Текст книги "Над Бугам: выбранае"

Автор книги: Міхась Лынькоў

сообщить о нарушении

Текущая страница: 15 (всего у книги 32 страниц)

– Не дазволю... Не да-а-зволю! Я гаспадар завода, я – адказны за ўсё... Далоў, бузацёр.

Аднекуль ад сценкі крыкнула разам некалькі чалавек:

– Слова Каведлу, слова, няхай гаворыць!

А Каведла, узяўшы дырэктара за рукі і гледзячы ў яго скрыўлены злосцю твар, гаварыў размерана, націскаючы на кожнае слова:

– Таварыш... дырэктар... прашу... да парадку. Я... вам не перашкаджаў. Калі ласка... адыдзіце, – і, павярнуўшыся да залы, стаў чытаць пісульку.

З задніх радоў нехта хуценька ўзняўся з лавы, і некалькі чалавек, адзін за другім, пасунуліся за дзверы. Іван Сяргеевіч са збялелым тварам хватаўся дрыжачымі рукамі за рукаў дырэктара і палахліва пытаў:

– Анатоль Іванавіч! Дайце рады... Ну што ж гэта будзе?

Дырэктар маўчаў, хадзіў з кутка ў куток, нервова камечачы свой паласаты гальштук і недакураную распатрошаную папяросу. Іван Сяргеевіч не адставаў, забягаў збоку і стараўся зазірнуць у вочы.

– Анатоль Іванавіч!

– Ат, адчапіцеся вы, ідзіце вы... да чортавай...

Анатоля Іванавіча апанавала на хвіліну поўная абыякавасць да ўсяго, што рабілася, што гаварылася на сцэне. Нібы даляталі аднекуль словы, і былі яны без сэнсу, без сваіх канкрэтных разуменняў. Нібы лёталі ў паветры нізкі літар, што пазляталі з шыльдаў. Адны шэрыя, адсвечваюць бляшаным бляскам, другія шкляныя, празрыстыя... Але кожныя самі па сабе, без зместу, без тае цеплыні, фарбаў і пахаў, якія хаваюцца ў кожным слове, у іх разуменні.

«Ці не ўсё роўна... А можа, правал?»

І ён безуважліва слухаў, як рос і шырыўся голас Каведлы:

– Чым жа гэта пахне, паважаныя таварышы рабочыя? Гэта ж здзекі над чалавекам, над жывым чалавекам, здзекі толькі таму, што яна жыдоўка... Гэта ж злачынства... І хто пакрывае яго? Дырэктар, заўком. Яны ж ведаюць нават злачынцаў. Вось няхай скажа Сёмка Лядун. Чалавек у больніцы, а яны сказалі вам хоць адно слова? Не, яны не з такіх... Уся гэтая праца і прывяла нас да таго, што ні заўком нічога не робіць і ні табе адзіная арганізацыя. Усё спіць, і ўсе спяць... Пра камсамольцаў і казаць нечага, аб іх мы пагаворым у другім месцы.

Сакратар камсамольскай ячэйкі, які сядзеў у другім радзе, усё думаў і вырашаў пытанне, як лічыць выступленне Каведлы: правільным ці няправільным – у дачыненні, скажам, вытрыманасці.

«Здаецца, што правільна... Але ж якое ён мае права зачапляць камсамол без бюро, і хоць бы дагаварыўшыся... Буза, бу-у-за, – парашыў ён урэшце і махнуў безнадзейна рукой. – Калі-небудзь пагаворым».

А цяпер выступаць – не адчуваў належнай рашучасці.

Каведла ўсё гаварыў. Ён памянуў і калектыўны дагавор, і патрэбныя змены, і дабаўленні. Пачаў казаць аб падсобных, загаварыў аб эксплуатацыі бескватэрных дзяўчат. Усе маўчалі. Чутны былі толькі паасобныя выкрыкі ад сценкі:

– Правільна, што і казаць, ты, браце, іх пад жабры, пад жабры, не-е-чага.

Але калі Каведла, занадта рэзка загаварыўшы аб майстрах, памянуў некаторых паасобна, здарыліся нечаканыя вынікі. Аўдзей Мадзейчык, славуты п'яніца на заводзе, вылецеў клубком на сцэну і, расхлістаўшы грудзі, стаў біць па іх кулаком і закрычаў прарэзліва на ўсю залу, захліпаючыся, як у непрытомнай істэрыцы:

– Што правільна? Сукіны сыны, што правільна, я вас пытаю? Вы яшчэ галапупымі бегалі, а мы, мы, рабочыя, мы – пралетарскі клас, мы пот пралівалі на заводзе, мы... мы... сілу тут сваю загубілі. Вы, злыдні з чужога поля, ты – блазан, вы ў вочы печы не бачылі, а мы радзіліся тут і памром... вы з указамі лезеце, вы жыдоў абараняеце, вам, сволачам, жыдоўка даражэй мяне... таварышы... родныя... мяне... які ёсць чысцейшы пралетар... Вы... паскуднікі... таварышы... мілыя... ды што ж гэта, ды што ж вы гледзіцё... аб чым жа вы думаеце... Родныя, любыя, ды біце вы іх, ганіце акаянную сілу... чаго стаіцё. У-у... ірады, супастаты... Што ж я, у рэшата павінен разбіцца перад ёю... Я... ударыць не магу... Я... братцы... ды за што ж ваявалі... га-лу-у-бчыкі... Ды дайце мне яго!

