Текст книги "Над Бугам: выбранае"

Автор книги: Міхась Лынькоў

сообщить о нарушении

Текущая страница: 10 (всего у книги 32 страниц)

– Добра, мы гэта праверым...

Сузана пакінулі ў паліцыі.

Гэта яго асабліва не ўразіла. Не ўпершыню яму даводзілася знаёміцца з паліцэйскімі парадкамі. Падумаеш, подпісы... Ён жа сам адразу прызнаўся, што падпісаў іх па просьбе маці. Якая гэта падробка? А калі нават і падробка, дык гэта ж не якое-небудзь там вялікае злачынства... Вядома, пакараюць, але ён не дужа ўжо баіцца пакарання, бо ўсё ж яго чакае лепшае ў жыцці. І лепшае поўнасцю адплоціць яму за ўсе яго мінулыя крыўды, прыніжэнні, нястачы. Канечне, не варта было звязвацца з гэтымі дурацкімі полісамі, як-ніяк, непрыемна. Але ўсё такая дробязь, аб якой не варта і думаць. Ну патрымаюць, ну могуць і пасадзіць на які месяц-другі, але ж затое потым ён возьме сваё, ён яшчэ пакажа ўсім, хто ён такі, у яго ж будуць тысячы і тысячы долараў... Вось толькі дарэмна ён выпаліў з гарачкі, што ён нікога не забіваў. Гэты дурань – паліцэйскі – можа яшчэ падумаць Бог ведае што, і собіла ж яму распусціць язык... Аднак глупства гэта. Кожны на яго месцы сказаў бы тое ж самае, калі б яго арыштоўвалі ў такі час, калі здарылася такое... Такое... Сузан не хацеў назваць сваім імем гэтае «такое».

Ён сядзеў і суцяшаў сябе, і будучыня малявалася яму ва ўсёй сваёй прыгажосці. І новы дом, які аблюбаваў ён, і, магчыма, будучая майстэрня, дзе ён будзе гаспадаром, дзе будуць працаваць на яго некалькі рабочых, а яму застанецца толькі падлічваць прыбыткі. Спачатку майстэрня, а потым можна будзе ўзяцца і за што-небудзь большае...

Находзілі і сумненні, падазрэнні. Чорт паднёс яго з гэтымі полісамі. Пачнуць з іх, яшчэ, чаго добрага, дакапаюцца і да таго... Так жа падвяло спазненне з адлётам самалёта. Усё ж было разлічана на дзве гадзіны. Усё адбылося б тады над высачэзнымі гарамі. Якраз аніякага б тады следу... А цяпер вось пісакі з газет намякаюць на нейкі выбух... Здарылася ж усё на раўніне, дзе любая драбяза з таго, што было з самалётам і яго пасажырамі, застаецца на зямлі, кідаецца ў любое вока. Д'ябал бы іх пабраў з усімі гэтымі парушэннямі графікаў руху. Але ліха на яго... Не такая лёгкая справа дакапацца да нейкай там прычыны... Не варта думаць аб усім гэтым ды псаваць сабе настрой. Усё пройдзе, усё мінецца, застанецца толькі законная спадчына, і яго пальцы адчуюць дотык хрупасткіх долараў, за якія можна купіць усё, чаго толькі ні пажадаеш...

Спакуслівыя мары змяняліся пакутлівымі сумненнямі. Раніца прынесла яму жорсткае расчараванне. Яго павялі зноў на допыт. Ён ужо прыкідваў, як лепш адказваць на ўсе пытанні аб полісах. Але пра полісы на гэты раз і не пыталіся. Перад ім палажылі на стале нейкую рэч, крыху падобную на патрон.

Коратка запыталі:

– Вам знаёма гэтая рэч?

Сузан сцяўся ўвесь і, адчуваючы, як дрыжаць яго рукі і неяк раптам перасохла ў горле, ледзь вымавіў два словы:

– Не ведаю... – І дадаў пасля хвіліннай паўзы: – У першы раз бачу.

– Вы ўпэўнены ў гэтым?

– Так... Та-а-к...

– Гэтая рэч знойдзена ў вашым гаражы, нашто ж залішне адпірацца?

– Я крыху слабы на вочы, недабачу... Пакажыце бліжэй, – гаварыў, адцягваючы час, каб жа прыдумаць і сказаць нешта такое, што пераканала б іх, што ён тут ні пры чым, што гэта нейкае прыкрае непаразуменне, нейкае д'ябальскае насланнё...

– Ну, глядзіце бліжэй!

Яму падсунулі патрон пад самы нос. Ён доўга разглядаў яго, нават паспрабаваў кіпцем налёт зялёнага вокісу медзі, узважыў патрон у руцэ.

– Так, я цяпер магу вам сказаць, што гэта такое. Гэта дынамітны патрон. Яго ўжываюць у рудніках, падрываючы пароду.

– Усё правільна. Але чаму апынуўся ён у вашым гаражы?

– Я некалі працаваў на рудніку. Гэта рэч выпадкова засталася ў мяне ў кішэні, ну... і аказалася ў гаражы.

– Навошта ж яна была вам патрэбна?

