Текст книги "Над Бугам: выбранае"

Автор книги: Міхась Лынькоў

сообщить о нарушении

Текущая страница: 2 (всего у книги 32 страниц)

– Мусіць, Каўтун едзе на сваім шчукінскім. Яго паравоза голас за дваццаць вёрст чуваць, не мая «кукушка»... А што Каўтун – даездзіцца і да майго: стары ўжо, ды на сэрцы гарачы, не шкадуе паравозаў, толькі ведае: паддай пары, паддай. А так і да бяды можна хутка. А чаму не шкадуе? За сына помсту мае, за сына злуе на машыну. А з сынам яго, бач, такая гісторыя выйшла. Даўно ўжо, яшчэ да таго, як качагарыў у мяне Іван – счэпшчык наш, – вадзіў я паравозы з Каўтуновым сынам, Петрусём звалі. Качагар быў адменны. Малады, здаровы, рукі што тыя качэргі жалезныя, пару наганяў умомант. Дый не толькі пару – усю машыну яму даручыць было можна, таму меў хлапец здольнасць на ўсё і дасціпнасць. І выйшаў бы з яго машыніст на славу. Ды лёс, браткі, – ад яго не ўцячэш. І на рэйках наш лёс, усю дарогу так і бяжыць за табою па рэйках, адстаць баіцца.

Увосень справа была. Вялі мы ноччу цягнік з Петрусём. Даўгі цягнік быў і гружаны. Памятаю, жартаваў з Петрусём я, кпіў над ім – ці хутка на вяселле пакліча і чаму так марудзіць. А прызнацца, добрая дзяўчына была ў яго – слесара Рыгора дачка. Не дзяўчына – любасць адна. Асабліва ж каса па калені, а вочы, як агні на далёкай лініі, клічуць цябе, вабяць – пад'едзь бліжэй, падыдзі, падзівіся. А калі думаў я пра іх, пра Петруся, значыцца, і пра яго каханку, дык ведаеце – ног не чуў пад сабой, і так лёгка было весці паравоз тады, падганяць яго, пускаць уперагонку з ветрам спадарожным.

Дык вось, ехалі мы. Ішлі з адхілу. Паравоз пусцілі ваўсю, таму пад'ём уперадзе ды закругленне – трэба разагнаць машыну як след. Пятрусь падкідаў вуголле ў топку, каб паравоз не астыў часам. Я стаяў ля акенца, углядаючыся ў цемрадзь ночы, якая ляцела насустрач нам, глытаючы паравозныя іскры, кідаючы на святло ліхтароў матылёў начных і казюлек.

Пятрусь падкідаў вуголле і ціха ўголас напяваў нейкую песню. Якая – не памятаю, дый справа не ў словах, а ў песні. А ад песні заўсёды сум на сэрцы і жаль, мо аб тым, што жонка далёка, мо аб тым, што маладосць праляцела калісьці без пуцёвак і станцый. А Пятрусь малады, маладая і каханка. Чаму ж не пазайздросціць чужому шчасцю, асабліва калі гэтае шчасце на парог ляціць.

Але шчасце шчасцем, а закруглення ў пуці не мінеш. І ўспомніў я, што пясочніцы ў мяне не спраўны, а закругленне вялікае, а пад'ём круты. Трэба праверыць. Выйшаў я з будкі ўперад на пляцоўку. Цёмна там, хоць вока выкалі. А вецер напірае на грудзі, надзімае кашулю, бы ветразь той, нібы хоча ўзняць цябе, перакінуць цераз дрыжачыя парэнчыны. І толькі ступіў я крок, а мо і два, як раптам нібы падхапіў мяне хто пад рукі і кінуў ўперад. Колькі ляцеў я – не памятаю. А калі ачухаўся і расплюшчыў вочы, убачыў я, што ляжу на броўцы. Паспрабаваў узняцца, але так кальнула ў назе, што ледзь не страціў прытомнасць. Нага была пераломлена. Ледзь-ледзь злаўчыўшыся, зірнуў я назад – аж уваччу пацямнела: ляжыць паравоз мой, прыкленчыўшы на пярэднія калёсы, тэндэр убок схіліўся і сплюшчыўся ў блін, а за тэндэрам груда вагонаў, адзін над адным, адзін ледзь ліпіць, стаўшы старчма над самым тэндэрам. А іншыя – у трэскі, адны рабрыны тырчаць пагнутыя.