Нявыказаны гармідар узняўся ў зале. Некаторыя сунуліся да дзвярэй, некаторыя сталі перабягаць па лавах да сцэны. Крык, стук, ляпанне дзвярэй – усё змяшалася ў трасучы гоман, у якім патанулі паасобныя словы і крыкі.

На заводзе загуў гудок на змену, загуў працягла і глуха, трывожнае і жудаснае чулася ў ім, нібы вось-вось павінны былі рушыцца клубныя сцены ці павінна здарыцца што-небудзь незвычайнае.

«Ну і не разбяры-бяры...» – падумаў Каведла, калі падбег да яго перапалоханы Яшка.

– Пойдзем, Сашка... Чаго тут... бачыш. Узарвала як.

– Ты што? З-пад куста выскачыў, ці што? Эх... дурань ты, дурань... Ну, чаго ты? Спужаўся хіба? А яшчэ камсамолец. Не рыпайся нікуды... разумееш? Ну, вось.

– Ды я нічога, гэта я к слову, – вінавата прагаварыў Яшка. – А сход, як бачыш, мусіць, і не адбудзецца.

– Так, мусіць, і не адбудзецца... – кінуў машынальна Каведла, заняты сваімі думкамі.

У зале была яшчэ поўная неразбярыха, рабочыя спрачаліся цэлымі групамі, чулася густая лаянка. Некаторыя ў запале пагражалі адзін аднаму кулакамі, нехта памінаў пра аборку, якой хлеб рэжацца, і пра тое калена, на якім праводзіцца гэтая нямудрая аперацыя. На аборку адказвалі сакавітымі мацюгамі, дзе паміналіся і Хрыстос, і душа, і святыя мучанікі, і ўсё сваяцтва па матчынай лініі аж да пятага калена і з «грабавой дошкаю» ў заключэнне. Але гоман сціхаў, і зала ўвачавідкі пусцела – усё часцей і часцей ляпалі выхадныя дзверы, і рабочыя то па адным, то цэлымі купкамі выходзілі на вуліцу.

Толькі самыя заўзятыя, самыя раззлаваныя, збіўшыся ў купкі, працягвалі гарачыя спрэчкі. Анатоль Іванавіч, выкурыўшы апошнюю папяросу, прайшоўся яшчэ раз каля сцэны, глянуў чагосьці ў суфлёрскую будку і, прачытаўшы ўважліва надпіс на яе фанеры: «Насця, не будзь дурной», паціснуў без усякай прычыны плячамі і пайшоў да дзвярэй. Іван Сяргеевіч, які да гэтага не вылазіў з баковачкі, тупаў цяпер ля рабочых, прыслухоўваўся да іх галасоў; рэдкая яго барада то хавалася ў каўняры кажушка, то, вылезшы адтуль, трэслася ўсімі сваімі валаскамі, нібы той кавалачак паклі, выдзьмуты ветрам з паза. Вось-вось, здавалася, адарвецца гэты кавалачак ад сцяны і, падхоплены ветрам, паляціць удалечыню, на прастор, ці тут жа ўпадзе на зямлю, у гразь, у калюжыну.

Хутка разышліся ўсе, толькі Яшка корпаўся каля сценкі і прыладжваў на цвік абарваны лозунг. Каведла азірнуў усю залу, падлогу, на якой валяліся недакуркі, агрызкі яблыкаў, недаедкі ад гуркоў. Ад некаторых недакуркаў падымаліся яшчэ цянюткія палоскі дыму, завіваліся ў празрыстыя пярсцёнкі, а пасля расплываліся, рабіліся шырэйшымі і павісалі над залай шчыльнай і шэрай заслонай. Пахла яшчэ потам, кажухамі, дыханнем згруджаных цел, юхтай, дзёгцем і свежым холадам, які клубамі пары рос і расплываўся па падлозе ад адчыненых дзвярэй.

– Ну, Яшка, давай вось праветрым клуб, адчыні яшчэ хворткі, а пасля – да мяне, пагамонім крыху...

* * *

Анатоль Іванавіч доўга не клаўся спаць. Усё хадзіў па сваім пакоіку і бесперастанку курыў. То садзіўся за рабочы стол і пачынаў пісаць. Пісаў і, не закончыўшы, рваў на шматкі спісаныя лісточкі...

