Текст книги "Над Бугам: выбранае"

Автор книги: Міхась Лынькоў

сообщить о нарушении

Текущая страница: 27 (всего у книги 32 страниц)

12

Дзесьці ў сенцах скавыталі парасяты ды рохкала старая свіння, поркаючы лычом у дзверы. Дзверы рыпелі на завесах, соўдалася ўзад і ўперад старая закрутка ды ціха дзынкала кружолка-бляшанка на лямпе, заіржаўленая, замушаная, якая вісела на дроце, абверчаным палінялай рознакаляровай паперай.

– То ж чамярыца на іх, вымерхаваліся ўжо, дзе ты на іх набярэшся... Дзверы і тыя сарвуць...

І Настуля, падаткнуўшы падол старога андарака, завіхалася ля печы, дзе парыліся чыгуны бульбы. Больш вот для свінні, для парасят, для цялушкі крыху, а менш для сябе – паронкі. Дзеці коўзаліся на падлозе ў мыцельніку. Старэйшы кідаў у цэбар з памыямі трэскі – плыты ганяў, ды назаляў Настулі, штораз цярэбячы яе за спадніцу:

– Мам, а мам...

– Чаго ўжо табе? Ах, каб на цябе немач, усю кашулю ўмачыў, цячэ аж...

– Дай клубок, мамка, плыты вязаць...

– Вот я ўжо як аперажу цябе матузом, дык ты ў мяне будзеш ляжаць як звязаны...

– Дай, мамка, нітку...

– Адчапіся, назола, дай вот снеданне прыгатую, – і Настуля хапала малога на рукі, і, трымаючы яго пад пахай, выкручвала кашулю, і, даўшы добрага шлепанца, пускала на падлогу. Меншая вазілася з кацянятамі, ціскала іх, цягала за хвост, карміла бульбінай. Тыя мяўкалі жаласна ды капушыліся ў начоўках, тычучы адно другога мяккімі, пухнаценькімі мордачкамі. Паводдаль сядзела старая кошка і раз-пораз пазірала сумнымі вачыма то на начоўкі, то на Настулю. Ды падыходзіла часам да начовак, абнюхвала якое кацянё, старанна аблізвала яго ды пачынала мяўкаць на ўсю хату.

«Іш ты яе, жывотнае, а не кажы ж ты, матка як-ніяк, разумее...» – думалася Настулі, і яна кідала дзіцёнку:

– Ты вот, Ганначка, кінула б ужо іх, навошта ціскаеш так... Кінь, дачушка...

А на двары мычэла пад вакном цялушка-пералетак, і новыя думкі ўкліньваліся ў Настуліну галаву, не давалі ёй супакою, адпачынку.

«Управіцца вось ды схадзіць хіба ношку травы якой прынесці, у ярыне назбіраць, бо дзе тая трава на паплавах, пакасілі ўжо... І столькі ж клопату, вечна галава забіта, дзіва-то, без гаспадара: і пасей, і пажні, і пакасі, аб гумне падумай, каб пусціў хто колькі тых коп злажыць... Дый бегай, кланяйся, каб хто змалаціць пасобіў... Ды не дарма ж усё – вот адажні, прыйдзі бульбу капаць, прыйдзі лён трапаць па восені, вытчы трубку кужалю. Табе на грош, а ім вот на рубель адрабі, дзіва-то, ласыя на чужыя рукі. І петуйся дня і ночы, а з'есці калі, дык вось душыся паронкамі, душы дзяцей нішчымніцай. Нарабілі вось, каб на іх немач, вайны ім захацелася, каб яна ўжо, даруй Божа, у горла колікам ім...

А каму ім – хто яго ведае... Казалі вот людзі – германцы на нас насядаюць, душаць людзей, страляюць, газы тыя пушчаюць. І хто ведае, чаго гэта яны на нас так уз'еліся, хіба ім мала зямлі сваё, цары мо пасварыліся? А з чаго б ім сварыцца, здэцца ж, не ім аб паранках думаць, аб бульбе той з шалупаямі.

– А можа, гэта грэх пра цара ды так думаць? Хіба здарма вот і ў малітве пра цара гаворыцца, пра «гасудара нашага Мікалая Аляксандровіча»... Відаць жа, што нездарма, вот жа й на партрэце ізноў.