«З чаго б гэта сталася?» – падумаў я.

Няйначай рэйка лопнула, але дзе разбярэшся тут, калі ўсё змешана ў кашу: і рэйкі, і шпалы.

Узялі мяне пасля ў бальніцу, быў ужо непрытомны. І толькі на другі дзень успомніў я аб Петрусю: дзе ён і што з ім. Наведвалі таварышы, у якіх распытваў, але кажуць: не бачылі і не чулі. І толькі на трэці дзень знайшлі майго качагара ў топцы. Адны косці засталіся, дый тыя парассыпаліся, калі выцягнулі яго з прадчаснай магілы. Як падкідваў ён вуголле, так і шугануў у топку, калі паравоз зарыў зямлю носам.

Андрэй маўчыць, схіліўшы галаву, зацягваецца акуркам, які ледзь не прысмылеў да губы, сплёўвае яго і затоптвае нагой.

– А вы вось кажаце... Такі лёс, каму як... Ці думаў, ці гадаў Пятрусь пра гэта. І што б са мной было, калі б не пясочніцы гэтыя самыя. І трэба ж было час выбраць.

– А многа вы, мусіць, дзядзька Андрэй, і людзей парэзалі на сваім вяку? – пытае малады рамонтны, як відаць, з навічкоў.

– Дурных машына парэзала, а не я...

Андрэй, як і кожны машыніст, не любіць гаварыць аб сваіх ахвярах, не прынята, дый нашто: сябе ганьбаваць, сказаць аб сваім недаглядзе. Не, пра гэта Андрэй расказваць не будзе.

– Папытайцеся ў паравозаў, яны лепей ведаюць. А мне што... зачым жа гэта людзей рэзаць. Я вось вылечыў некаторых... дык гэта іншая справа.

– Як гэта, вылечыў?

– А вось і вылечыў... І не чым іншым, як паравозам. Рамонтніка Саўку ведаеце? Кульгавага. Ну, дык вось... Быў ён калісьці кульгавы крыху, садануў, мусіць, молатам па калену, а мо кастылём. Ну і кульгаў. Не тое каб занадта, а ўсё ж кульгавы, так і празвалі ўжо: Саўка Кульгавы. Добра. Еду я раз з пасажырскім, пад'язджаю да стрэлак. Усё як след, і стрэлачнік, бачу, на месцы, лінія вольная, нават дзяжурнага ўбачыў здалёк, выйшаў і ён жазло прымаць. Потым зірк гэта я бліжэй – і што ж вы сабе думаеце: перад самымі буферамі чалавек мільгануўся, цераз крыжавіну скочыў. У мяне ж у думках маланкай: «Царства яму нябеснае... дай Божа хоць без пакут...» А сам за рэгулятар, качагар за тормаз. Сталі, з паравоза злезлі. Глядзім, ляжыць наш чалавек цалюсенькі, белы толькі, як дыска тая, і не варушыцца. Стукнула яго крыху білам, ды ў самую тую нагу кульгавую. Стукнула і адкінула. Ён сабе і ляжыць. Ну, мы хуценька яго пад кран, ды вадой, а там на паравоз, ды на станцыю, ды ў пакой прыймовы... Здалі і паехалі сабе. А праз месяц сустракаю яго, гэтага Саўку, значыцца, на змене шпал. Ехаў я прыцішаным ходам, і гляджу, кланяецца мне чалавек ды ўсміхаецца яшчэ.

– Здароў, – кажа, – дзядзька Андрэй, вялікае табе дзякуй за нагу маю пакалечаную, цяпер, бач, як з кузні, не крывіцца, не кульгае.

Мяне аж жах узяў. Але гляджу і сапраўды: ходзіць чалавек, і нішто, нібы яму і паравоз не брат. А вы кажаце – рэжам... На ўсё свой лёс.

– А кінь ты ўжо са сваім лёсам, даўся ён табе ў знакі. Раскажы вось лепей, як бандытаў вазіў ты.