– Не разумею, ніяк не дабяру да толку. Звычайнага ліста не напісаць, ды на што гэта падобна? Не... Лячыцца трэба, паважаны Анатоль Іванавіч, шанаваны дырэктар завода... якога не слухаюцца. Дырэктар, якога перамагае сапляк, блазан... Дырэктар, з якога смяюцца, якога зневажаюць, які атарапеў перад прамасленай кепкай. Звычайнай дзіравай кепкай. Дырэктар. Бліскучы Жорж Граеўскі, перад якім пасцілаліся ў брудзе і пылу непакорныя транты. Жорж Граеўскі... Адно імя ледзяніла кроў у іхніх жылах, і сціналіся ў жудасным страху хамскія сэрцы. Жорж... Але ж гэта... жарты... такія мілыя жарты. Пры чым Жорж? Пры чым Граеўскі, калі я – дырэктар... Анатоль Іванавіч Гарашчэня. Трыста чалавек рабочых. Ды каб не слухаліся мяне, партыйца? Пачакайце ж... Я пакажу, што значыць працоўная дысцыпліна, я пакажу, што значыць зрываць рабочыя сходы, займацца дэмагогіяй, кампраметаваць адміністрацыю, таптаць у гразь заўком... Мы яшчэ паглядзім... памераемся – хто каго?!

Анатоль Іванавіч зноў сеў за стол і, старанна абдумваючы кожнае слова і кожны выраз, пісаў ліст у райком, дзе прасіў адклікаць Каведлу, які «не спраўляецца са сваёй працай і, акрамя таго, паступова разлагаецца, робіць дрэнны ўплыў на рабочую моладзь і, у прыватнасці, на камсамольскую арганізацыю завода. Інтарэсы завода, інтарэсы правільнага камуністычнага выхавання рабочых мас патрабуюць самай выразнай класавай лініі ў працы па палітычна-культурнаму абслугоўванню і бальшавіцкай вытрыманасці, бальшавіцкага гарту працаўнікоў гэтае катэгорыі. Спадзяюся, што райком выканае маю просьбу – просьбу не адміністратара толькі, а просьбу партыйца, старога бальшавіка, – і камандзіруе да нас больш адпаведнага таварыша...»

– Та-а-к... Ну, цяпер пабачым, хто каго... Трэба вось і да другіх некаторыя меры ўжыць, занадта распусціліся... Ну, ды гэта ўжо загадам па заводу.

А аднекуль з захаваных таямніц душы ўзнімалася і настойліва, упарта свідравала мозг палахлівая думка: «Анатоль Іванавіч, глядзі, каб не спатыкнуўся...» Хацелася абысці гэтую думку, забыцца на яе, адгарадзіцца будзённымі клопатамі, штодзённымі справамі... І не мог... Думка апаноўвала мозг, не давала спакою і навісала свінцовым цяжарам.

«А ці не паехаць часам куды? Ці не папрасіць аб пераводзе ў другую акругу... Так... трэба ў самым хуткім часе перабрацца далей куды-небудзь... Далей ад гэтага месца, ад гэтага абрыдзеўшага завода».

Мучыла бяссонніца. Налівалася свінцом галава, і здавалася, што цяжэй яна ад усяго цела, цягне вось, перацягвае тулава ў бяздонныя глыбіні, дзе ні святла, ні цеплыні, ні гуку.

Сон быў неспакойны. Мучылі страшныя сны. Абуджаўся і, абліваючыся халодным потам, палахліва пазіраў на змрочную столь, на палоску шэрага свету між аканіц, старожка прыслухоўваўся да кожнага шолаху, да кожнага ледзь чутнага гуку ночы. Вось, здаецца, варушыцца нешта на чорнай сцяне, белыя рукі цягнуцца і калышуцца ў начным змроку, і на іх – пальцы. Вострыя, гнуткія пальцы. Вось дакранаюцца, халодныя і ліпучыя, да шыі, да гарачай шчакі.

З крыкам падскоквае Анатоль Іванавіч на ложку і поўнымі жудасці, шырока адчыненымі вачмі ўзіраецца ў цемрадзь пакоя. Белы ручнік вісіць на сцяне, цікае на стале гадзіннік, дзесьці ў шалёўцы сцяны цікае нехта другі, нібы схаваны гадзіннік у тонкіх дошках, і цікае ён там без усякага парадку, на хвіліну-другую змаўкае, потым пачынае зноў... І здаецца, нібы вечнасць схована ў шэрых сценах і цячэ яна адтуль паволі, марудна, непрыкметнымі маленькімі і жудаснымі ў сваёй малечы, нябачнымі секундамі... Паспрабуй скласці з іх гады, стагоддзі...

«Мусіць, шашаль завёўся...» – думае заспакоены Анатоль Іванавіч.

І роўнымі, плаўнымі тактамі пачынае біцца сэрца, гоніць цёплую кроў, агортвае салодкай дрымотаю стомлены мозг.

Да самае раніцы гарэў свет у Каведлавай баковачцы. На рагу стала на пасланай газеце раскіданы былі рэшткі ад каўбасы, кавалачак абаранка, некалькі абрэзаных скарынак хлеба. Тут жа стаяў вышчарблены чайнік, і на закрыўцы яго, у бісерных кропельках вады, пералівалася святло ад электрычнай лямпачкі, падцягнутай ніткаю да аконнай клямкі.

Дзве шклянкі з недапітай гарбатаю стаялі пасярод стала, іх прапацелыя гранёныя бакі неяк па-сіроцку і непрытульна блішчалі над сталом, заваленым кніжкамі, газетамі, з замурзанай чарнільніцай і кавалкам сырцовага шкла, на якім ляжала асадка і некалькі алоўкаў.

