Текст книги "Над Бугам: выбранае"

Автор книги: Міхась Лынькоў

сообщить о нарушении

Текущая страница: 11 (всего у книги 32 страниц)

– Заўтра? Дома буду. Хіба пад вечар толькі ў вёску пасуну, да чарпылёўцаў – харошыя хлопцы.

– А на чоўне часам не хочаш раніцой пакатацца?

– Чаму не.

– Дык давай разам. У Мікіцёнкавым чоўне. Тады і прыходзь да дубкоў.

– Добра... Ну, дык да заўтрага, Валя, пайду дахаты.

Яшка ўстае. Нязграбны, з рукамі-граблямі. Ён нерашуча яшчэ тупае на месцы, мусіць, нешта сказаць хоча, але ўрэшце суне на развітанне руку і, няўдала павярнуўшыся, ідзе дахаты.

Валя глядзіць некалькі хвілін услед, углядаецца ў шырокую спіну, на гэты шэры пінжак, на якім так вызначаецца пад месячыкам чорная латка, зашытая белымі ніткамі. Постаць Яшкі аддаляецца ўсё болей і болей, па ёй паўзуць чорнымі плямамі цені галінак прыдарожнае хвоі, тэлефоннага слупа, калодзежнага журава. А вось і нічога не відаць – зліўся Яшка з начною цемраю.

І сумна чамусьці крыху на сэрцы.

Золатка... Даражэнькі. Чаму ж золатка часам шэрае? Чаму месячык хаваецца ў хмары?

І чаму гэта пахне часам усё, як тая дудка лазовая, толькі-толькі скручаная, як тыя баранчыкі белыя, што вясною на вярбе распускаюцца. Гэта бывае часам, калі з Яшкам разам, бачыш яго, гаворыш з ім. Але не заўсёды. Вось і цяпер... Пуста нешта ўсё і холадна. Мудрагеліць, бачыш, а ці ты яго зразумееш заўсёды? Вунь дзяўчаты кажуць – любяць хлопцы іначай, кроў палае, кажуць... І б'юцца хлопцы і лаюцца – а дзяўчатам усё ж даспадобы каханне іхняе.

«Мо не люблю? Люблю, здаецца...»

Засмучаная Валя ідзе дахаты.

* * *

У інтэрнаце заўсёды шум, як у вуллі вясной, у цёплыя ясныя вечары. Праўда, гэты шум не пчаліны, не ціхі, не мілагучны. Тут заўсёды, асабліва ў гэтай палавіне, дзе моладзь, поўны вэрхал: пяюць, гуляюць, скачуць, крычаць, гавораць так, што аж вокны дрыжаць і мітусіцца полымя ў закураным пухіры газоўкі. Часам спрэчкі, часам буйная лаянка, часам ляціць праз ложкі, праз сталы чый-небудзь бот, пагражаюча выскаліўшы зубы, ці падушка вандруе пад столлю – усяго бывае.

Праўда, цяпер крыху цішэй. Дзіва, першая гадзіна ночы! Спяць некаторыя, як пшаніцу прадаўшы. Другія, згрудзіўшыся ў кутку на двух ложках, расказваюць анекдоты – адтуль далятаюць часам выбухі рогату, потым зноў цішыня – слухаюць. Паміж ложкаў швэндаецца з гармоняй Цімка Рубец і падпявае гармоні аб нейкім недарэчным казле і яшчэ больш недарэчным даенні яго, не даўшым асаблівых гаспадарчых вынікаў.

Але, мусіць, і казёл яму надакучыў, і Цімка садзіцца на ложак, пазяхае, нібы праглынуць хоча ўвесь пакой з усімі яго жыхарамі, і пачынае сцягваць бот. Бот мокры, слізкі ад гразі і вільгаці – мусіць, шлындаўся некуды Рубец да хутарскіх дзяўчат, – і Цімка крэкча, напружвае сілы, аж лоб чырванее і надзімаюцца на ім сінія жылы. Урэшце бот хлёпаецца аб падлогу, а з-за лішняй натугі Цімкава рука моцна выцялася аб жалезны ложак. Цімка, зморшчыўшы на печаную дулю твар, лаецца на чым свет стаіць і, каб спагнаць на кім злосць, дае «стопрацэнтнага ляшча» свайму суседу па ложку, Алесю, – той толькі-толькі сніў нешта, і прыгожы сон абарваўся раптам, а сам аж войкнуў.

– Ну-ну, нечага войкаць там. Бач, вышчарыўся... Ну што, мяне не бачыў? З'еў? На ж яшчэ, здаравей будзеш... Ну?

– Чаго табе трэба, чаго ты чэпішся да мяне смалой?

– От, пагавары яшчэ. Ну, яшчэ крыху... ну, от, слова адно... Бачыш, я злосны, а таму і цыц.

– Статуй ты кіеўскі, што з табой гаварыць і што з цябе ўзяць.

«Статуй» крыўднае слова. Але Цімка, заняты сцягваннем другога бота, недачуў гэтага слова.