– Ну што ж, вазіў. Чаму і не правезці часам...

Андрэй гаворыць, а рукой мімаволі мацае за левую кішэню замазучанай кашулі. Там у яго ў святочныя дні вісіць заўсёды ордэн Чырвонага Сцяга. У буднія дні ордэн у скрынцы, бо нязручна з ім, яшчэ ў мазут упляміш, ды ці мала што каля работы. Але ўспомні толькі яму пра бандытаў, як рука па прывычцы падымаецца да левай кішэні. І сам ён увесь падцягваецца, выпроствае плечы і цярэбіць рукой выцвіўшыя рудыя вусы.

– Так, вазіў. Усяго было, браткі, на нашым вяку. Што цяпер... Паравоз ідзе як па маслу, у вагонах праваднікі завяліся; глядзяць, каб і блыха без білета не праехала. Вы вось, скажам, рамонтнікі, ведаеце хваробу кожнай шпалы. Чуць захварэе – даёш новую, тое ж самае і кастыль, і рэйка табе, і замок, і гайка, скажам, кожная ў вас не застарыцца. Дый самі вы... Што вам... Скажаце хіба – кепска, працаваць нельга... Ого! Вы паспрабавалі б вось папрацаваць у дзевятнаццатым, у дваццатым, даведаліся б, пачым фунт гаек... Але што казаць! Ты ж, Гаўрыла, ведаеш, ты ж і тады служыў. Так. Дык ехаў я раз з пасажырскім (гэта год шэсць таму назад, а то і сем). Былі мы ўжо на перагоне перад Ясным Лесам. Дровы былі тады, і паскудныя ж – хоць ты сам заместа іх у топку лажыся. Сяк-так гаравалі, але з пары паравоз не спушчалі ніколі. Маладыя каторыя, дык тыя мучыліся з дрывамі гэтымі самымі. Я ж не маладзён.

І толькі гэта мы пераязджаем Крывулінскі мост, як бачу я – уперадзе агеньчык мітусіцца. І каб які-небудзь там, дык не, самы што ні ёсць чырвоны. Я за гудок – бачу, не сплю, – а сам сабе здагадкі раблю: чаго гэта самае, з якой прычыны? Прыцішыў ход, пад'язджаем. А ноч цёмная, людзей – хоць бы чалавека ўбачыў, толькі мітусіцца агеньчык, то ўніз, то ўгару. Бачу – справа сур'ёзная; націснулі на тармазы, пад'ехалі, сталі. І толькі гэта я галаву з акенца высунуў – тут мне дула пад нос, а на прыступках ужо чалавекі са два, і ў поўнай гэта, значыцца, амуніцыі. Ну, на амуніцыю яно мала было падобна, але ж стрэльбы там, бомбы розныя і ўсякія іншыя там прычындалы, усё як след. Праўда, не было мне там часу прыглядацца асабліва, бо іншым клопатам галава была забіта.

Заб'юць, думаю, да душы ж, не памілуюць.

А па вагонах, чую, крык, калатня. Застаўся з намі на паравозе адзін вартавы толькі, усе з цягніком распраўляюцца, па вагонах шныраюць. А паравоз у мяне, як конь стаенны, дрыжыць пад параю, чмыхае носам... Дый у мяне сэрца ўсхадзілася – не стрымаць. І жаль тут узяў. Зірнуў я гэта скоса на вартавога, ат, сапляк нейкі, ды яшчэ з ліхтаром чырвоным. І злосць мяне разабрала. І не то каб на сапляка гэтага, галоўнае за тое, што погань такая ліхтар чырвоны трымае ды яшчэ табой камандуе, ні за што ні пра што машыну ў дарозе ў прастой уганяе. А вартавы гэты самы, узяўшыся за поручні і нахіліўшыся з паравоза, глядзіць усцяж вагонаў: нецярпячка чалавеку... І не ведаю, як тут выйшла, таўхануў я нагой, ды проста паміж лапатак гэтаму самаму вартавому. Заенчыў толькі, паляцеўшы потырч з прыступак. А я нагой у хрыбет, а рукой на рэгулятар, ды без усякага гэта, значыцца, сігналу як таргану ўперад, ды поўны ход, ды як паехалі, ды як паляцелі – нічагусенькі не чуваць, што там па вагонах дзеецца... Бачу ўжо, і семафор уперадзе зялёным вокам мігае: «Калі ласка, чакаем». Семафор адкрыты, а я на поўным разгоне адкрыў гудок, закаціў трывогу на ўсе застаўкі. Пасля расказвалі на станцыі, перапалохаліся там усе – начальства, варта: чаго там шалее – семафор адкрыты, а ён у трывогу кінуўся.

