ты, здаецца, і нішто, ціхі, можна сказаць, чалавек... Ды, бач жа, доля такая, дзе толькі собіла... Плыві, галубок, плыві... Знойдзеш дзе-небудзь і дамавіну. А нам – суседзям тваім – не з рукі... Бо смерць твая без крыжа была, нялюдская, браце, смерць...
А сам, спяшаючыся, – забыўся нават на газы пляшку – сцягнуў човен на ваду і паплыў хуценька да берага, каб, не чакаючы раніцы, ісці дахаты і абсушыцца. Дый не толькі абсушыцца. Ніякавата тут цяпер... Плыў і азіраўся назад, налягаючы на вёрткае і склізготнае ад вады вясло.