«І к лепшаму, – думае тым часам Яшка, які ўвесь час назірае з свайго ложка за Цімкам, за Алесем. – Заснуць бы вось адразу, а то нешта ў галаве мутна, не збярэш і думак у адно – усе мітусяцца, рассыпаюцца і ўсё не пападзеш у толк, куды патрапіць, на чым спыніцца, што галоўнае... Вунь Цімка злосны. Але што ж яго злосць. Дурная, звярыная злосць... Дай яму папяросу добрую, абяцай яму чарку ў нядзелю, і адразу: «Го-го... дай жа я цябе пацалую... і сволач жа ты, не пры нас кажучы, але давай пацалую...»

І ён будзе тады лезці да цябе цалавацца, як дурань, ці, прыпаўшы к табе да вуха, выкрые адразу ўсе свае «найстрашэнныя» сакрэты: «А ведаеш: Нютка, брат, таго... як піць даць маёй будзе, от дадушы ж, няхай я з гэтага месца не ўстану... А ўчора, бра-а-тач-ка... што гаварыць, маліны, а не дзяўчаты там на хутарах. Не верыш? Гм... дурань».

Такі ўжо Цімка. Вядома, брэша заўсёды. Вось злосны – няўдача. Злосць спаганяе. А падыдзі да гэтага хлапца як трэба, дакраніся яго ласкавым словам – услед пойдзе, як авечка. Толькі хто ж можа павесці? Вунь усе, як што – статуй! Ну, статуй і расце статуем з медзянымі кулакамі. Не аднаму ліхтароў панаставіў, не адна дзяўчына паплакала: ні за што ні пра што прычэпіцца, і ляціць у мэтлухі, на шматкі спадніца, хустка... Праўда, статуй нападае на слабейшых заўсёды. А каб лезці да каго другога, які хоць крышачку за яго мацней, – дзе там, няма пораху! А перад майстрам якім – шыю гне, як цялятка тое. Ды і старэйшыя рабочыя колькі раз яшчэ – чуць што, падпояць Цімку ды на вуха яму:

– Цімка!

– Га?

– А што на цябе Гаўрыла казаў, каб ты ведаў толькі...

– Што ты кажаш?!

– Статуй – на цябе казаў. І што ты сабе думаеш? Даруеш мо?..

– Я?

– Ты...

– Каб я дараваў? Каб я гэта... ды я ж яму, гаду, адразу так шыю намылю, што не дачакаецца і водпуску.

– Дзе гэта ты там намыліш, байкі адны.

– Ну, вось жа крыж чэсны, што гэта яму так не пройдзе.

Цімка тут быў акуратным. Мыліў, старанна мыліў; нацкаваўшыя рагаталі звычайна, за жываты хапаліся. Як жа, такія жарты: ні з таго ні з сяго накладуць чалавеку ў каршэнь, той толькі глядзіць ды дзівіцца: адкуль што ўзялося.

...Але навошта мне даўся Цімка, вялікі клопат аб ім. Куды ні павернешся – усюды цяжка і непрытульна. Ці ў цябе адпачынак тут – немаведама што робіцца заўсёды! Ці гэта ж па-людску, ці нельга іначай рабіць усё, іначай жыць, скажам. Вунь у клубе скокі...

Няўжо другога чаго няма на свеце, каб жыццё ды зрабіць больш прыгожым, ну хоць бы такім, каб яно не рэзала вочы непрыгляднаю шэранню, гэтай хліпучай агідай, гэтым брудам, ад якога, здаецца, ніколі не адчэпімся. Жывуць жа вунь людзі, іначай жывуць... і праца за ўцеху, і жыццё даспадобы. Чаму ж у нас так і хто вінен у гэтым? І ўсё, здаецца, як след – камсамольская ячэйка ёсць, партыйцы вунь – каму ж як не ім заводзіць парадак новы? Дык дзе там, хоць бы хто языком памкнуўся – ні разу.

Ды і я до-о-обры... Чаго варт? Ні ў народзе, ні ў заводзе, ні... эх, Валя, Валя, няма і з табой парадку. І гавару вось часам, і яшчэ як гавару, а хто паслухаў? Ніхто. Што казаць аб заводзе, аб ячэйцы, калі вось з Валяй і то ў цябе не выходзіць нічога. Усе людзі як людзі, а на цябе і капыла нібыта няма. Так, капыла. А мо язык вінен, дзе трэба – там ён прышыты. Вось і сягоння. Ну, хацеў я яе пабачыць, пагаварыць шмат аб чым, пагаварыць ад душы: аб сваім, аб дарагім, аб усім тым, што хаваеш у сэрцы, аб гэтай радасці, радасці жыцця... Вось і гаварыў з ёй, цэлы вечар прастаяў, а што з таго – хоць бы слова адно аб тым, намёк. Аб чым хочаш гаварыць буду, а як толькі справа свайго кранецца, свайго жыцця, сваіх пачуццяў – маўчок тады, ані зыку, як казаў калісьці стары пастух Ахрэм.

А чаму ўсё гэта?

Чаму нелюддзю стаў я такою?»

І ўспамінаецца Яшку жыццё – небагатае яшчэ гадамі, невялікае сваімі радасцямі. Суму больш. Кожны ведае долю бязбацькавіча, парабчонка: усякі табе – указ, кожны табой патурае, мае ўладу над табой, над тваім сэрцам, над шчасцем тваім, маленькім шчасцем, калі часам ты яго знойдзеш. Знойдзеш – адбяруць, не паглядзяць на твае лахманы, на твае слёзы...