На заседжанай мухамі фатаграфіі сядзіць на чорным кані ён, Лявон... Узняў шаблю ўгару, а конь на дыбкі, грае бліскучымі вачыма, белыя шчоткі на капытах... І прыгожыя штаны ў Лявона, сінія-сінія... Ды па іх канты чырвоненькія, ды чырвоныя грудзі, а колькі шнурочкаў розных ды з круцёлачкамі бліскучымі. А шапка, шапка з белым арлом, шнурок ад яе аж на грудзі, да гузікаў. Вочы ў Лявона – глыбокія і чорныя. Вось так і ўзіраюцца ў цябе, нібы пытаюць:

– Ну, як пажываеш, ненаглядная супруга мая Настуля? Як нашыя дзеці?

А ўнізе незразумела так, літарамі залатымі – покуль прачытала, язык дуб дубам: «Лейб-гвардыі яе імператарскае вялікасці Аляксандры Фёдараўны ўланскі полк».

Царыца то. Казаў вот, як на пабыўку прыязджаў. У цара, казаў, яшчэ шмат палкоў усякіх, ды вялікая армія, пяхота, анцілерыя там, ды шмат яшчэ чаго...

Як прыязджаў, бегалі ўсім сялом услед, дужа ж тую форму ўпадабалі, важнецкая форма. «Ляпей, як у афіцэра», – казаў дзед Панкрат, стары салдат мікалаеўскі. А Змітрачыхін Панас – прыязджаў разам, – дык той, мусіць жа, ад зайздрасці дзеду Панкрату:

– Ты не глядзі, дзед, на шапку бліскучую... І яны чэсць аддаюць афіцэрам нашым... пяхотным...

Дзе ты тут разбярэш. Канечне, салдат... Вот жа й адрас салдацкі з уланскага таго палка. Ростам быў высокі, таму і ў уланы забралі – так казалі людзі. Настуля бярэ за карткай стопку шэрых лістоў і, старанна пералажыўшы іх, кладзе зноў за партрэт.

– Сніўся вот пазаўчора. Нібы на пабыўку прыйшоў, а я нібыта проса сушу на печы... Каб жа то спраўдзілася! Але што ж гэта я, чыгуны павыплывалі, хіба таўчы ўжо. Ды ціха ты, неўгамонны... Бач, моду знайшоў, чуць што, дык і біцца. Малое, а ўжо з кулакамі лезе, сястру крыўдзіць... Падай вот таўкач лепш.

Бульбяная пара засцілае ўсю хату, расою кладзецца на замурзаныя шыбы акенца, ды, пачуўшы едзіва, яшчэ больш скавычуць парасяты за дзвярмі ды ходарам ходзяць дзверы пад напорам свінога лыча.

– Нішто вам, вытрымаеце, вот укіну яшчэ мякіны крыху, дзе на вас бульбы адной набярэшся... Ну, хіба ўжо... ідзіце, дзеткі, падалей. – Настуля адчыняе дзверы, і ў хату трухам кідаецца свіння, аж пасклізаецца на падлозе, і, усадзіўшы лыч свой па самыя вочы ў карыта, хапае на повен рот, аж трасуцца парэпаныя вушы ды ходарам ходзяць па баках сухія рэбры. За свіннёй кідаюцца навыперадкі парасяты і з візгам і скогатам ваююць за месца ля карыта, адштурхоўваючы адзін аднаго, кусаючы адзін другога за лыткі... Але старая свіння наводзіць парадак: таму дасць лыча ў бок, таго адштурхне нагой, таго так перакуліць, што аж заліваецца, скуголіць ды асцярожна прабіраецца да карыта.

– А ты чаго? Ідзі-ідзі, кажу, адтуль.

– Ды я, мамачка, шчаціны нарву, на хібу вот, каравачнік цукерку дасць.

– Я вот табе дам цукерку, цукерачнік, – злосна абзываецца Настуля, адцэджваючы паронкі, – ідзі вот снедаць.

Паснедаўшы, збіраецца Настуля па траву схадзіць, але яе думкі перабіваюцца стукам у акно. Відаць, соцкі, па барадзе яго распазнаеш.

– Дык на сход, Настуля, на сход сабірайся.

– Дужа мне там вялікі клопат, мая-то там справа?

– Не, не... Абавязкова. Нядоімку прыслалі спаганяць... дык не баўся хаця.