Пакуль яшчэ пад'ехаў, пазбягаліся ўсе. Пад'язджаю, трублю і крычу ўжо на станцыі: «Браткі, бандытаў хутчэй хапайце!» І што вы думалі – усіх пабралі, як міленькіх. Адзін толькі саскочыў, дый той, небарака, аб сотнік чарапянку зламаў. Бач, калі таргануў гэта я паравозам, ашаламуціліся яны ўсе. Некаторыя лататы хацелі даць, ды пасажыры скемілі, у чым справа, ды за каўнер, ды за зброю.

І пацехі ж было пасля, бо я обера лаяў, чаму за білеты не ўзяў з безбілетнікаў гэтых самых... А ён мяне крыў:

– Не меў, – кажа, – ты аніякага поўнага права без майго свістка шалёны ход пачынаць...

– А навошта ж згубіў ты, – кажу, – свісток гэты, пад лаўку хаваючыся... Смяхоцце, браткі, было... Ну, а пасля праз некалькі месяцаў мне і ордэн гэты чырвоны.

І Андрэй зноў мацае сябе за кішэню і, не знайшоўшы там патрэбнага, вінавата апускае руку.

– Не варта насіць цяпер, навошта...

На станцыю, запыхаўшыся, прыходзіць таварны цягнік. Хутка моцны, шчукінскі паравоз параўняўся з нашай «кукушкай». З паравознай будкі высунулася нечая постаць. Яе заўважыў Андрэй.

– Здароў, Каўтун!

– А, Андрэй, вось не пазнаў, браце, цемень, бачыш. Ну, як «кукуеш»?

– Кукую, нічога, браток, не папішаш...

– Кукуй, кукуй. А да жонкі калі?

– У панядзелак з'езджу. Калі ўбачыш часам, скажы, хутка прыеду.

– Дзе ж ёй сумаваць там. Нябось, маладога знайшла, ці ж ты ёй пара...

– Ну, ты ўжо сказаў. Табе б толькі зубы скаліць. Хадзі вось шклянку чаю перахваці...

Калі таварны заскрыгатаў коламі, забуксаваў магутным паравозам і крануўся ўперад, Андрэй змоўк. Нават выгляд яго зрабіўся шэрым, бескаляровым.

– Расказаў бы ты нам яшчэ пра бронецягнік, дзядзька!

– Не, браткі, годзе. Другім разам ужо. А цяпер спаць. Бо і ў мяне ўжо косці ныюць і пазяха-а-ецца ж, здаецца, праглынуў бы і «кукушку» сваю, да таго ж спаць ахвота. Дый вам час. Нябось, заўтра а шостай гадзіне на лінію. Ну, дык і трэба вылежацца крыху, а то і штопка з рук вываліцца, калі гэта не выспацца.

– Што ты, дзядзька, каб у нас ды вывалілася.

– А яно і сапраўды: ці мне ж раўняцца з вамі. Калі б то мне вашы гады, здаецца б, плячом паравоз з дэпо выштурхнуў. Стары я, браткі, недалугай раблюся. Што год, то горш. Але не шкада, сваё адгуляў, сваё адмазоліў...

* * *

Сям'я Андрэя жыве на другой станцыі. Дый не сям'я, а так – адна толькі жонка. Кожны тыдзень Андрэй ездзіць да яе на пабыўку. І заўсёды ён садзіцца да якога-небудзь знаёмага машыніста на пасажырскі паравоз. Іначай не можа.

– Душа не прымае. Ці можна ж мне ехаць у вагоне: занудзішся там, змарнееш.