На процілеглай сцяне варушыўся доўгі, аж пад самую столь, нязграбны цень, і калі нагінаўся Каведла над сталом, цень горбіўся, сцінаўся, лажыўся на падлогу, і тады сцяна рабілася нібы больш шырокаю і прасторнаю, настойліва лезла ў вочы белізной і чыстатой свае афарбоўкі.

Каведла пераглядзеў ужо часопіс па радыё, перагартаў некалькі кніжак, дастаў сшытак са сваімі малюнкамі і рознымі чарцяжамі, якія ён старанна хаваў ад чужога вока, каб не накпіў хто з яго «слабасці» – дарослы чалавек і, на табе, такім глупствам займаецца, у малюначкі ўбіўся. Завастрыў аловак, але хутка паклаў яго на месца, схаваў сшытак...

Ні кніжкі, ні малюнкі, ні навіны радыё – нішто не захапляла, нішто не прыцягвала цяпер так, як раней. Думкі вярцеліся на адным і тым жа месцы:

«Што ж выйдзе? Што будзе? Але ж добра гэта мы напісалі, павінны, здаецца, дапамагчы... А ўсё ж ткі... сход сарвалі...»

Зноў закрадваецца сумненне: «Ці правільна вось толькі? Вядома, правільна, хто скажа другое?.. Дый сляпым трэба быць, каб нічога не бачыць. Іначай і быць не можа. Толькі б вось хутчэй».

І Каведла ў чацвёрты раз перачытвае напісаны ліст у акругком. Кожнае слова абдумвалі ўдвух, доўга спрачаліся, з чаго пачаць, на чым канчаць, што асабліва падкрэсліць.

«Так... добра напісана, здаецца, нічога не забыліся... А калі і прапусцілі што, дык толькі бяды – пасля раскажам. А іначай няможна. Аднаму цяжка адразу. Што ж Яшка... Ён хлапец яшчэ вельмі зялёны, другіх цяжка ўзняць».

* * *

Снег яшчэ не ўкрыў зямлю. Толькі дзе-нідзе па межах, каляінках, па калдобінах намяло яго ветрам у невялічкія пухкія гурбы, зацярушаныя зверху пяском. І скрозь гэтыя гурбы тырчаў і шчацініўся ржэўнік, сумна пазіралі счарнелыя цырбуны быльнягу. Снег быў жоўты і брудны. І хацелася думаць, што няма яшчэ зімы, што далёка яшчэ ад нас маразы, далёка яшчэ час, калі зарыпіць пад нагамі і заблішчыць пад месяцам наезджаная дарога.

Але гулка аддаваліся крокі – зямля прамерзла, наморшчылася і згрудзілася дарога. Па ёй цяжка цяпер ісці каню – асцярожна стукае ён някутым капытом і не хоча ісці трухой. Гулка тарабаняць калёсы, і балюча ўздрыгваюць драбіны.

«Мусіць, у мястэчка нехта едзе, – мімаволі думае Валя. – Але што з таго, што едзе... Ці мала ў чалавека спраў якіх? Трэба – і едзе. Вялікі мне клопат».

Валя ідзе па абочыне дарогі, старанна выбіраючы раўнейшае месца, абыходзіць намёты, ідзе не спяшаючыся. Часам спыніцца на хвіліну, азірнецца назад, дзе з-за разгалістай хвоі відаць стромкі дымар завода. З дымара цягнецца дым і расплываецца празрыстаю шэраю хмаркай над лесам, над мачулінскім полем і нікне дзесьці ў змрочным вячэрнім даляглядзе.

Робіцца холадна, зызнуць рукі, калючымі іголкамі пранікае холад пад хустку, шчыпле за шчочкі, на якіх расплыліся і застылі слязінкі.

– Толькі татку шкада... А больш нікога. Усё роўна.

І цяжка зразумець самой Валі сэнс сваіх слоў, звязаць думкі-абрыўкі, што згрудзіліся, не разыходзяцца, не даюць спакою...

– І што ж рабіць? І пры чым жа татка? А я думала... Анатоль Іванавіч... мілы, каханы. І такія разумныя, ветлівыя вочы... І бедны, бедненькі. Сіні рубец на твары. І ўсё – прахам і пылам.

Ну, няхай сабе і так. Не кожнага дня быць разам, у яго ж справы, завод, ён жа дырэктар. Непрыемнасцей колькі, хоць бы са сходам вось гэтым. Але ж... І ні слова ласкавага, зірнуў хоць бы раз, падышоў, распытаў бы. Навошта так зневажаць, рабіць так... «Ты што? Ах, аб гэтым... Адчапілася б ты ўжо, не надакучала, і без цябе хапае, ану цябе... Што?! Вось пацешыла... Ды пастой, пастой, дурная, чаго ты нос закапыліла?»

І потым:

«А яшчэ, кажуць, разумная дзяўчына. Ды не кісні ты, вазьмі лепш грошы, зробіш там што... ну... разумееш? А то ў больніцу зайдзі і там... Што? Ты аб гэтым думала! Забудзь, прачніся... бач, задумала, аб чым... мала вас на нашу шыю чэпіцца. Падумаеш! Кожная будзе цябе мужыком лічыць. Ды ідзі ты, гавару табе па-добраму... Што? Ну-ну, глядзі, нечага там...»