Сузан доўга думаў. Урэшце загаварыў хутка-хутка:

– Бачыце, адзін знаёмы фермер скардзіўся мне, што ў яго на ўчастку вялікія камяні... Я збіраўся дапамагчы яму, узарваць іх...

– І ўзарвалі?

– Не, што вы! Ён жа застаўся, патрон, цэлы...

– І больш вы не мелі патронаў?

– Вядома...

– А з гэтай рэччу вы знаёмы? – І следчы вынуў з шуфлядкі стала рэшткі другога пакарабачанага патрона, а з ім яшчэ некалькі пазелянелых медных аскепкаў.

– Гэта рэшткі ад узарваных патронаў...

– Вашых патронаў?

– Што вы ад мяне хочаце, Божа, мой Божа! – залямантаваў Сузан. – Мяне пыталіся пра полісы, а пры чым тут гэтыя патроны? Пры чым я, нашто гэта? – І Сузан зайшоўся ў істэрычным плачы.

Яму далі вады, супакоілі. І калі найшла на яго поўная абыякавасць да ўсяго, аб чым у яго пыталіся, ён стаў пакорна, як авечка, адказваць на пытанні. І аб дынамітных патронах, і аб гэтым праклятым будзільніку. Праўда, ён спрабаваў, хаця даволі вяла, супраціўляцца спачатку, але, выслухаўшы, што жонка яго сапраўды расказала аб нейкіх яго практыкаваннях з тым гадзіннікам, адказаў, што такі будзільнік сапраўды быў, але ён недзе выкінуты, і ён добра не ведае, дзе, урэшце, ён. Ды і ці варты ён увагі, гэта ж быў сапсуты, такі стары, стары механізм... І яму паказалі тады кавалачак пакарабачанага цыферблата і сказалі, што жонка яго апазнала гэты кавалачак як рэшту цыферблата былога будзільніка.

– Можа, гэта і так... Але ж я кажу, што забыўся, куды выкінуў тое ламачча...

І яму напомнілі, што рэшткі будзільніка, які быў часткай самаробнай бомбы, былі там жа, дзе і рэшткі дынамітных патронаў, дзе і рэшткі ад загінуўшага самалёта.

Сузану засталося адно: маўчаць. Ён сядзеў ссутулены і паціраў лоб, нібы сілячыся ўспомніць, як жа гэта ўсё адбылося. Думкі мітусіліся, усё ніяк не маглі прыйсці да ладу. І толькі адна думка была ясная, акрэсленая: не бачыць яму, як воч сваіх, запаветных долараў. І ці толькі долараў?

Быў суд. Сузану далі належную кару за яго шчыры падарунак маці. Увесь час – і калі быў суд, і калі сядзеў ён у турме – ён быў пануры, абыякавы, маўклівы. Ён не захацеў нават пабачыцца перад апошнім часам сваім з сям'ёй, з былымі прыяцелямі. І тады, калі прапанавалі яму гэтую сустрэчу, ён катэгарычна адмовіўся:

– Мне нічога не трэба, нічога не трэба... Не, не... нічога...

І толькі калі падвялі яго да дзвярэй газавай камеры, ён стаў сутаргава ўпірацца нагамі і нема закрычаў на ўсю турму:

– Нашто? Я не хачу! Не трэба! Я нічога не зрабіў вам благога... Я хацеў толькі долараў, толькі долараў...

Гэты крык паволі заміраў за жалезнымі дзвярамі камеры.

1960

АПОВЕСЦІ

Апошні зверыядавец

Сэрца ў Валі – маленькае сэрца. Таму ў ім не знойдзеш ні вялікіх таямніц, ні крыўд балючых, ні жыццёвага суму. Усё гэта ўласціва людзям, якія працярэбілі сцежкі доўгія па зямлі, заслалі іх дзесяткамі год.

Ну хоць бы татка Валі – стары гутняк Антось. У яго і вочы не свецяць – няма бляску ў іх. Дзіва, дзе ж яму быць – не год і не два выдзьмухвае Антось бліскучыя, як жар, і залатыя, як сонца, бутэлькі. Залатыя таму, што гарачыя, гарачыя, як тое пекла аграмадністай печы, дзе варыцца шкло.

Дзе ж бляску тут быць у вачах, калі шосты дзесятак сеў на стары каршэнь, сагнуў хрыбет дугою нягнуткай?

А Валі што...

Вы бачылі лён на палях, калі ён цвіце? Ветрык ціхі павее – усходзяцца сінія хвалі, сыплюцца пялёсткі сінія на пахучыя межы. Такія ж Валіны вочы. Сінія-сінія. А калі засмяецца Валя ці гляне гэтак трошачкі злосна – тады, здаецца, сыплюцца з воч яе пялёсткі сінія ці сінія іскры. Такія ўжо вочы...

А льняныя валасы Валіны, асабліва калі сонца заблытае ў іх свой прамень? Яны ззяюць тады агняцветнымі карункамі, будзяць радасць у старога таткі, гоняць з твару жыццёвы сум усмешкаю цёплай, айцоўскай. І калі пасля полудня пацалуе Валя знянацку татку ў шчаку і пабяжыць, заскача па старым пакойчыку, Антось усміхнецца, галавой паківае дый скажа:

– Ах ты мая каза-дераза, непаседа ж ты мая дарагая. Непаседлівая, неўгамонлівая... – І, памаўчаўшы крыху, дабавіць: – Ёрзкая ты ў мяне, браце, дзяўчына. Не нажыць бы бяды часам... Молада-зелена.