І замкнулася тады маленькая душа на замок, пачала глядзець на свет задумленымі вачмі, а думкі схавала, словы схавала – і леглі яны каменем цяжкім на маленькае сэрца. Мо таму яно так палахліва, так балюча ўспрымае ўсё, так скрытна і недаверліва да людзей. І заглянуць у гэтае сэрца цяжка каму, яно баіцца адчыніцца, баіцца жыццёвага холаду.

Але ўсё ні па чым. Прызвычаены мы да жыцця, да яго холаду і марозу. Выкараскаўся вось, самога сябе за вушы выцяг на прастор, да завода дабіўся. Нічога, цяпер жыць можна і як яшчэ жыць. Абы жаданне ды добрая воля. Вось адно толькі кепска, што не зусім падабаюцца парадкі на заводзе. Куды б лепей можна, а тут нешта ўсё не клеіцца, на лад чамусьці не ідзе. Вунь рабочыя часам лаюцца – два месяцы грошай няма, у хлопцаў распуста, языкі, што вёслы, як распусцяць – сцены чырванеюць. І дзяўчаты – чаго варты толькі! Ім дай тустэп, і нічога не трэба болей. Без тустэпу кіснуць. Ці ж гэта парадак?

Не, не парадак гэта, а бязладдзе, многа чаго трэба зрабіць, перайначыць. А як і што – дадумайся – ніхто рады не дасць, дапамогі...

Што далей – цяжка і думаць. Налягае на вочы дрымота, і туманяцца думкі. Ва ўсім пакоі старожкая цішыня: толькі скрыгане зубамі хто ў сне, заскрыпіць дошка на ложку, заскрабецца мыш у кутку ці старая ліпа за акном шархане галлём па страсе, і тады чулымі і старожкімі робяцца змрочныя сцены.

Вунь нехта застагнаў у кутку, нехта кажа праз сон, вядзе бязглуздзіцу. І зноў ціха. Швэндаецца ноч пад акном, заглядае ў вокны лупатым месячыкам, нясе старожкую варту, беражэ сон людскі, людскі адпачын. Але ці ўсе ж спяць? Вунь ціха скрыпнула палавіца. Нехта крадзецца паміж ложкаў. За ім другі... Белыя, нібы здані тыя... Мо на двор куды, па патрэбе?

І ляная, марудная думка нікне адразу, абрываецца салодкай дрымотай. Сон хваравіты, старожкі, як у часе бяссонніцы. І, нібы скрозь сон, чуе Яшка – ці то плача нехта, ці то вецер узняўся за акном і вые ў шыбкі па-асенняму: нудна гэтак, халодна і дажджліва. Аж зябка робіцца! Пацягнуўся і прыслухаўся...

Не, не вецер, няйначай у Ганны што... Так, у Ганны.

За спальным пакоем невялічкі праход, а збоку канурка – аршын на аршын. Там жыве Ганна, прыбіральшчыца, ці Нютка, як празвалі яе хлопцы. Нядаўна жыве, мо з месяц, не болей. Раней парабчанкай дзесьці служыла ці ў саўгасе. Цяпер на заводзе. Дзяўчына не зусім што, з твару – ніякае зайздрасці, дзеўка як дзеўка, але старанная, руплівая. Куды чысцей з ёй стала ў інтэрнаце. Прыбярэ ўсё, упарадкуе, падмяце падлогу, а то і памые часам. На што ўжо неахайныя хлопцы, а і то некаторыя цяпер, глядзіш, і ногі аб парог вытруць – няпекна неяк з гразёю ды на чыстую падлогу сунуцца. Адно не любяць хлопцы – сарамлівая занадта, і не то што сарамлівая, а проста, ну, не зусім вясёлая дзеўка, да кампаніі яе – ні тпру ні ну! З табой слова не скажа і ўсё глядзіць у падлогу, нібы цвікі тыя лічыць ці палавіцы.

– Ат, маслёнка мазутная.

– Цялуха-белабруха.

Так адзываліся хлопцы аб Нютцы, часам казалі ёй аб гэтым у вочы, дражніліся, насміхаліся. І хадзіла тады Нютка, уцяўшы голаў у плечы, хадзіла асцярожна, сціснуўшыся ў шэры, непрыгожы камяк. І каб не пападацца залішне на вочы людзям, хавалася ў сваёй канурцы.

Вось з гэтай кануркі чуліся цяпер у перадранішнім змроку пакоя ціхія ўсхліпы. Нютка плакала, як відаць, у падушку, бо ўсхліпы былі то гучныя, поўныя выразнага адчаю, то нейкія прыдушаныя, якія ішлі нібыта з-пад зямлі ці з гэтых сцен, са столі нізкай, што распасцерлася, павісла цяжарам над спальным пакоем.

«Чаго б гэта ёй?»

Усхліпы не сціхалі. Чутна было, як іх змяніў сутаргавы плач. Потым цішэць ён пачаў... Ізноў усхліпы.

«Што за праява? Пайсці запытаць...»

І хутка Яшка ціхенька пастукаў у дзіравыя дзверы, аклееныя старымі газетамі. За дзвярыма прыціхла ўсё. І, поўныя нянавісці, глыбокай чалавечай нянавісці і адчаю, чуюцца словы:

– Ізноў? Ізноў, праклятыя!.. Божа, чаго вам ад мяне трэба, чаго вы прысталі, чаго вы прычапіліся?