І, калі цягнік адыходзіць ад станцыі, Андрэй заўсёды просам просіць машыніста:

– Родненькі, галубок мой, дай жа я правяду крыху.

Яму не адмаўляюць.

Дрыжачай рукой націскае Андрэй на бліскучы рэгулятар, напружваецца сам, як магутны паравоз, і, радасны, прыслухоўваецца, як хліпае гарачая пара ў шырокіх паравозных трубах, як ляскочуць усё шыбчэй і шыбчэй гарэзлівыя высокія колы паравоза, як пыхкае пара з-пад бліскучых, гарачых поршняў цыліндра.

І, перагнуўшыся ў акенца, шырокімі грудзямі ўдыхае Андрэй пах палыну і мазуту, мерна ківаецца на сядзенні і ў такт усяму дрыжачаму паравознаму целу прыгаварвае часам:

– І ляцім жа, браткі! Э-эх ляцім!.. Даганяй – не дагоніш...

1928

Беня-балагол

Беня сядзіць на перадку сваёй будэ і ціха пасвіствае. Але конь хоць бы што – ні ўзад ні ўперад. Апусціў галаву і ні з месца. Нават хвастом не матне, калі цярплівы Беня асцярожна штурхане яго пугаўём па задняй назе.

– Но-но... но... вараны!

Вараны ні з месца. Беня злазіць з воза і ідзе да каня, праходзіць немаведама чаго крокаў пяць уперад, потым варочаецца назад, поркаецца нешта ля сядзёлкі, мацае супонь, ізноў прабуе пасвістаць, але ўсё гэта не мае аніякіх вынікаў.

З рагожнае будэ, сяк-так прымайстраванае на арэшкавых абручах, высоўваюцца нецярплівыя пасажыры, страціўшыя ўсякую надзею пасунуцца хоць на крок уперад.

– Чаго ты глядзіш ды дзівуешся. Ты яго па каленках, па каленках, адразу пойдзе... А то, бач, патурае каню. Так ты век з ім не зварухнешся з месца.

– Навошта жывёлу біць? Конь сам ведае, калі яму трэба пабегчы. І навошта біць, а мо жывёліна застудзіла жывот і не можа пайсці.

– Які там жывот, і ці можа конь застудзіць жывот? І наогул ты, Беня, жулік. Ты ж толькі казаў, што мы праз тры хвіліны будзем на месцы і што конь твой – віхор.

– Ну тры хвіліны, ну дзве гадзіны. Але пры чым тут я, калі конь не хоча ісці?

Паміж пасажырамі і Бенем пачынаюцца доўгія спрэчкі аб конскай прастудзе, аб розных конскіх хваробах і норавах, аб кепскай дарозе ды іншых падобных рэчах. Беня спрачаецца неахвотна, і з усяго відаць, што яму ўсё роўна: і пасажыры, і іхнія словы, і спрэчкі гэтыя самыя, і лаянка.

Урэшце Беня зусім маўчыць і, прысеўшы ля дарожнай канавы, круціць паволі цыгарку, не спяшаючыся раскурвае яе і лена сплёўвае на прыдарожны камень.

Вараны, якому надакучылі, мусіць, спрэчкі, раптам сцепануўшы вушамі, крануў з месца і ціха пасунуўся ўперад.

– Ну што, ці я не казаў вам: жывёліна ведае, калі ёй трэба пабегчы...

Але паспеў толькі Беня зноў усесціся на перадок, як жывёліна стала.

– Э, халера на яго, – нечакана злуе Беня, – жывёліна не любіць залішняга цяжару.

Беня злазіць і заходзіць наперад каню.

Вараны раптам паварочвае назад і выказвае яўныя намеры кінуцца з усіх ног назад у горад.

– Трымайце... Трымайце лейцы, ды мацней, мацней... Стой, стой, тпр-р, вараны...

Сяк-так павярнулі зноў на дарогу, і вараны, раздумаўшы, мусіць, што ад дарогі ўсё роўна не выкруцішся, пайшоў ціхім трухам па траскай шашы. Магчыма, што ў конскай галаве былі і другія якія-небудзь меркаванні, мо аб вячэрняй мерцы аўса і аб прытульным родным хляве ці аб чым іншым, што прымусіла яго канчаткова ісці ўперад. Але як бы там ні было, усе былі задаволены. І пасажыры, што ўткнуліся ў салому, і Беня, што прыліп да перадка і пачаў мармытаць пад нос нейкую ціхую песню без слоў.