Так, молада-зелена...

Молада, як пахучыя вятры вясновыя, поўныя гуду жыццёвага, перазвону палёў і лясоў – перазвону птушынага, срэбнага. Зелена, як тыя лісточкі прыбярыхі-бярозкі, як тыя лугі-мурагі са сваімі мядовымі кветкамі... Вунь яны, палі-лугі, параскінуліся за ракой неабдымным абрусам, а на ім узоры: цвітуць-расцвітаюць раннія лугавыя краскі – жаўтацвет, кураслеп... Аж уваччу ад яго пярэсціцца.

«Як у Яшкі вяснянкі – гараць, не згасаюць... А дурань Яшка...»

Гэтак думае Валя, седзячы ў канторы завода, паклаўшы пальцы на абшарпаныя клавішы «Ундэрвуда». Яна машыністка. У канторы служыць, у канторы гуты. Кантора вокнамі глядзіць на раку, на шырокі луг. А там вясна, там сонца сее жменямі свае шчырыя ласкі, абуджае зямлю да жыцця, да цвіцення. І жыве зямля. Паглядзі на далёкае поле і заўважыш – трапяткое дыханне зямлі струменіць паветра, нібы разлілі гарачае шкло, і павісла яно над зямлёй, празрыстае, трапяткое, жывучае.

І ў кантору лезе сонца назолай, забіраецца ў Валіны косы, пускае зайчыкі ад «Ундэрвуда» на шэрыя сцены, на столь, на плакаты, партрэты. Добрае сонца, ды далёка. Яно – за акном, за ракой, на неабсяжных блакітных прасторах.

А тут «Ундэрвуд». Зафарбаваны пальцы. І клавішы спіс выбіваюць. Бач, палучка хутка, трэба ведамасць для канторы, па ёй атрымліваюць грошы і татка, і рабочыя ўсе, і... Яшка.

«Дурань Яшка...»

Няхай сабе і так, няхай сабе Яшка і дурань, але ўсё ж ткі ён Яшка, і імя яго так старанна выбіта на машынцы і нават падкрэслена крыху.

«Трэба ножычкам падчысціць пасля. А то яшчэ падумае, што... у голаў сабе чаго забярэ... Дурань».

Вядома, дурань... Колькі дзён ужо, а на вочы – ні разу... Хоць бы слова, ці што – анізвання. Падумаеш, хіба толькі ён адзін – хлапцамі плот гарадзі. На заводзе не адаб'ешся ад іх, не адчэпішся. Праўда, у Яшкі вочы... Ат, што там вочы, ну шэрыя вочы, звычайныя. Голас... і голас звычайны. А рукі? Барані Божа, што за рукі – на граблі падобны... Ат, дурань, чысты дурань. А гаворыць, ах, як ён добра гаворыць, і словы такія – так прыемна іх слухаць... Тады цёпла неяк робіцца на душы і хочацца паглядзець яму ў вочы, у цёплыя шэрыя вочы. А ён паглядзіць так, крышачку вока прыжмурыць, і затрапечацца сэрца, маленькае Валіна сэрца... Ну дурань, ясны дурань...

– А як у вас ведамасць?

Гінуць зайчыкі на сцяне, за вясновыя хмаркі хаваецца сонца, па спіне халадок прабягае.

– Ведамасць? От зараз...

– Ну-ну, запрацаваліся? Аб чым гэта вы думалі, Валя? Я ж бачыў, заглядзеўся на вас тут.

– Толькі і справы вам, таварыш дырэктар, на мяне глядзець... Гэта я вось аб чым... Па якому разраду паставіць рабочага новага?

– А там жа спіс ёсць.

– А-а... спіс... то добра... Я хуценька скончу.

– Ну-ну, канчайце, ды можна і дахаты скора, субота сёння... скончым раней.

Машынка акуратна выстуквае літары, разам з машынкай стукае сэрца. Стукае ўпарта, настойліва, нібы выскачыць хоча з цеснае клеткі. А чаму, з якое прычыны?

«Глядзіць, не глядзіць? – думае Валя. – Глядзіць, мусіць, бо неяк сядзець нязручна, пад табой нібы ходзяць спружыны, а за плячмі халадок павявае, той халадок, калі глядзіць табе хто-небудзь у спіну, сочыць за табой ззаду».

І, пераблытваючы спіс, Валя асцярожна і хуценька азіраецца, і адразу ўся – макаў цвет, цвет чырвоны.

«Ізноў... Ну чаго яму трэба... – думае Валя пад стук машынкі. – Каторы раз... Вось уныпіць вочы, і хоць бы што. Нібы яму і працы няма, ці што, як толькі ўглядацца ў мае косы».

Валя асцярожна папраўляе рукаў свае чырвонае блузкі. Не паспела раніцой зашыць маленькае дзірачкі, заўважыць яшчэ. «А якая яму, паміж іншым, справа да майго рукава... Вось дурная... Але, мусіць, валасы раскідаліся – ото гора з гэтымі шпількамі!.. А ён усё, пэўна, углядаецца... Ой, скончыць бы ўсё хутчэй ды дамоў...»