І ці можна было чакаць, ці было калі ў думках:

«Ты хочаш служыць ці не? Дык нечага вар'яцтвам займацца... А слёзы тут ні пры чым... Рабі па-людску, калі з табой па-людску абыходзяцца».

«Рабі па-людску... Па-людску... Па-па-людску...»

І, спыніўшыся на скрыжаванні дарог, Валя залілася горкімі слязамі.

Яна ціха ўсхліпвала, часам плакала голасна, і плач яе разлятаўся і нікнуў па шэрых змрочных палях.

...Доўга яшчэ хадзіла Валя. Прайшла па дарозе, павярнула да рэчкі, ішла берагам, ні аб чым не думаючы, нічога не жадаючы... Вось і знаёмае месца. Паваротка ракі, адкуль ідзе яна проста аж да самага завода. Бераг над кручай абмецены ветрам. Ні травінкі цяпер на ім, ні былінкі – пуста і гола. Да кручы прытуліліся, папрыліпалі карослівыя, нізенькія кусты: дубняк, алешына, каравы абламаны бярэзнік.

На тым беразе нізкай і рэдзенькай цяпер шчоткай выглядае лазняк, а за ім грудзяцца цёмныя купкі – гэта стагі сена папрымярзалі да зямлі і чакаюць не дачакаюцца, калі па звонкім лёдзе захрабусцяць капыты і зарыпяць шкляныя палазы кляновыя.

А цяпер... вада. Чорная, з шэрымі адценнямі месяца, шархаціць яна карункамі прыбярэжнага цянюткага льду, і шолах гэты балюча аддаецца ў сэрцы.

І страшна зірнуць уніз, дзе чорна і пуста. Дзе ўсё роўна не ўбачыш у гэтай жудаснай, навіслай над кручай цемрадзі, як круціцца вада, як расплываюцца па ёй з пенай кружэлкі, як булькоча яна, падмываючы бераг. Толькі і чуцен гэты шолах, гэтае ледзь чутнае булькатанне. Ледзь чутнае, але грознае, руйнуючае, жудаснае, як жудасны вір... Залатыя Ключы... «Знайдзі залатыя ключы».

І ахінула мозг цяжкая неадчэпная думка. Пякучая крыўда апаліла сэрца, ашчапіла яго гарачымі абцугамі, ад якіх, здаецца, застывала кроў і рабілася суха ў роце. Нібы заслала вочы непраходнаю пялёнкаю нечага чорнага, безнадзейнага, праз якое няма выйсця, няма збавення, няма ніводнае светлае кропкі, ні радасці, ні чаканняў, ні светлых надзей... Загінула ўсё, знікла, як мары, як маладосць, як летняя раса, ад якой так падскоквалі ногі і рабілася весела-весела, хацелася смяяцца, цалаваць зямлю, усміхацца сонцу, што выходзіла з-за лесу ў клубах срэбных туманаў.

Усё роўна...

Цемрадзь, непраходная цемрадзь.

І ніхто не будзе смяяцца.

І татка... нічога не скажа татка.

Нахіліўшыся, зірнула яшчэ раз Валя ўніз, пад кручу.

У-у, страшна, страшна...

І здрыганулася ўсім целам. У жудасным страху забілася сэрца, вось-вось, здаецца, выскачыць з грудзей, разарвецца... Сцяўшы зубы, пабегла Валя ад берага, бегла шпарка, палахліва азіралася і бегла далей.

Стукала кроў у віскі, палалі шчокі ў незвычайным агні, цяжка ўздымаліся грудзі, не чулася ні холаду, ні жорсткага ветру з поля.

Толькі б дамоў, хутчэй дамоў...

А ўвушшу стаяў гэты жудасны прыбярэжны шолах, грознае булькатанне вады, у якім смерць – страшная, жудасная, чорная, як круча, як вір...

Дамоў... Да роднага, даражэнькага таткі, да роднае хаты, дзе так цёпла цяпер, дзе так светла ад лямпы, дзе так радасна і прытульна...

* * *

Таварыш Анатоль у большасці быў на раёнах, праводзіў абследаванні, расследаванні, інструктаваў ячэйкі, выконваў усю тую работу, якую і належала яму выконваць як інструктару акруговага партыйнага камітэта. І рэдкія былі выпадкі, каб ён тыдзень-другі прасядзеў бязвыезна ў горадзе, – усё ў дарозе – у раёне, у вёсцы.

Мала хто ведаў яго прозвішча, і кожны заўсёды зваў яго па імені. Гэта ўвайшло неяк у звычай, і дзіўным было, калі хто-небудзь называў Анатоля поўным прозвішчам.

Таварыш Анатоль быў вядомы як акуратны інструктар, праўда, часам крыху марудлівы і раскідлівы. Але гэта не перашкаджала асабліва рабоце. Гэта выяўлялася больш у дробязях. То ён забудзе на кватэры сваю запісную кніжку з дакладам, то тут жа, у акругкоме, згубіць сваю шапку і потым шукае яе гадзіну і, дарэмна прамарнаваўшы час, выпадкова знаходзіць яе ў сваім партфелі. А часцей за ўсё прыходзілася ісці да вартаўніка і прасіць на гадзіну – пакуль не купіць новую – якую-небудзь старэнькую і залапленую, даваеннай фармацыі лапавушку ці які саламяны брыль, калі справа адбывалася летам. Гэтыя шапкі даваліся-такі ў знакі таварышу Анатолю, бо не праходзіла месяца, каб яму не давялося разы са тры забрысці ў шапачны магазін.