Нібы белы свет памутнеў, счарнела ў вачах адразу. Дзе ты возьмеш нядоімку тую... Спасобія таго хаця б на крупы хапіла. Хацелася б вот у панскае калі схадзіць, зарабіць залатоўку якую, дык дзе ты тут з дзецьмі ўправішся... Пазычыць у каго? Ды дзе ты, у каго? Кожны без капейкі лахае. Хіба ў старасты? Дужа ён табе раскінецца... Уга... І пытаць не варта, у кобеля ў гэтага, дый за бульбу яму шчэ не плочана. Не, трасцы, не дачакаецца, каб гэта... – і Настуля з агідаю ўспамінае яго прыставанні на пожні, яго скрыўлены злосцю твар, асклізлыя шчыліны воч, гарэўшыя звярыным палам. Уга, не на тую напаў. Шолудзь.

Калі Настуля разам з другімі бабамі-салдаткамі падыходзіла да стараставай хаты, там ужо збіраўся сход і тлум галасоў поўніў усю вуліцу. Збіраліся на бярвенні. Хто сядзеў на хваёвых стараставых крыжыках, хто вот проста так на трэсках, на шуме тым ад кары ля бярвенняў прымайстраваўся. Іншыя стаялі паўкружка, гаманілі, збіўшыся паасобнымі купкамі.

– Уга, армія прыйшла, дывізія бабская ў паходзе, шабеты цягне з грашмі, – жартуе, шамкаючы бяззубым ротам, дзед Панкрат.

– А ты вот падстаўляй кішэні, прыпаслі для цябе, для бяззубага... – у тон адказвае ўдава Барташыха. – Бач ты, выскаляецца, а з самога ўжо пясок сыплецца.

– Цыц ты, цыц! Зачапі яе, дык яна табе нагаворыць...

– А ты іх, браце Панкрат, не чапай, яны цяперачка, уга, дужа ж ужо злосныя, пападзіся адзін – на кавалачкі раздзяруць... Дзіва-то, без мужыкоў ходзяць, – уторыць Панкрату яго прыяцель дзед Сымон, і яго выцвілая казліная бародка трасецца ў такт рогату. І не рагоча, а вот проста так: кхе-кхе-кхе... Ды закашляўся вось і папярхнуўся і зайшоўся аж, ніяк не можа адхыркацца, аж сінее стары ды ўсё – кхі-кхі-кхі...

– То ж пярхун стары... У дамавіну пара, а ён яшчэ ў жарты ўкінуўся...

– Ды вы ж... кхі-кхі-кхі...

– Маўчаў бы ўжо, кігыкала старое, сівы корч...

Сход рагоча, спачуваючы бабам, – дужа трапна старога падкалолі. Рагоча і ўраднік, маладым салдаткам падміргвае, хвацкі падкручвае зусім вот жоўтыя, як у пруса таго, кончыкі вусоў ды хвастае бізуном па наваксаваных халявах шчыгульных урадніцкіх чабатоў.

– Бач ты, пузан! – перашэптваюцца бабы, тулячыся адна за другую.

Сход рагоча, усміхаецца кожны, а ў каторага на душы кошкі скрабуць: як то яно будзе, чым яно ўсё ды абыдзецца. І больш гэтай разгубленасці, перапалоханасці на тварах у салдатак. Усе пазіраюць украдкі на старасту, на ўрадніка, на заклапочаных і збянтэжаных соцкіх – дзіва-то, абяжы ўсе вуліцы – і чакаюць, калі вот пачнуць гаварыць аб справе.

– Ну, дык хіба пачнём, стараста... Ну, там каторыя бабы-маладзіцы, змоўкніце хаця ўжо, а маладзейшыя марш адсюль адразу ж... Давайце, хрысціяне, пачнём сход. А справа ж вам вядомая. Я вось старасту загадаў, каб ён праз соцкіх паведаміў усіх, каб зараз жа нядоімкі неслі. Калі-то быў час другую рату плаціць, а хто з вас хаця б паварушыўся. Дык вось у дваццаць чатыры хвіліны, каб гэта, значыцца, грошы ўносілі, і ніякіх там разгавораў. Дык так што, хрысціяне, стараста вось па чарзе выклікаць будзе па спісу, а вы рыхтуйцеся... Ды ў дваццаць чатыры каб мне хвіліны, і ніякіх там разгавораў... А калі хто ў няспраўнасці акажацца, худа таму, вось жа раней, кажу, няхай тады на сябе пяняе, калі апішам што...

– А вот жа хваробы вам, трасцы вам, а не грошай, – раптам прарывае Барташыху. – Каб жа духі з вас павыцягвала, як цягнеце вы з нашага горба. Бач ты яго – дваццаць чатыры хвіліны... Мой сын вот трэці год як вошы корміць у акопах, ды вот і да меншага дабіраюцца... Дык дваццаць чатыры... Скулы вот табе дваццаць чатыры, бач, разгадаваў пуза!