Гудзіць гудок над палямі і лясамі, рвецца несупынны ў акно, заліваецца медзяным голасам, нібы гудам сваім зацямніць хоча сонечны бляск. Але навошта? Гудок і сонца – добрая справа, асабліва пад вечар. За гудком – дамоў, за гудком – полудзень, за гудком – яшчэ паўдня сонечнага. На тое субота.

«...Усё тое добра, што мае добры канец. А чым ён кепскі? Замялося старое ў завірухах, у жыццёвых завеях замялося – канцы схаваны... Не знойдзеш іх, не патрапіш на сляды старыя. Мо сам і патрапіш – другім у недагадзь... Канец пекны – дырэктарам завода стаў, чаго болей трэба... Ну чаго ж трэба болей? Ды пры нашым жыцці, ды пры нашым быцці!

Канец добры...

А мо і не канец? Мо гэта пачатак слаўны?

«На бязрыб'і і рак рыба», – казаў калісьці паважаны папаша.

Так, на бязрыб'і... На бязрыб'і нашым, на нашай бязладзіцы, на нашым веку сумным, часе кручаным... Так, на бязрыб'і... Не адзін жа завод у акрузе. Вунь трэст ёсць. Было б жаданне ды здольнасць... А здольнасць, ого, яе хопіць, як хапала дагэтуль. Толькі б смеласці болей, паболей адвагі – усё будзе тваё, чаго ні захочаш.

«Смеласць гарады бярэ» – так казаў калісьці паважаны папаша.

Так, гарады... Гарады і смеласць... Не, папаша, не ў смеласці справа, здаецца. У гарады, дружа, не суйся пакуль – прышчэмяць нос.

Прышчэмяць...

З галавой адарвуць...

Адарвуць...

Не памілуюць...

Па галоўцы цябе не пагладзяць...

Ат, што гэта я? Раскіс, абмяк, нібы нелюдзь якая...

Жыві, пакуль жывецца... Вышэй жа галаву, жыццё на прыцэл, дарагі мой, а там... там... далей хоць трава не расці...»

Устаўшы з канапкі, дырэктар завода, Анатоль Іванавіч, нервова захадзіў па сваім пакойчыку. Вячэрні вясенні змрок уліваўся праз вокны, абдымаў вільготнымі пахучымі хвалямі сцены, падлогу, запаўняў увесь пакойчык нечым нез'яснімым, дзівосна-трывожным, як глыбокая сінь неба, як гэта суцішная бярозка, ля якой гудуць струною кволай хрушчы – чмялі вясенняга вечара.

Змрок вясенні, зялёны крыштальны змрок так бадзёрыць душу чалавека, бадзёрыць, уздымае сэрца, будзіць мары, узнімае іх з-пад рыззя і бруду штодзённых клапот і сумятніны.

На душы адлягае тады, яна мякчэе, робіцца чулай...

А за акном, за ракой мітусіліся зоры і заглядаліся ў рэчку, купаліся ў ёй і расплываліся срэбнымі дрыжачымі плямамі. І адна ад усіх яскравей – гарыць, не згасае, пераліваецца адценнямі рознымі ў далёкай цемрадзі неба.

«Твая зорка, – успомніў Анатоль словы маткі. – Твой лёс... Твая!» – усміхнуўся.

Вунь крумкаюць жабы ў балоце і ў рэчцы, іх крумканне мякка пружыніць паветра. Прыемна прыслухоўвацца да жаб'іх песень сакавітых, напорыстых песень.

Пяюць, бо на іх свецяць вясеннія зоры і іх пільнуюць вясеннія чары-зачары...

«Дзе ж зоры мае, мае мінулыя, дарагія, дарагія зоры? Чаму ж ім не быць жаб'імі... Так, жаб'імі... Аплялі жабы свет, распасцёрлі заскарузлыя лапы на зялёнай зямлі... І зямля – на балота, і жыццё... Заматаўся клубок – шукай канца-краю... У-у... гбды!»

Анатоль Іванавіч садзіцца ля акна на скрыпучы зэдлік, схіляе на падаконнік абяссіленую думкамі галаву і глядзіць нерухома туды, за акно, на раку. Ён глядзіць – і нічога не відна. Думы гоняць адна адну, падганяюць, зліваюцца, мітусяцца шэрай стужкай без свету, без пробліску.

Дзе канец, дзе пачатак?

Не знайсці яго, не дадумацца...

А сэрца шчыміць гэтым прыкрым, даўно зведаным болем. У ім цвіце безнадзейнасць, цёмная, жудасная і глыбокая. Як гэта бяскрайняя цемрадзь начнога неба, як гэты змрок упарты, напружаны, што спавіў магільнай цішынёй нямыя абшары...

Не... Там не так... Вунь, на рэчцы, каўзнуўся срэбны месяц, трапечацца след яго на зыбучых струменях, блішчыць, прыцягвае да сябе чаруючым святлом.

Так, святло, хоць зыбучае.

Усё ж такі святло.

Чуюцца ўсплёскі, месячнае святло праразаюць чорныя цені, звонкія галасы парушаюць вячэрні змрок і гулка аддаюцца над высокім берагам, над полем, над лесам...