Гэтая раскіданасць і забыўчывасць сказваліся яшчэ часам і ў касцюме таварыша Анатоля: то надзене нейкія недарэчныя порткі, то ў каўнерыку не хапае ўсіх гузікаў, то ўзімку забудзе башлык і адмарозіць вуха, то ў чэрвені з'явіцца ў кажушку.

Не меншыя дзіковінкі назіраліся і ў характары Анатоля: усё больш маўклівы, з нейкім удумлівым, засяроджаным, паглыбленым позіркам, а калі пачынае гаварыць, тады асабліва неяк блішчаць вочы і ў голасе адчуваецца не то натхненне, не то гарачае абурэнне, не то нейкае раздражненне.

У прыватнай жа гутарцы таварыш Анатоль меў за звычай пераходзіць на што-небудзь нечаканае, раптоўнае, не меўшае жаднае сувязі з тым, аб чым толькі гаварылі. Ідзеш па вуліцы і гаворыш аб якім-небудзь раёне, аб той ці іншай ячэйцы, і раптам Анатоль пачынае аб другім:

– Вось, бачыш, дрэўца... Пасадзілі яго, каб яно, гэта, расло... А яго ўзялі і паламалі; ну чые гэта, скажы, часаліся рукі? А гораду сады патрэбны, ой як патрэбны, рабочаму чалавеку дыхнуць недзе... І харошы парк выйшаў бы на Савецкай вуліцы, каб не гэтыя паганыя рукі...

Усе прапановы Анатоля па тых ці іншых вывадах, па самых складаных, заблытаных справах былі заўсёды дзелавымі і практычнымі. Ніхто не надаваў асаблівага значэння дзівацтвам таварыша Анатоля, усе звыкліся з імі, лічылі іх патрэбнымі, уласцівымі толькі яму як чалавеку-дзіваку, як уласцівы толькі яму і гэтыя сівыя валасы на галаве, аб якіх запытаў калісьці жартаўліва вясёлы ўпраўдзел:

– І калі табе быў час пасівець з дзевяноста восьмага года?

– Сам пасівееш, аб усім ведаючы, – адказаў, смеючыся, таварыш Анатоль і на тым абарваў гутарку.

А машыністкі акругкома называлі Анатоля няйначай як «замарожаны» і «недапечаны». Але абедзве сыходзіліся на тым, што «недапечанага», бадай, нічога і не знойдзеш у ім, а што «замарожаны», дык гэта неяк у яго ўсё не так, як у другіх людзей, дзівак-чалавеча, дый годзе... Да таго ж каторы год нежанаты, жыве, як воўк, і даглядзець часам некаму. І нават на вечары спайкі, калі Анатоля не ўдалося ніякім чынам спакусіць на скокі, адна з машыністак пакрыўджана кінула яму ў вочы:

– Эх, вы... замарожаны вы чалавек.

І таварыш Анатоль нічога не адказаў, толькі неяк вінавата ўсміхнуўся, нерашуча павярнуўся на зэдліку і потым зноў стаў назіраць за скокамі, за спевамі, за ўсёй шумлівай, вясёлай гульнёй моладзі. І трошачкі крыўдна стала на сэрцы і сумна.

«Замарожаны... Чаму?»

І ўвесь той вечар – а гэта было вясной – Анатоль адчуваў сябе кепска. Яшчэ не сцямнела, ён выйшаў на вуліцу і доўга без усякае патрэбы блытаў па ёй, глядзеў, як мігцяць на слупах ліхтары, як асабліва па-вясенняму поўняцца вуліцы людскім гоманам і нез'яснімым пахам нясе ад садоў, ад дрэў.

Потым Анатоль сядзеў у сталоўцы. І доўга сядзеў. І чамусьці здавалася надта цяжкай шклянка кавы – такою непамерна вялікай. Уважліва агледзеў яе, але шклянка была як шклянка, звычайная цэрабкопаўская, грубая шклянка. І такі самы звычайны сподак з адбітым краёчкам.

А калі падышла афіцыянтка і, разлічваючыся, дала рэшту, таварыш Анатоль нечакана запытаў:

– Што гэта ў вас?

Ён глядзеў на шырокую жоўта-шэрую пляму на грудзях на фартуху – мусіць, разліла суп, падаючы на стол. І нічога тут дзіўнага, і запытаў ён так... А дзяўчына адразу засаромелася і, густа пачырванеўшы, пайшла моўчкі ад стала. Пачырванеў таксама Анатоль, адчуваючы нейкую ніякаватасць, і паспяшаўся да кватэры.

Гэта было ўсё вясной.

А спраў так многа-многа, няма часу думаць аб чым-небудзь іншым, што не мае непасрэднага дачынення да службы, да абавязкаў, да сваіх шматлікіх раз'ездаў.