Рагожная будэ зыбалася з боку ў бок, стукаючы паломаным абручом па драбінах калёс і падымаючы ўсярэдзіне вялікі вецер, ад якога нудныя пасажыры хуталі свае насы ў каўняры і забіраліся з нагамі ў салому. Праз будэ, праз падраныя парудзелыя мяхі і выветраную рагожку ўсміхаліся зоркі. Зыбалася будэ, гойдалася ўніз і ўгару – і тады скакалі зоркі ў рагожных дзірках і месяц блытаў свае белыя пасмы між арэшкавымі абручамі.

Будэ і зоркі рагожныя няслі думку далёка-далёка, і здавалася, што не будэ скрыпіць па дарозе, а плывуць па эгіпецкіх дарогах у пыле вякоў паходныя шатры жыдоўскія, зыбаюцца шатры, а ўперадзе нязмерная дарога і далячынь – нязведаная будучыня. І цвітуць над шатрамі надзеі, і бурліць жыццё, і, здараецца, нават песні чуеш, што плывуць-выплываюць з-пад белых шатроў.

– ...Нішто. Чатыры. Дзякаваць Богу. Да самага Глуска...

Нібы скрозь сон пазнаеш голас Бені. І праўда, задрамалася крыху. Побач з намі яшчэ з паўдзесятка будэ – па дарозе нагналі. Беня гутарыць з балагольшчыкамі, ідзе недзе ззаду.

– Анішто? – пытае нечы голас.

– Ат, так сабе, лепей, як паражняком.

Балаголы ідуць купкаю па абочыне шашы. Гучна гавораць паміж сабою, размахваюць рукамі, часам над нечым рагочуць. Адзін расказвае:

– І... толькі гэта я пад Залатую горку, пад сухі дуб пад'ехаў, як з-за куста тыц два чалавекі. «Стой, – кажуць, – рукі ўгору!..» Я як еў каўбасу, так і выпала яна з рук, і сам чуць не падавіўся. Вось табе, думаю, і зарабіў на шабас. І невялічкае багацце там у мяне на калёсах – усяго два мяшкі мукі для кааператыва вёз, ну з дробязі там сёе-тое... Ну, да ў кішэні трохі было, дый то чужыя грошы... Хуценька гэта я рукі ўгору, а сам у дрыжыкі, гляджу, чакаю... Чакаю і думаю: забіць мо і не заб'юць, бо за апошнія часы не было ўжо такіх выпадкаў, а што абяруць за мілую душу – гэта ўжо як цот – не адчэпішся. Ато, думаю, як і каня адбяруць – без ног пасадзяць. А яны навялі гэта ўрэзы і, дзіўна мне, мнуцца нешта, справы не пачынаюць. Што за праява, думаю. А адзін тым часам і пытае: «Хто ў цябе там на возе?» Тут нібы чорт мяне падкінуў з калёс, куляй гэта на дарогу ды да іх.

– Ах вы, кажу, такую вас ды гэткую... Гэта вам што: яблыкі ў садзе красці ці па моркву ў агарод лазіць... Што ж вы сабе надумаліся...

Ну і шмарганулі, аж залапацела па балоце. Як ветрам змяло, і след прастыў...

– Аднак жа ты храбрасці набраўся такой, на бандзюкоў адной душой папёр.

– А вось і папёр... Бо што зробіш? Апошняга каня аддаць? А па-другое, без патронаў яны былі, а гэта я адразу і скеміў з іхніх паводзін.

Усе балагольшчыкі дружна рагочуць.

– А ты б яго каторага за каўнер ды на воз...

– Вось было б дзіва...

– Мне-то там было не да дзіва. Хутчэй на воз, ды траха каня не загнаў з гарачкі. Бо як пагнаўся – не думаў ні аб чым, а вярнуўся да воза, дык як падумаў – нібы ў ліхаманцы затросся. І дамоў прыехаў – маўчаў. Толькі на другі дзень расказаў жонцы, бо адышло крыху сэрца...