Словы песні ўлятаюць у акно, песні гулкай, вясёлай, задзірыстай. Нават песні ў адказ прагудзела струна старой гітары, што вісіць на сцяне над канапкай.

Прагудзела цянюсенькім, ледзь-ледзь чутным гудам пчаліным... Сама прагудзела і змоўкла.

«У-у... сволачы, ездзяць, катаюцца... Камсамолія... Лодары, толькі і ведаюць – шашні вадзіць... Усіх бы вас на адну... Зачыніць хіба акно, спакайней так».

Анатоль Іванавіч старанна зачыняе вокны, спускае фіранкі і, намацаўшы лямпу на стале, паліць святло.

Са святлом лепей. Тады душа хаваецца ў цябе, забіраецца ў глухія куткі. Гінуць чорныя думы, адлягае на сэрцы.

І Анатоль Іванавіч спакойна спраўляе вячэру, за якой некалі думаць, некалі разважаць аб канцах і пачатках, аб усіх гэтых заблытаных вузлах, што павуціннем шэрым і брудным аплялі зямлю, апаганілі яе прыгожы калісьці твар, сцёрлі яркія фарбы, зглумілі пах зямлі.

Пасля сытай вячэры прыемна паляжаць на канапцы і ўсяго сябе аддаць ва ўладу бяздзейнасці, тае мілае бяздзейнасці, якую і раней так любіў і паважаў Анатоль Іванавіч. Праўда, цяпер не тая бяздзейнасць, яна – адпачын ад працы.

Ляжыш, крыху ногі ныюць у салодкай утоме, ленавата варушацца няясныя туманныя думкі. І не думкі – гэта абрыўкі думак, абрыўкі слоў, назіранняў, уражанняў. За дзень усяго бывае, колькі рабочых адных перабудзе ў тваім кабінеце, людзей розных, наведвальнікаў. У кожнага сваё аблічча, сваё жыццё, свае жаданні. І ў кожнага свае словы, асаблівыя звычаі трымацца з людзьмі, гаварыць з начальствам.

– ...Таварыш дырэктар, мне б надбавачку – дзяцей повен кут, што рот, то прожар – рублём не заткнеш.

«Пладзі жабракоў, на гэта вы спрытны...»

– ...Прачытайце даклад на сходзе, добры даклад даспадобы рабочым.

«Майстры вы на язык, усю Расею мітынгамі ўгробілі, апаганілі словам распусным...»

– ...Чаго гэта варта, таварыш дырэктар, гэта чорт ведае што, я на ячэйцы пастаўлю, так быць немагчыма...

«У-у... погань кожная з указаннем лезе, з радаю...»

– ...Анатолю Іванавічу мая пашана! Як і што, нешта вас не відна даўно...

«Хоць адзін чалавек прыемны... з ім і пагаварыць можна».

Мітусяцца абрыўкі думак, абрыўкі чутага за дзень, бачанага. І разам засланяе ўсё капна льняных валос, і ўвесь пакойчык хаваецца ў сініх крыштальных вачах, якія глядзяць адусюль, усміхаюцца, пабліскваюць сонечнымі зайкамі, падморгваюць свежымі, не змятымі дзявочымі расніцамі.

Анатоль Іванавіч аж прыўстае на канапцы.

«Анішто дзяўчына... Яблычка на адбор – без чарвінкі, без цвілі... свежае яблычка, румянае – вясной пахне і сонцам.

Вясной...

Прыгожае слова – вясной. Многа з ім успамінаў нахлынае, нараджаюцца мары, як вясеннія туманы пад сонцам.

Вясна і сонца... І дзявочыя вочы, як неба.

І светлыя мары... Не аб будучым – аб мінулым».

Анатоль Іванавіч дастае, адамкнуўшы шуфлядку стала, цэлую вязку лістоў. Яны старанна зложаны і звязаны. Сярод іх старыя здымкі, цэлая калекцыя пасмачак валасоў, перавязаных шоўкавымі істужкамі. Розныя пасмачкі. І светлыя – ільнянога колеру, і колеру астыўшага попелу, і цёмна-русыя. Чорных няма – іх не любіць Анатоль Іванавіч, яны грубыя і падобны на сажу – няма ў іх красы. Іншыя брыдкія.

Ад выцвілых лістоў, пабляклых здымкаў і пасмачак льецца ледзь чутны пах, пах чагосьці сумнага, даўно забытага, даўно зведанага. Так пахне лісце ў адцвіўшым садзе, калі ляжыць яно мёртвае, зжаўцелае на сырой зямлі і шархаціць пад дробнымі каплямі асенняга дожджыку. Для яго гэты шолах прыемны, ён мякка кладзецца на сэрца, супакойвае нервы, і на душы тады замірэнне.

Анатоль Іванавіч глядзіць на выцвілыя здымкі, на замерлыя, застыглыя ў нерухомай красе вочы фатаграфій, на пасмачкі, дакранаецца да іх... Здаецца, яны ажываюць пад пальцамі, здаецца, ідзе ад іх цёплая ласка, ажываюць нерухомыя вочы – блішчаць дакорам жывым ці прывабнай усмешкай.