– Цішэй, апамятайся, чаго ты! Гэта ж я, Яшка, што ты вярзеш немаведама што?

– А чаго ты? – супакоеным і прыціхлым голасам пытае Нютка.

– Як жа чаго? Чую – плачаш. Ноччу... Дзіўна неяк. Запытаць вось прыйшоў, мо нездарова, ці што, мо дапамога трэба...

– Ой, сіл маіх нямашака болей. Няхай бы ўжо днём сляпіцаю лезлі ў вочы. Ну, проста жыцця нямашака, свет не мілы; пайшла б, здаецца, куды вочы глядзяць... Дык не, і ноччу няма супакою. Што ні ноч – дык стаяць пад дзвярмі, бэсцяць, высмейваюць, у дзверы ломяцца.

– Хто?

– Андрэйчык Лузан ды гэты, ну гэты самы, чарнявы такі, што кульгае крыху...

– Сцяпанка Віхлясты?

– Ну, ён... І чаго ім трэба? Кожнае ночы. І пажаліцца некаму. У заўком хадзіла анодысь. Дык што з таго. І гаварыць не сталі, абсмяялі толькі. «Ты, кажуць, ды супроць гэтага самага, якая з цябе і дзяўчына тады, пустацветам жыць хочаш... Кінь, даражэнькая, глупствы. Другая б на тваім месцы пазайздросціла толькі – бач, ад хлопцаў не адбіцца, а ты... ха-ха-ха».

– Ну, цішэй, Ганна, даволі, і рымзаць нечага. Мо яно і сапраўды глупства ўсё гэта, калі смялей на жыццё паглядзіш, не будзеш вочы тапіць у слязах. Самой смялей трэба быць, прычэпіцца хто – у пысу дай без усякіх там размоў. А ноччу калі хто – народ будзі, не ўсе ж вар'яты такія, як Лузанчык твой ды Сцяпанка Віхлясты.

– А сораму колькі...

– Ат, што той сорам. Яны ж, нябось, не саромеюцца, лезуць вось. Хоць ты ім у вочы ліні. Адным словам, супакойся, уладзім справу, не будзе гэтага.

– Калі б яно ды па-твойму.

– Ат, кінь... Спі, і годзе. Нашла вялікі клопат. Падумаеш! Усё знішчым, усё загоім.

* * *

Усё прыгожа навакол: і рака, і туман, і трава, і кветкі, і раса – халодная, іскрыстая, што гарыць-ззяе пад пяшчотнымі праменнямі ранішняга сонца. А птушкі над лесам, вунь там, на другім беразе, толькі і ведаюць:

– Чы-лік, ці-вік, чы-лілік... – гудуць срэбнымі званочкамі, свішчуць мілагучнымі свісцёлкамі – чаго толькі не пачуеш у песнях!

Іскры і прамяні сонца, мядовы пах, звон-перазвон галасоў птушыных, рэдкія беласнежныя воблачкі вісяць на ўсходзе, гараць залатымі акрайцамі, а раса так і кусае за ногі – вось яна, раніца... А рака нібы застыла ў ціхіх плёсах, укучаравіўшыся ніцымі лозамі, упрыгожыўшы берагі асакою-разучкай. На плёсах ціха, вада, як люстэрка. Калі пачне сонца лашчыцца аб халоднае люстра, тады па плёсу пырскі пойдуць, бурбалкі стралой паднімуцца – рэчка заплешчацца... Гэта ўсходзіцца, гуляе шчупак, павольна блісне бурштынавым бокам ашчапераны вокунь, мільгне плотка стужкай срэбнай, спакваля правандруе язь. А каля карча перасоўваецца ляніва з месца на месца векавечны лодар – чорны мянтуз. На пясочку, там, дзе плытчэй, шнуруюць печкуры, шнуруюць статкам і палахліва кідаюцца ў бок ад якога-небудзь каменьчыка, сцяблінкі, што коціць, перакачвае вада па дну.

«То ж стварэнні дзіўныя – печкураты гэтыя самыя. Маляўка, а вазьмі ты яе... Дробязь, можна сказаць, а і тая нібыта розум мае, адна не пойдзе – наравіць усё статкам. Ну, шчупак, возьмем – таму такія законы не пісаны, але ж я на цябе найду ўправу... Ну-ну, ты, дрэнь вадзяная, вось я табе патузаю... от... от... от... ну і тузануў! То ж паскуднае стварэнне – плотка!.. Каб жа ёй па-людску, дык не, тыркаецца ўсё, тыркаецца, а чарвяка як не было, нібы кот злізнуў... Эх, каб вокунь! Паважаная рыба. Ні табе дзёргу, ні табе страты чарвячнай, падыдзе, нюхне, дзёр і пайшоў, і пайшоў, аж на самае дно – знай, падсякай ды выцягвай... Важнецкая рыба, другой, можна сказаць, такой не знайсці. І кампанейская... Набрыдзе кампанія – усіх павыцягваеш, толькі знай закідвай, таму – салідная рыба! Не раўня якой-небудзь там плотцы або, скажам, уклейцы той недарэчнай. І не ёрш-дурань – з ім пакуты болей, а карысці, навару таго – ат, рак той самы. А чарвяка тым часам злізнулі, гады, не аблізнуліся нават...»