* * *

І кепска ж ездзіць у халады ды па дрэннай дарозе! Вось і цяпер пратрасіся паспрабуй паўсотні вёрст да завода на балаголскіх санках. І таварыш Анатоль крыху злуе. Злуе на тых, хто псуе жыццё, хто робіць не так, як трэба рабіць, хто займаецца паскудствам, хто замест жывой і карыснай справы заводзіць вось гэтыя брыдоты, каторыя адымаюць толькі час, адрываюць людзей ад бягучых і неадкладных спраў.

«Ці мала цяпер работы ў раёне, а вось трэба сакратара райкома ўзяць ды яшчэ каго-небудзь у камісію, – думае ён, успамінаючы загад сакратара акругкома аб расследаванні спраў на гуце. – І жывуць жа вось... Людзі, называецца. Але хто гэта пісаў, мо знаёмыя хлопцы... Але дзе там, ніколі яшчэ не быў на гуце... Паглядзець хіба яшчэ».

Таварыш Анатоль дастае з партфеля вялікі, аж на поўны аркуш паперы, ліст і ўважліва яго перачытвае; прапускаючы ўсякія звычайныя ўступы, якія робяцца ў кожным афіцыйным яго лісце ў акругком, ён пераходзіць да сутнасці:

«...Палітыка дырэктара, хоць ён і партыец, для нас зусім незразумелая. Яна выклікае ўвесь час нездаволенне рабочых, асабліва падручных. Заўком бяздзейнічае... Ніякіх грамадскіх арганізацый няма, якую б то ні было культурную працу цяжка наладзіць, бо з усіх бакоў сустракаеш толькі перашкоды... Камсамольская ячэйка зусім развалілася, там неадкладна трэба змяніць сакратара, які зусім няздольны кіраваць камсамольцамі і іх выхоўваць: малаактыўны, непісьменны, ды з заможнае сям'і к таму, ні ў чым новым не зацікаўлены, абы было добра бацьку, які такі нішто разам з ім зарабляе – абодва майстры, ды яшчэ маюць гаспадарку... П'янства, карцёж, пануе над усім хуліганства. Здзекі над работніцамі. Здзекаваліся над работніцай-жыдоўкай... цяпер ляжыць у больніцы, згвалцілі. І ўсе маўчаць... І нібыта нікому няма справы... Трэба рашуча змяніць... Просім...»

І ўнізе подпісы: Аляксандр Каведла і Яшка Логінаў.

– Нарабілі, калі толькі праўда... Нішто сабе працаўнікі... – І, агледзеўшы з усіх бакоў ліст, памацаўшы яго дабротнасць, зірнуўшы на свет паперу (Анатоль працаваў калісьці на папяровай фабрыцы), ён паклаў ліст у партфель, ямчэй падкамячыў пад сябе салому і аддаўся сваім думкам.

Звычайна ўлетку ён што-небудзь чытаў у дарозе, а цяпер гэтага не зробіш, халадэча. Цераз рагожную будку пачынае пад вечар забірацца золкі, сіберны вецер, шархаціць сухім снегам па будцы, калюча шчыпле за нос і кусаецца недзе там за нагу, дзе незашыты, мусіць, заднік у валёнку. «Абавязкова прыйдзецца заладзіць, бо потым і не вылезеш, яшчэ больш разыдзецца. Каб не забыцца вось толькі часам... А паскудная штука мароз, снег гэты... Ну яго к ліху... – думае Анатоль і ямчэй затуляецца ў салому, каб не дзьмула збоку, каб было зацішней. У саломе цяплей, ад роўнага пакачвання санак і ад рыпу палазоў хіліць да сну, соладка дрэмлецца, і доўгаю чарадою плывуць думкі: аб снезе, аб марозе, аб сённяшніх справах, аб далёкім, але заўсёды такім памятным і яскравым дзяцінстве. – Вось, скажам, снег. Не рад я яму, як ліхой бядзе...»

А калісьці, як ашалелы, бегаў пры першых сняжынках. Як жа: снежкі, санкі. А пакоўзацца па льду! Гатоў не палуднаваўшы дзень прабегаць... І не толькі снег... І летам, і ўвосень былі свае прынады. А вясной, калі разальюцца першыя раўчакі, зашуміць паводка па лагчынах... А першы жаўранак, а першая пралеска ў лесе, а раннія вясеннія вечары, калі так цвёрда пад нагамі аддаецца зямля, храбусцяць ільдзінкі, а ў паветры струменіць нешта незвычайнае, нібы пах цяпла, нібы хмель падбадзёрваючы. А першыя баранчыкі на лазе, а першая муха – дз-зы-ы-ы... І так прыпякае сонца, аж курацца парай сцены і ўвачавідкі падсыхаюць двары. І сам як заварожаны, зачарованы – і першым лістком, і першаю мухай.

Цяпер гэта не так ужо кранае сэрца, не дзівіць, як у далёкім дзяцінстве.