І ледзь прыкметны рух на вуснах Анатоля Іванавіча:

– Мае перамогі. Калекцыя шчасця...

Кожная пасмачка – свая гісторыя. А ўсё схована ў далёкім мінулым. Толькі і памятаецца яскрава першая. Першая перамога...

...Была ноч звычайная. Летняя. Стары парк схіліўся дадолу пахучымі галінамі ліп. Паміж імі прытаіўся змрок, хрупасцеў пясок пад нагамі. На ўзгорку, у прытульным доме парадна свяціліся вокны. А на дарожках вільготная цішыня і роснае вецце акацый, якое пакінула на гарачым твары некалькі буйных халодных кропель. І роснае вецце скрадвала гарачыя шэпты і пацалункі. А далей... Якія недарэчныя гэтыя слёзы. Хутчэй бы пайшла... Што стала потым з гэтай маладзенькаю гувернанткай – каму цікава...

Была першая. А потым шмат іх... Багатая калекцыя ў Анатоля Іванавіча. Некаторых успамінаць не варта, некаторых жа – нават і страшна... І раптам думка:

«Анатоль Іванавіч, Анатоль Іванавіч! У кішэні білет партыйны... Партыйны білет, а ты што вытвараеш?»

І разам:

«У-у, ірады не нашага бога... Калі ж на вас звод пойдзе, паморак...»

Раззлаваны і змораны Анатоль Іванавіч кладзецца спаць. Заблытаныя думкі ў клубок сплятаюцца, усё зліваецца разам. Не разбярэш, што адкуль, да чаго. Ячэйка, рабочыя, «таварыш дырэктар», пасмачкі, музыка і гарачыя бутэлькі – усё праходзіць пярэстымі плямамі, скача і мітусіцца ў соннай галаве.

* * *

– Ах, за гэтыя за кірпічыкі...

– А годзе табе ўжо галаву дурыць – кірпічы ды кірпічыкі... Папала на язык – вярзе паўдня, хоць бы табе што іншае...

– За кірпічыкі...

– Ну, кінь, кінь, даліся табе гэтыя кірпічыкі ў знакі...

 
Ах ты, татачка,
Татка міленькі,
Ну, чаго ж ты сярдуеш, злуеш?
 

І ў бліскучую лысіну Антося шлёпаецца гучны пацалунак.

– Ну, нечага, нечага там, бач, заняткі знайшла... Знайшла працу... Вунь нядзеля заўтра, а ў хаце зусім непрыбрана. Дый памыць трэба трохі. А табе ўсё скокі ды кірпічыкі.

– Татачка, ну чаго гэта вы? – і засмучаная і адразу прыціхшая Валя садзіцца на зэдлік, разглядае палавіцу перад сабой. А палавіца ўваччу дваіцца.

– Ну, вось... Вось табе і раз. Ёй слова, а яна і вочы на ўзвод мокры. А яшчэ ў камсамол часам ходзіш... Вось скажу хлопцам – засмяюць адразу. Ты ёй слова – а яна слязіну ў вочы... А мамкі мае, і дзе вас гадавалі такіх? З мяне дзівіся – я ж твой бацька, а ці бачыла ты калі слязу ў мяне? А я ж стары корч – абшарпанае дрэва, колькі нягод перанёс, і хоць бы што! Жыццё, галубка, рашпіль вялікі, так цябе абшарпае, на слязіну месца не пакіне. Раскіснеш – рашпіль цябе не памілуе, да косці абкарнае. Сухім трэба быць, вось што. Сэрца ў бокі ды скокі, а ты яго абцугамі – не рыпайся, маўляў, вышэй галавы не сунься, бо сядзеш макам.

– Дык чаго вы... к чаму гэта ўсё?

– К чаму? Гм... Спаць я хочу, змарыўся за дзень, чуць дыхаю, а ты... кы-ы-рпічыкі.

– І ўсё?

– А ты думала? Вядома, усё. От, авечка ты мая дурная, ну скачы, ну спявай, бацьку ж радасць толькі... Але давай, дачушка, пасплю я ўжо трох, бо косці ныюць, дый у грудзях адляжа, а то цяжка неяк.

– А татачка, а я думала, чаго гэта вы да мяне так...

– Уз'еўся, кажаш?

– Не... ну, спі, татка.

Валя папраўляе падушку, накрывае лепей бацькавы ногі, – каб жа ім ды было цёпленька! – а сама бярэцца за працу. Трэба палапіць таткаву кашулю, аб вячэры падумаць, працерці падлогу крыху, свежыя фіранкі з газеты на вокны павесіць... Ды ці мала набярэцца хатняй працы, непрыкметнай жаночай працы... Неўзаметку і час ідзе – вечар у госці просіцца.

Калупае Валя іголкаю, у акно пазірае, а думкі белаю ніткай уюцца. Простыя думкі, звычайныя. Вось пра татку, пра шэры, пачарнелы завод, пра неабсяжны лес, што залёг навокал, далёка ўціснуўся ў зялёныя абшары лугоў, на полі распасцёрся, падмяў пад свае ногі, пад свае карчы старое курганішча. Хутка там расцвітуць суніцы... Такімі белымі, белымі кветачкамі.