Юрка Пупок сядзіць на беразе на дубовым пенчуку і старанна насаджвае чарвяка на кручок. Раней чым закінуць вудзільна, Юрка злёгку пстрыкне пальцам па чарвяку, паплюе на яго. Для вясёласці. Каб жывейшым быў, вярцеўся болей – рыба паважае вясёлых.

Не адно ў Юркі вудзільна, а цэлых шэсць. Пара ў руках, а рэшту на шчупакоў паставіў – вісяць шнуры на рагульках, а на кручках жыўцы насаджаны, круцяць, небаракі, хвастамі. Часам Юрка знімае жыўца, насаджвае другога. Для вясёласці...

Юрка заядлы рыбак. Не праміне ніводнай свабоднай раніцы, каб не пайсці на рэчку, а ў нядзелю ўвесь дзень тут. І ці ўдалы лоў, ці няўдалы, не адцягнеш яго ад берага аніякай сілай, пра полудзень забываецца нават, прасядзіць галодны да вечара.

– Непуцёвы мой зноў вунь на рэчцы... Каб бот падбіць, ці паркан паправіць, ці бульбінай гарод закідаць – дык не: дзе там, і не думай, і не прыступу, далася-такі ў знакі яму гэта рыба! Нават спіць і то аб ёй сніць, – адзываецца часам аб Юрку яго паважаная палавіна.

– Затое ж ты з рыбай дзень кожны, чаго табе болей трэба?

– Ат... з рыбай, кажаш. Сказала б я... ды не варта часам. Шкада вушэй тваіх. Вунь людзі ў яго годы майстрамі сталі, а яму толькі гэтыя ўклейкі на памяці, анічога болей. Ды што казаць...

Дакарала часам жонка Юрку:

– Абібок ты, рачыя твае вочы, чуць свет – на вудзільну чэпішся... І дзе толькі розум мой быў звязаць каўтуны з такім вырадкам. У-у... халява ты дзіравая.

– Хоць дзіравая, ды не лапаць. Успомні, каханая, у чым я цябе браў, красуля ты мая андарачная.

– Ты і андарака не варт...

– Мо і не варт чаго, а табе ж мілы!

– Каб табе, даў Бог, ды такімі мілымі сталі твае вудзільны – куды лепей у хаце было б.

– Ну не рыгай, дарагая. Рыга – горад не прасты, тары-бары-растабары, а я мальчык халасты.

– Ат, разявіў ужо зяпала.

– ...а я мальчык халасты.

– А ты думаў – хто бацькам назаве? У каго дзяцей загарадзь, пара б і дзедам часам зваць, а ў цябе што, пустальга ты несусветная, ні ў таты, ні ў сваты – пустацвет той гарбузны...

– ...а я мальчык халасты.

Далей жонка не знаходзіла патрэбным працягваць дыскусію, бо Юрка нездарма назаляў «халастым мальчыкам». Калі жонка надакучала праз меру сваімі дакорамі, Юрка рабіўся надзвычайна сур'ёзным, паважна садзіўся на зэдлік і, паглядзеўшы моўчкі з хвіліну на збіты кіпець на пальцы, гаварыў:

– Ведаеш што? Ты от... язык твой, як хвост карові ў гіз – боўць, боўць, верць-круць і па-а-нёсся дудой, не стрымаць яго, не сцішыць... Ладна. Можна сказаць, я мужык твой. Чаго ж табе трэба? Качагар я? Качагар. Грошы атрымліваю? Немалыя грошы... на два раты – расперажыся, хопіць... Дзяцей? Можна сказаць, няма дзяцей. Хоць ад прыбытку галава не баліць, але ж у чым я вінен? Ты пра вудзільны рыгаеш... Можна сказаць, не ў вудзільнах справа. Дык чаму ж турбавацца? Ці я цябе жывасілам трымаю, ці жыўцом цябе ем, ці што? Загс недалёка. Адна хвіліна – чырк-расчырк і гатова: і ты – вольная галубіца, і я мальчык халасты...

– А каб цябе ўжо...

На гэтым справа заўсёды любамірна канчалася, і Юркава жонка, не меўшая асаблівае павагі да птаства, хоць бы сабе і галубінага, дэманстратыўна ляпала якой-небудзь чапялой у качарэжніку і даставала сёе-тое з прысмакаў.

– На ўжо... ласун... Ды не баўся.

Ласун спакойна ішоў на рэчку.

«Бяда – гэтыя самыя жонкі! Ці яна цябе зразумее? Ты вунь курэеш і курэеш у качагарцы, рад вырвацца на паветра чыстае. Тут табе і расіца – бач, ззяе, кропелька вунь, а ў ёй сонца адбіваецца... І кожны лісток блішчыць, і цвет раніцою пах пускае, і вожык вунь пабег – спаць хоча. Да чаго ж працавітае стварэнне – усю ноч на нагах... І казюркі табе поўзаюць, мураш галінку цягне, а над рэчкай стрэлак колькі і крылейкі, як тыя шкляначкі разнаколерныя. Хараство, можна сказаць, неўміручае... Эге... а чарвяка зноў сцягнулі... Заглядзеўшыся, праміргаў... Стой, стой... стой!.. Чшш... Ото-то-то... Ну-ну-ну... і яшчэ раз... о-о-о... р-р-аз...»