Бываюць часам хвіліны, калі Анатолю хочацца па-ранейшаму прагна ўдыхаць у сябе ўсе чараваўшыя калісьці пахі вясны, зліцца душой з яе трапяткім дыханнем, з пераліўчатым булькатаннем першага раўчака, усхвалявацца першай зялёнай травіцай, такім вясёлым па вясне курлыканнем жураўлінага статка, першым дажджом, калі так прыгожа зеляніцца першая мурава на ўзгорках і распускаюцца клейкія лісткі бяроз.

Праўда, мала бывае такіх хвілін, мо старасць?

Мо зачарсцвела сэрца і зрабілася цвёрдым на камень? Можа, гэтыя справы, справы і справы... Не... Нешта другое тут.

«Замарожаны».

Так, замарожаны...

І ўзнікаюць успаміны з недалёкага мінулага. У іх мала чаго радаснага, нічога не знойдзеш у іх асабліва вясёлага, усё цяжкае, часам жудаснае.

...Эшалон замарожаных чырвонаармейцаў за Ўралам... выгружалі і складалі вялікімі штабялямі, і чалавечыя рукі і ногі былі падобныя на дрэва – гулка стукалі ў вячэрнім змроку...

...Станцыя Чаляба ў дваццаць першым... Груды паміраючых ад голаду і марозу... Прадсмяротна мяўкае сухарэбрае аблезлае кацянё, і пасінелыя і высахлыя пальцы двух хлапчукоў, падобных на мерцвякоў, разрываюць кацянё напалам... І страшныя гэтыя твары, у крыві і з такімі злавеснымі аганькамі ў вачах.

І тут жа:

– Дзядзечка, дай капейку на вар – душу адагрэць...

І маленькая, не разабраць, дзяўчынка ці жанчына:

– Дзядзечка, палюбі за цукар, за маленечкі кавалачак цукру...

І пад парканамі трупы.

І галоўнае, галоўнае... Што галоўнае? Усё галоўнае, усё аднолькава важнае і аднолькава страшнае.

...Дваццаты год... Капаткевічы... Пад столлю людзі, вісяць на круках, не зварухнуцца... Выбітыя рамы, разбітыя шафы, уцалелы ложак на падлозе, спаленыя хаты і людзі... І жудасная ноч. Адхон... Жоўты вільготны пясок і снег... І маленькае дула здаецца вялікім-вялікім, як неахопнае жарало найвялікшай у свеце гарматы... І сіні рубец. Над самым дулам сіні рубец, і вочы – не то злосныя, не то безуважныя...

Толькі і засталося ў памяці – сіні рубец. А болей не помніцца. Не трапілі ў сэрца, разбілі ўвесь бок... Многа страціў крыві... Падабралі сяляне і перадалі чырвоным, дзе і трапіў у шпіталь, сяк-так выхадзіўся. Аб усім гэтым і даведаўся ў шпіталі, калі ачуняў... Таварышы ж засталіся там, пад адхонам, дзе лаза, дзе снег, вада і дзе жоўты пясок.

Мо таму і «замарожаны»?

А хто яго ведае.

І ёсць адзіная радасць: жывём, і ніколі гэтага не будзе, ніколі гэтае больш не вернецца, ніколі, ніколі...

* * *

Толькі ноччу з'явіліся на завод. Начавалі ў клубе на саломе. За саломаю бегаў кудысьці Каведла, які прынёс і некалькі коўдраў, пару падушак і вынес яшчэ са свае баковачкі чыстую посцілку.

– Вось тут, каля печы, і пасцілайцеся, цяплей будзе...

Было позна, усіх хіліла да сну, распачынаць справу не варта было, бо ўвесь пасёлак даўно спаў, толькі гута паблісквала скрозь вокны сотнямі сузор'яў-агнёў.

А назаўтра ўсё следства пайшло раптам зусім нечаканым кірункам і прывяло да зусім неспадзяваных вынікаў. І так хутка ўсё гэта зрабілася, што для шмат каго ўсё заставалася дзіўным і незразумелым аж да самага вечара, калі адбыўся агульны рабочы сход завода.

...Каб дырэктар завода, усім вядомы за пяць год Анатоль Іванавіч Гарашчэня... ды не быў Анатолем Іванавічам? А зусім нейкім другім... зусім нейкім чужым чалавекам? Ды яшчэ якім... белапагоннікам? Не, няясна нешта, незразумела...

І ўся гута, як устрывожаны вулей, шумела, перагаворвалася. Людзі збіраліся купкамі, і ўсе дзіву даваліся: як, якім чынам мог ачмураць на працягу цэлых колькі год гэты чалавек?

– І як гэта мы не заўважылі?

– А дзе ж былі вочы?

– Недарма я часта глядзеў...

– Ото ж ты глядзеў, ды не бачыў, бо вочы, мусіць, былі на почапцы.

І шмат каму стала ясным і зразумелым з таго, аб чым раней перашэптваліся ў цэхах, па завуголлю, на вуліцы: «Дырэктар гне, здаецца, не туды, куды трэба», «ні за што ні пра што пакрыўдзіў старога рабочага»... І шмат чаго ўзнікала ў думках, ва ўспамінах за пражытыя апошнія пяць гадоў. А заўкомаўцы і камсамольцы хадзілі і ног пад сабой не чулі, і было сорам глядзець людзям у вочы, было неяк прыкра, ніякавата і крыўдна...