«Эх, суніцы!..» – уздыхнула Валя.

Як добра, калі ў сэрцы цвітуць суніцы! Тады на ім пахучая радасць зялёная. І радасць – нібы раса раніцою – вясёлкай іскрыцца, вее холадам – прадсонечным холадам. Так бы і ўзяў – і лес, і завод, і першы промень сонечны, прастроміўшы залатою плямай клубы шэрага дыму з комінаў, – і абняў бы ўсё, да грудзей прыгарнуў і, расой змачыўшы вусны, усяму свету і жыццю маладому паслаў бы шчыры, шчыры пацалунак гарачы...

...Вось татка часам крыўдзіцца... Што ж, цяжка татку... Бутэлькі пякучыя, часта кашляе, часам грудзі яму баляць, нямеюць ногі.

А завод пачарнеў. Дзіва, колькі год стаіць.

А ў панчохах дзірка – не забыцца б... Зацыраваць.

– Эх ты, машыністачка, элемент непрацоўны... – кажа часам Яшка.

Так, мо і непрацоўны, – татка стары, а жыць трэба.

«Не мазалём, дык розумам», – таткава думка.

Чым жа яна вінавата – «машыністка». Кожны грош не залішні, а татку лягчэй. Кашляе часта. А што яна недавучылася, хто вінен у гэтым. Цяжка ехаць у горад без грошай... Ні сясцёр у цябе, ні братоў. Праўда, трохі сорам вунь перад дзяўчатамі другімі, перад пакавальшчыцамі, пазалотчыцамі. Тыя вунь там, пад счарнелым дахам. А ты... «Ундэрвуд», вокны на рэчку глядзяць, і чысценькая блузка, і хусцінка прыгожая. А як жа: у канторы нязручна так, па-простаму, па-звычайнаму. Там жа ўсякія людзі бываюць, зноў жа... дырэктар там.

У дырэктара нос гарбінкай і над левым брывом вялікі рубец, сінявы крыху, – заўважыла, як паперы падпісваў. А вочы – свярдзёлкі, вочы пякучыя. Ад іх чырвань усплывае на шчокі і ні з таго ні з сяго вушы гараць. І нязручна тады, непрыемна. Дзірку ж трэба зацыраваць. А то заўважыць яшчэ часам. Сорам адзін...

А заўтра нядзеля. Эх, каб сонечны дзень! І пагуляць, чаго добрага, пакатацца ў чоўне, прайсціся па выспе, дзе так многа кветак, лапушыстага шчаўя...

І на боршч можна сабраць.

Яго татка любіць – вялікі ахвотнік на кіслае. Так, любіць татка боршч.

І Валя глядзіць на татку. А ён спіць спакойна на ложку, спакойна дыхае, і гэта дыханне прасякае нібыта ў кожную шчыліну хаты, ахінае ўвесь пакой салодкай і такой ліпучай дрымотай – так бы вось і заснуў. Не заснуў – задрамаў бы.

І Валіны вочы сінія парабіліся на ніткі-нітачкі. Вось і зусім іх няма – пахаваліся яны пад ігліцы чорныя, пад расніцы. З-пад іх цені паўзуць пад вачамі – трапяткія і калючыя: блізка лямпа стаіць. І плыве дзесьці думка дрымотная, такая ціхая, непрыкметная:

«Разбудзіць бы татку, час вячэраць...»

І раптам:

– Ой, – уздрыганулася Валя.

Нехта стукае ў акенца, паціхусеньку стукае... Хто б такі?

А-а... хітрунец, ну вось і вазьмі яго! Ну хто, як не Яшка. Ён жа, няйначай.

Валя нахіляецца да акна, да самае шыбкі. А ў шчылінку, паміж рам, у гэтую малюсенькую шчылінку, словы чутны:

– І як табе не сорам у хаце сядзець. І калі? Вечарам, ды яшчэ перад самай нядзеляй...

– Тс-с... татка спіць, ані слова, змоўкні і ш-ша.

– Ну, выйдзі, выйдзі, чаго там.

«Добра – «выйдзі». Колькі дзён ані слова табе, ані звання. Вось вазьму і не выйду, ну няхай сабе і пойдзе, пастаіць, пастаіць дый пасунецца дахаты... Дурань... Вазьму і не пайду...»

Думкі, думкі – дзявочыя думкі... А рукі за клямку – і Валя на ганку.

– Ну?

– Што занукала?

– Сказаць што хацеў?

– Кінь глупства... Валя, ну чаго ты? Ну, прыйшоў вось, да цябе ж прыйшоў, ні да кога.

– А мо і «да кога», адкуль жа мне ведаць?

– Чаму ж так?

– Так ды так, маё ты токала... А дзе ж учора быў, пазаўчора?

– А ты ж у канторы служыш.

– ?

– Ну дык і ведаць павінна, дзе быў, за матэрыяламі ж ездзіў у горад.

Трохі сорамна Валі. Усе нарады на работы ў канторы, і – на табе! – не заўважыла, недаглядзела. Толькі дурнем абазвала дарэмна... Якім жа цяпер мілым робіцца гэты Яшка, не хлопец, а золатка. Не, не так, – золатка маё дарагое. І не так – вяснянкі мае даражэнькія. І гэта не так... Нешта іншае, болей чым даражэнькае, болей чым золатка. Чаму ж не прыхіліцца да яго пляча.