І небарака-вокунь, старанна верцячы хвастом, ляціць бліскучай дугой у паветры, пралятае праз вольхавы куст, і чутна, як лапаціць ён, мякка падскаквае на мурожнай траве.

У Юркі рукі трасуцца ад радасці, і ўвесь ён аж млее ў адчуванні ўдачы, заплюшчвае вочы і пацягваецца ў плячах.

– Фунты з два, мусіць, і як яшчэ лёска вытрымала...

Юрка ўстае і ідзе да вокуня. Але што за трасца – ні вудзільна, ні рыбы, і дзе б тое што і падзелася? Што за праява?

Юрка глядзіць за куст, потым ідзе да берага, углядаецца ў ваду – анічагусенькі, ні следу, ні паху. Што за д'ябальшчына? І хто б падумаў. І ніколі не здаралася так...

Раптам нечыя далоні закрываюць Юркавы вочы – нехта падскочыў ззаду.

– Адгадай!

– Ат, блазны, жарты не ў час заводзіць, што гэта я табе – сват-панібрат ці ў сад разам лазіў?

– Ну, не мармыль, годзе!

Перад Юркам Яшка, рагоча, заліваецца.

– І лоўка гэта я ў цябе вокуня вывудзіў. Іду гэта я, чую – нехта аб харастве гаворыць. У чым справа, думаю. А тут твой вокунь проста мяне па шапцы... Каторы гэта? Шмат нацягаў?

– А каб ты спух! А я ўжо дадумацца не мог – куды вудзільна падзелася... Але ж якое цябе ліха тут носіць?

– Ліха чалавека не носіць, ад яго папаўзеш па зямлі. На рэчку прыйшоў паглядзець!

– Хіба не бачыў? Занадта спрытны ты сёння.

– Ды вось ахвота пашвэндацца па беразе.

– Глядзі, хлапец, бачу я, па якіх ты справах швэндаешся. Уклейкі, браце, цяпер занадта аліментнымі сталі...

– Ну, кінь глупства. Скажы лепей, як клёў ідзе.

– Ат, што той клёў, нешта не клеіцца сёння, толькі і знай – чарвякоў насаджвай.

Яшка ведае, як падысці да Юркі. Аб чым хочаш з ім пагаварыць можна, пачынай толькі з вокуня, тады Юрка раскажа табе аб усім: як трэба падыходзіць да кожнае рыбы, калі якая клюе добра, як рагулькі ставіць, як прынаджваць, як падпільнаваць сома, чаму ракі вывеліся... Ад ракаў можа перайсці да былога панскага загадчыка завода, які вельмі паважаў ракаў. Ад загадчыка да пана, ад пана да прыстава, адным словам, усё жыццё перабярэ Юрка – і старое і новае. Тады можна знячэўку і запытаць:

– А чаму гэта цябе на сходах нешта не відна? А ты ж, здаецца, і член заўкома, так ці не?

– На сходах, кажаш? Гм... А ты бываеш на сходах?

– Ці ты ж не бачыў?

– А што ты там бачыў, на сходах гэтых самых? Ваду ў ступе таўкуць? Таўкуць. Тры бочкі нагавораць? Нагавораць. А дырэктар як скажа слова – і крыць нечым, усё па-ягонаму. Правільна ці няправільна, але ж на тое ён і ды-ы-рэктар, не абы-хто...

– Дык, кажаш, і няправільна часам скажа?

– А што ты думаеш... Правільна гэта, калі Гальчука зволіў? Колькі год чалавек на заводзе працуе, усё жыццё, можна сказаць, на заводзе пражыў... І зволіў. «Непакойны, кажа, элемент, склоку сярод рабочых разводзіць...» А ў чым гэта склока, запытаць цябе часам? У тым, што на сходзе дырэктара крыў за запазычанасць рабочым, за кепскія печы, што абпальваюць кожны дзень работніц. Дык гэта склока, па-твойму? А каго ж ён на работу прымае? З хутароў вунь. Работнікаў знайшоў... У іх гаспадарка ад дабра ломіцца... Але дзе там – рубель ніколі ў кішэні не вадзіць – лішняя пляшка будзе.

– Чаму ж ты нічога не кажаш? Чаму на сходах маўчыш?

– Маўчым... І маўчаць будзем. Вунь сказаў я раз, дык твой жа, ну, сакратар ячэйкі твае, і сказані мне: «Чыя б кароўка мычала, а твая б маўчала, як-ніяк, ты ж у заўкоме... без цябе разбяруцца тут...» Вось і сказані. Нагаворышся! Не, голуб, далей ад граху, гэта лепш. Я сваю печ ведаю, адбыў чаргу і айда. А каб у заўком гэты самы – ану яго к ліху, ступа адна. Што ж ты гэта думаеш сабе – тры месяцы рабочыя гроша шчарбатага не бачаць. Добра, у каго гарод ды карова, скажам, ды там падсвінак або што... а як другому?

– А што дырэктар пяе?

– «Вы, кажа, пралетарамі свядомымі павінны быць, раней на пана працавалі, цяпер на рэспубліку на савецкую, не грэх і без грошай часам пасядзець». А што ж ты – бутэлькі грызці загадаеш, ці што? Яшчэ таму-другому авансы даюць, а ты даступіся...