– Ого, з такога перапуду... Я вось у Слуцак ездзіў за таварам, дык у нас горш было...

Апавяданні плывуць адно за адным пад аднатонны скрып калёс, што пакідаюць цёмныя рыскі-істужкі па шэрай роснай шашы. Толькі адзін Беня не прымае ўдзелу ў агульнай гутарцы, ён ідзе ззаду, нахіліўшы галаву, мне ў пальцах пугаўё ды, зрэдку зірнуўшы на сваю будэ, паціху ўздыхае. Ад Бені плыве-калышацца па шашы доўгі цень, які робіцца ўсё больш празрыстым, – то набліжаецца золак. Прадранічным холадам пацягнула з хвойніку, што разлёгся побач шашы. Рагожныя мяшкі будэ адсырэлі за ноч і ад гэтага зрабіліся больш цяжкімі, паляглі на абшарпаныя абручы, цупка абцягнулі іх парэпаныя рэбры. Ад таго меней ветру ў будэ – яна страціла сваю рухомасць. І знізу пакрышкі пад мокрым брудным мяшком гойдаецца капля вады і ніяк не можа набрацца сілы і адарвацца ўніз на салому, дзе спяць, зарыўшыся ў яе, закалыханыя дарогай пасажыры. Вараны ідзе мерным крокам, і лёгкія, чуць прыкметныя струмені пары ўюцца ў яго над сядзёлкай.

Ля павароткі, развітаўшыся з таварышамі, якім не па дарозе з намі, Беня садзіцца на перадок і бярэ лейцы ў рукі. Ён паварочвае ў бок ад шашы, на вузкую лясную дарожку. Зразу стала прыемней у будэ пасля жорсткай трасяніны па бруку шашы. Калёсы мякка пакаціліся па наезджаных каляінах, падскакваючы зрэдку на хваёвых карэннях і карчэўі. Калі ўехалі ў густы хваёвы лес, што ахапіў дарогу чорным суччом і закрыў ад будэ бледныя прадранічныя зоркі, Беня непакойна заёрзаў на месцы. Ён, павярнуўшыся да пасажыраў, не прагаварыў, а глуха, прыдушана прашаптаў:

– А ці няма ў вас чаго-небудзь у кішэні?

– Нашто?

– А калі трэба страляць?

– Дзеля чаго страляць?

– Ну так, ну страляць, скажам... Бо ўсяго бывае, а тут хутка ўз'едзем на Залатую горку.

– Пры чым тут Залатая горка?

– Ат... – І Беня, прыўстаўшы на калені і заматаўшы лейцы на левую руку, пачаў паганяць з усёй сілы свайго варанога. У адну хвіліну перамяніўся Беня. Дзе падзеліся яго залішне беражлівыя, занадта ласкавыя адносіны да каня. Ён неміласэрна гнаў варанога, падганяючы яго не пугай, а пугаўём, і пры гэтым злосна, упарта нокаў на яго і рабіў гэта ўсё шэптам.

– Н-но... но! Каб на цябе халера...

Вараны бег ваўсю, цяжка перакідваючы ногі і часта паводзячы сваімі сухімі рэбрамі. Гэта дзікая шалёная язда абудзіла пасажыраў, і хоць усе зразумелі просты манеўр Бені, але нервовасць і напружанасць перадаліся ўсім, і нібы нейкая салодкая абрачонасць на адзін міг, на адну хвіліну вострай ільдзінкай кальнула ў сэрца. Але толькі на адну, бо ў будэ чатыры чалавекі, а ў перадку пяты, – пры чым жа тут страхі начныя ды жахі. Але хутка і Беня абмяк, папусціў лейцы і нават хутка злез, каб паправіць з'ехаўшую набок сядзёлку.

– Цяпер маё сэрца спакойна... Годзе... Горку праехалі... Ну, вараненькі, чаго прыстаў? Ну, ну, аддыхай, хутка і дома будзем.

Конь ішоў спакваля. Беня скінуў з сябе палапленую выцвілую світку і доўга прыладжваў яе, ідучы поплеч з канём, на спіну варанога, старанна абцёршы крысом узапрэлыя, узмыленыя конскія бакі.