А які ж блазан – месячык... Якая яму справа, дзе што дзеецца, бач, свеціць, вышчарыў свае срэбныя зубы, палажыў іх на паліцы воблачныя, смяецца. Бач, назола.

– Яшка, кінь... – і няведама, на што гэта «кінь»? Мо на тое, што за руку ўзяў, паклаў сваю руку на плячо, глядзіць нерашуча, мусіць, сказаць надумаўся што.

– Валя...

– Ну?

– Нічога, гэта я так сабе.

«Вось няўклюда, так і не скажа нічога...»

– Валя!

– Чаго табе?

– Ну-у... я...

– Ну, ты...

– Я-а...

«Нічога, так сабе?»

Ось жа, заўсёды так, думае нешта сказаць і не дакажа.

І сапраўды, чаму Яшка не кажа і што ён сказаць хоча?

Яшка стаіць, моршчыць лоб, адчувае сябе прыкра-прыкра.

І ліха яго ведае што! Вось ідзеш, і, здаецца, на цэлы свет у цябе гаворкі хопіць, нават словы такія прыгожыя мітусяцца, падбіраюцца адно да аднаго. Толькі, здаецца, кажы, вяжы словы ў прамовы, выкладай ды чаруй, каго хочаш. А тут на табе – замок на язык – пстрык, і гатова.

Яшка да балючай выразнасці адчувае сваю бездапаможнасць. І перад кім? Перад дзяўчатамі, у абыходжанні, у гутарках з імі. Калі яшчэ некалькі, тады нішто... А калі вока на вока – тады хоць язык пракалі: ляжыць ён, не зварухнецца, нібы прышыты да зубоў – не адцягнеш.

– Валя... Ну, ты ведаеш, што з табой цяжка гаварыць мне, не ідуць словы... І не то што не ідуць – з языка не злазяць...

Валі прыемна чуць яго кожнае слова. Яна ўважліва слухае і думае, чаму б гэта так: вось Яшка на сходзе – адкуль толькі ў яго тады бярэцца што, лепшага красамоўцы на заводзе не знойдзеш – прыемна гаворыць, люба паслухаць, і ні шуму тады, ні вэрхалу – цішыня. А вось тут – з ёй – іншы. І нават нешта падобнае на гонар, на своеасаблівы гонар дзявочы на хвіліну з'яўляецца ў думках:

«Саромеецца мяне...»

– Валя... Я не ведаю, чаму толькі з табой мне хочацца гаварыць, а не з кім іншым... Вось і цяпер. З клуба зайшоў я сюды. Ці там уседзіш, – сама ведаеш, што там дзеецца – скачуць усё. Што ні вечар – скокі, і калі ўжо даскачуцца да чаго – не ведаю. Сама ведаеш, колькі раз на ячэйцы казаў я: «Кіньма глупствы, ці мы горш ад людзей, ці ў тустэпе шчасце якое, ці што...» Дык дзе там! Застукалі і загрукалі: «Блазан ты яшчэ, а вучыць лезеш... Што мы, манахі табе або пудзілы тыя гародныя? Нам – жыццё даёш, нам – крый, гуляй, варушы нагамі, падварушвай, пакуль шчокі румяныя, насы ядраныя... А там, калі губой нос падапрэш, тады і справы другія... Таму нішкні, не разводзь анцімоніяў...»

І гэтак кожны раз. І крыўдней за ўсё – хоць бы хто сказаў, хоць бы слова закінуў, навучыў бы розуму.

Дык ніхто, ніводнай душы не знойдзеш. Неяк да дырэктара заходзіў. Як жа, камуніст, – у каго, як не ў яго, параду ўзяць. Зайшоў я па справах нашых. Разгаварыліся. І выклаў я яму пра ўсё, што дзеецца ў нас у інтэрнаце, у ячэйцы нашай камсамольскай, у клубе... Нядобра, кажу, гэтак. Нешта трэба рабіць, і што вы скажаце часам?

Вось ён і кажа: «Молад ты занадта, мой даражэнькі. Ну... а таму і выходзіць, па-твойму, усё дрэнна».

Дабавіў яшчэ:

«Ты от дзівіся: запалка – пш-шырк... І гатова. Жыццё ж – запалка, мудрэц мой вялікі... Адсюль, разумей. Як хочаш... А хлапец ты, здаецца, з розумам, казаць доўга не варта».

Вось і разумей і гадай, як хочаш. А Нютцы вунь ноччу спадніцу падралі... А гэта як, па-твойму, – запалка? Пш-шырк гэты самы? Не, нешта іншае трэба шукаць, не ў запалках справа.

– Але і загаварыліся мы з табой, давай хоць пасядзім крыху на лаўцы. А яшчэ называецца: кава-ле-е-р... Адубееш з табой тут, пад акном стоячы.

– Кінь, Валечка, глупства. Не мыслю ж я, што табе кавалеры толькі і трызняцца, ні аб чым ты болей не думаеш.

– Ну, мудрыла мой, не сярдуй, гэта ж я так. Вось скажы мне лепей, дзе ты заўтра будзеш?