– Чаму ж ты маўчыш усё ж ткі?

– А ідзі ты, адкуль прыйшоў, маўчыш ды маўчыш... Глядзі, які гаваркі знайшоўся. Ідзі вунь, мусіць, чакае...

* * *

Зірнеш на берагі, і здаецца – плывуць яны назад, плывуць мякка, не здрыгануцца. Цурчыць вада пад чоўнам, і ціхія ўсплёскі вёслаў лашчаць вуха. А вада – як люстэрка, толькі на стрыжані круцяцца, разбягаюцца трапяткімі пярсцёнкамі хвалі, з пырскамі, пухірамі, масляным накіпам пены. Валя правіць вяслом, а Яшка сядзіць на качотах і пружыніць рукі, нахіляючыся то назад, то наперад. Налягае на вёслы, а вачмі вяслуе па Валі. Яе льняныя валасы раскудлачыліся, на потны лоб звіс гэтакі смешны чубок, палаюць шчокі румянцам і сарамліва выглядаюць з-пад блузкі мярэжкі кашулі.

Глянуў на іх Яшка, засаромеўся і пачаў глядзець у ваду, у якой зыбалася і расплывалася Валіна постаць і гэтак смешна, смешна – уніз галавой.

«Як-ніяк, а люблю...»

І задумаўся. На хвіліну заблытаўся ў вёслах, неўпапад налёг на іх, і адно вясло, чыркануўшы злёгку па вадзе, абдало Валю цэлым фантанам пырскаў – аж тая здрыганулася.

– Эх ты, мядзведзь, няўклюда ты гэткая... Вось вазьму і патаплю цябе тут, – і Валя пачала парыўчата зыбаць човен, ад чаго пабеглі навакол вясёлыя хвалі-кружэлкі і сам човен зачэрпнуў краем ваду.

– Ну, годзе табе, на вадзе жарты кепскія – пакупацца не доўга...

– І страшна, думаеш? Ну, давай пакупаемся. Вось, ра-а-з...

– Кінь, кінь глупствы, глядзі, куды правіш, уткнёмся ў кручу.

Валя смела, шырока загрэбла вяслом, і плыткі човен стралой панёсся да нізкага, аброслага асакой берага невялічкае выспы... Човен зашархацеў асакой і мякка ўліп носам у тваністы бераг.

– Ну, вылазь! – камандуе Валя.

– Ідзі ты ўперад.

– Айда, айда без цырымоній, а то яшчэ вывалішся...

Яшка памагае Валі выбрацца на бераг.

– Ну, цяпер айда за шчаўем, ды глядзі – шчыпай толькі маладое, а са старым і на вочы не паказвайся...

Яшка нехаця нагінаецца за шчаўлінкамі – ці мужчынская то справа, – а ў думках далёка ад іх. Аб Валі ўсё. Учора вунь хлопцы, калі ішлі са сходу ячэйкі, нібыта так, жартам, кінулі ў вочы:

– Яшкец! Глядзі, каб не застаўся ты з носам.

– А што?

– Даштокала вось... Сляпым робішся. Людзі па малінку ходзяць.

– Па якую малінку?

– Эх ты, яму разжуй ды ў рот пакладзі... Задужа ласы Анатоль Іванавіч да малінкі.

– Ну?

– Чапялой абаранкі гну... вось табе і ну. Вуч-о-оны. А вучоны, што «кнігу чытае».

Пры чым яно тут усё – ліха яго разбярэ. А ўсё ж ткі трошачкі сумна. Нешта ёсць, і ў чым яно, гэтае нешта, – пакуль невядома, бо нічога ж, здаецца, анічагусенькі не заўважваў.

А Валя збірае шчаўе, распявае песні, і голас яе – малады і мяккі – разліваецца, сцелецца па вадзе, ляціць назад рэхам з-пад высокае кручы, з Залатых Ключоў. Залатыя Ключы – вір пад кручай, дзе ходзіць вада кругамі, дзе кружочкі белае пены з блішчастымі пухірамі не могуць выбрацца на рачны прастор, на шырокі плёс і кружацца-кружацца, нібы ў зачарованым коле. Прыемна сачыць за гэтым вірам, назіраць, як пападаюць у яго трэсачкі, галінкі дрэў, сцяблінкі асакі ці адарваны цвет жоўтых збаночкаў.

– І лодар жа ты, ну дзе тваё шчаўе? Бач, конскага нашчыпаў... І што ж ты сабе думаеш!

Валя жартаўліва сцёбае яго лазінай, садзіцца поплеч і заглядае ў вочы Яшку. Глядзіць і паступова змяняецца і ўжо зусім другім голасам пытае паціху:

– Чаго ты такі? Аб чым ты думаеш?

– Ды нічога... Бачыш, вір вельмі прыгожы; і страшны ён і прывабны: усё круціцца, круціцца, круціцца... І днём і ноччу. І тысячы год. Усё круціцца, круціцца.

– Ну і няхай сабе круціцца, які табе клопат?