Лес парадзеў, і скрозь шэрыя стромкія хвоі відаць на ўсходзе бледна-ружовая істужка – адзнака недалёкае раніцы. Над нізінай, па-над віхлястаю рэчкай, што захавалася ў асаковыя зараслі, клубяцца, выпіраюць угору кучомкі малачавага туману. Яго белыя космы нікнуць у вышыні, таюць, робяцца шкляна-празрыстымі. Дзесьці на другім беразе, у бярозавым парасніку, адазвалася першая птушка, дзелавіта праляцеў крумкач па-над хвояй, і квола, ледзь чутна прасвісцела крыллямі пара качак, праляцеўшых у кірунку да рэчкі.

Пачыналася раніца. І з раніцай ажываў Беня. Куды падзелася яго нерухомасць, яго ўздыхі і нейкі нібыта сум не толькі ў яго вачах, а і ва ўсёй яго няскладнай постаці. Беня жвава расказваў пра мястэчка, пра кепскія заработкі, пра магутнага канкурэнта – аўтобус, што падрывае балагольскі хлеб.

– Але нішто... Была б вясна, зіма ды восень. Хлеб яшчэ можна есці. Ці аўтобус паедзе ў такую бездараж... Дый летам ён ходзіць не заўсёды. Праўда, спрабавалі і аўтобусу шыны падколваць, але ж гэта ўжо ад глупства. Ці гэтым паможаш гора гараваць? Не ў шынах справа. Дый заработку хопіць на ўсіх – абы здароўе ды конь здаровы. Яно і каня цяпер трымаць – бяда адна, – гэта ж прожар, гэта ж машына, што авёс меле. А паспрабуй ты знайдзі аўса гэтага цяпер ды пры заработках нашых. Але ўсё ж такі жыць можна, без хлеба не паміралі і не памром... Ну, вось і наша мястэчка. У гасцініцу?

Хутка ў нумары (50 капеек за суткі з бялізнай, самаварам і г. д.) мы пілі гарачую гарбату з местачковаю халай. Дзябёлая гаспадыня гасцініцы, узбіваючы пярыны на зыбучых ложках, расказвала нам апошнія местачковыя навіны, маючы пэўную надзею і ад нас пачуць што-небудзь новае, якую-небудзь свежую чутку.

– А з кім жа вы прыехалі?

– Ды з вашым жа балаголам. Конь у яго такі вараны, недалужны, ды і сам ён...

– А... з Бенем, мусіць... Та-а-к...

– Што – так?

– Нічога... Бачыце, дзіўны ён крыху ў нас. Трохі ў яго не стае... таго... – і гаспадыня выразна паказвае на свой лоб.

– Чаго ж гэта ён?

– Як вам сказаць... З чалавекам усё можа стаць. Бачыце, гэта яшчэ з пазалеташняга. Тады яшчэ на Залатой горцы непакойна было. Не праходзіла тыдня, каб каго не пакрыўдзілі. Ну, дык вось, Беня ды яшчэ тут адзін, недалёчкі сусед мой, ехалі ноччу. Ну, і здарылася. Суседа забілі, а Беню пашанцавала неяк, уцёк усё ж такі. З таго часу ў яго гэта самае... І нішто сабе чалавек, і гаворыць з табою як след, але ж часам загаварваецца, а то маўчыць, нават не адказвае на пытанні.

– А цяпер жа як з гэтай горкай?

– Цяпер? Нічога. Дзякуй Богу, суцішылася. Вось ужо гады са два, як паспакайнела.

– А чаму Залатой горкай месца гэта завецца?

– Ну, бачыце, грошы там заўсёды грабежылі, таму і назва – Залатая ды Залатая.

За тонкай шалёвачнай пераборкай завазілася ў калысцы дзіця, зашугала рэзка калыска, стукаючы па няроўнай падлозе.

– Гэта дачкі маёй дзіцёнак. Крыху неспакойны, але ж што зробіш, ды ён вам і не пашкодзіць... Адпачнеце крыху з дарогі, а там і ўзбуджу, калі трэба. Ну, дык спіце сабе на здаровейка.

1928