– Бачыш... прыгожа. От, ты толькі падумай: надыдзе ноч – ціха ўсё – паляжам спаць... А ён усё круціцца. І раней круціўся. І колькі год... Кажуць, і Зямля круціцца, і мы з Зямлёй круцімся... От і зразумей усё – а чаго ж яно круціцца? І чаму збаночкі жоўтыя, а не белыя, і чаму гэта ўсё... от я, ты, чаму, скажам, у цябе вочы сінія, а не... зялёныя?

– А таму, што ў цябе не чырвоныя.

– Кінь глупствы, Валечка. Я табе аб адным, а ты аб другім. Я от і думаю. І прыгожа, ведаеш, як часам падумаеш: ты адзін-адзін, малюсенькая кропачка, а навакол цябе свет, навакол блакіт неабсяжны. І сонечныя праменні ідуць, як стрэлы, напаткаюць цябе – табе цёпла. І зямля, а на зямлі людзі. І паску-у-д-ныя ж людзі, Валя, асабліва хоць бы ў нас... Ды не толькі ў нас. Вось раней за пастушка я быў – ганяў кароў чужых у поле. І былі людзі сабакамі. Не ўсе – тыя, у каго служыў. Кавалачка хлеба шкадавалі, не спускалі вачэй, пакуль не з'ем. Але толькі клопату! Выйдзеш у поле, ляжаш пад хвояй дзе-небудзь, ляжаш і глядзіш угару, не зварухнешся... І галінкі не трапечуцца, толькі ветрык шуміць у іх ці-і-ха, ці-ха... Смалой пахне, а ўгары пярынкамі лёгкімі і зыбучымі сунуцца белыя хмаркі. Ідуць і ідуць чарадой незлічонай... А то павуцінкі – плывуць, серабрацца... і хочацца ўслед за імі. Каб крылле – узяў і паляцеў бы. А вясной бярозкі такія зялёныя-зялёныя, і вечарам пах ад іх і, як пчолы, хрушчы гудуць. А то ляжаш над кручай, над Залатымі Ключамі, – недалёчка і служыў тут... У траве мурашы ды казюркі поўзаюць, куюць кавалікі. А ў вадзе сонца купаецца, і круціцца вір, круціцца, круціцца... І страшна, аж млосна робіцца. І добра... на душы адлягае.

Валя глядзіць на вір і шчыльней прыхіляецца да Яшкі. Не то страх, не то нейкае другое пачуццё, ледзь прыкметнае, трапяткое, агортвае цела, і хочацца Валі гэтых слоў Яшкавых, што льюцца ціхім струменем, ахінаюць сэрца нейкім нязведаным спакоем і ціхаю неспазнанаю радасцю. Хоць дзівак, але мілы...

– А скажы, Яшка, чаму гэта Залатыя Ключы? Чаму яны завуцца так?

– Залатыя Ключы? Бач, даўно гэта было. Мне расказвалі тут на сяле. Дзяды і тыя не памятаюць, так, паданне няйначай. Калісьці, даўным-даўно, шумеў па вакольных палях непраходны бор, па нізінах балоты цягнуліся, і на сотні вёрст не было ні душы чалавечае. Толькі і можна было чалавека ўбачыць на рацэ, бо толькі па ёй і дарога была. Вядома, параходы ж тады не хадзілі, больш на чоўнах усё, на вёслах... Прыязджалі часам і багатыя людзі, і князі там, купцы, скажам. Ездзілі ўзброеныя, бо час быў дзікі і дарога глухая. І вось над кручай гэтай у нетрах лясных пасяліліся, калі верыць старым людзям, разбойнікі. Ніводнага судна не прапускалі, заганялі на мель – і ішла тады расправа, ішла разбойніцкая пацеха. І цяпер яшчэ рэшткі суднаў часам знаходзяць ці якары старыя, старыя стрэльбы.

Дык вось, было ў разбойнікаў гэтых замчышча на гары пасярод непраходнага лесу. І жыў там вялікі разбойнік Бутрым Дуб. І былі браты яго – уся сямейка разбойная: Агап Аднавок, Каліна Зялёны, Саўла – Чорныя Вусы і малодшы брат Расціслаў – Дзявочыя Вочы. Жылі браты, грэлі рукі аб судны купецкія, цешылі сэрца крывёю, і ў замку часам баляванне ішло дзікае, разгульнае, як шалёныя лясныя навальніцы.

І вось ехаў раз па рэчцы не то князь, не то вольны чалавек купецкі, ехаў з падарункамі багатымі, бо шлях трымаў да цара маскоўскага. І з ім жонка яго – маладая красуня. Ну, як у казцы там, вочы – зоркі і, як ноч, каса чорная па калені. Ну, пайшоў князь печкуроў лавіць на зыбучае дно, за ім услед і чаляднікі яго верныя. І толькі ўзняў Агап Аднавок свой востры палаш над галавой слаўнай Кастусі – так звалі красуню, – як Бутрым цяжкай дубінай выбіў палаш з рук Аднавока і ўзяў Кастусю за чорныя косы. Ці ў яе вачах быў чаруючы зірк, ці былі косы яе пахучыя, як вясеннія лозы, ці, можа, вусны яе былі саладзей маліны, але толькі Бутрым сказаў тут: «Браты мае дарагія, каханыя. Жывём мы з вамі ні многа ні мала, а сэрца старэе. І сохне кроў. Дык прызнайце ж яе за жонку маю дарагую...»