– А ты, цётка, прывяжы язык за штакеціну, пакуль не позна. Дужа ён у цябе порсткі, – адказвае ўраднік і не падкручвае ўжо, а нервова шчыпле вусы. – Ты вот пацякла, як дзяжа тая, і пайшла языком мянціць: латата, латата, глядзі, лапатух нагоніш... А што і да чаго – і не дабярэш. Ну, служыць твой сын і няхай служыць. На тое ён салдат, на тое і прысягу царскую ён прымаў, каб веру сваю, цара свайго праваслаўнага ды айчызну-матушку ад ліхіх ворагаў аберагаць. І пры чым жа тут падатак... Патрэбны грошы дзяржаве? Патрэбны...

– Дык няхай і возьме...

– Дзе ж яна возьме?

– А дзе хоча... Пры чым тут мы? – чуюцца нерашучыя галасы з натоўпу.

– Дужа мне тут з вамі разгаворы разгаварываць... Сказаў, і каб ні гу-гу... Каб зараз жа было ўсё выпаўнена. Ды пажывей. Выклікай, стараста!

А сэрца так і заходзіцца ў Настулі, калі ўсё бліжэй і бліжэй яе чарга па падворнаму спісу. Вот ужо Іван Цыбал доўга поркаецца ў сваёй шабеце ды, адвярнуўшыся, шукае, каб адабраць больш старыя, самыя трухлявыя, дзіравыя траячкі і рублі. Аж сапе небарака.

– Эге, нешта й вы, дзядзька Іван, падкульгалі. Што ж гэта? Заўсёды такі спраўны, а тутака аж дванаццацера рублёў, – пытае ўраднік.

– Няўпраўка бачыце, пане ўраднік... Ізноў жа сена тут падышло, не было часу, – і, аддаючы грошы і шкадуючы іх, Іван думае аб будучых барышах на сене з панскае пожні: «Уга, у дзесяць разоў назад вазьму, з гакам, можна сказаць, пакрыю, але ж, канечне, і рубля шкода, на дарозе ён табе не валяецца... а капейка да капейчыны...» Аж уздыхнуў.

Ужо плачуць некаторыя маладзіцы: будуць у іх палатно апісваць. Галосіць старая Еўдакіміха – запісалі ў яе карову. Некаторыя пабеглі грошы шукаць пазычыць, некаторыя стаяць унурыўшыся, да ўсяго безуважныя і чакаюць свае чаргі.

«Божачка, што-та будзе са мной?» – мітусіцца непакойная думка Настуліна.

– Наста Мікалаішка!

– Тутака я...

– Дык з цябе... з цябе... чатырнаццаць рублёў з цябе ды семнаццаць капеек. Прынесла хіба? – і старастава рука трымае напагатове абгрызены аловак, ды вочы стараставы глядзяць вот, прысасваюцца, як п'яўкі балотныя, слізкія – не міргнуць нават.

І ў вачах тых чытае Настуля: «Ага, папалася, гадаўка, вот табе за ласку тваю». А ў горле ў самой вот пяршыць, пяршыць, так і сціскае горла болем пякучым, гаручай крыўдай. Ну й няхай, ну й што ж, прападзі яно ўсё пропадам.

– Няма ў мяне...

Усміхаецца ўраднік у вусы – вот маладзіца ж ядроная, нібы яблык-антонаўка – ды кідае ўголас:

– А ў каго ж яны будуць, каб гэта за цябе ды за прыгожую такую нядоімкі плаціць?

– Сказала – няма... і нямашака...

– Дык хіба цялуху запішам? – пытаецца стараста ў урадніка гэткім халодным, безуважлівым голасам, а сам пазірае скоса на кабету.

Скаланулася Настуля, пасунулася наперад на крок, сцяўшы рашуча кулакі. «Не даць! Якое яны маюць права адбіраць выгадаванае табой, рукамі тваімі выпеставанае. Вось павыдзіраць вочы гэтыя агідныя, павыскубаць жоўтыя вусы, на кравянку пусціць гэты нос урадніцкі, бурбалку гэтую паліваную. Толькі не даць!»

Але абмякла разам. Апусціліся знясіленыя рукі, што ты тут зробіш. Дый народу сорамна. Што ж, няхай...

– А хіба хопіць цялушкі на выплат? – пытаецца ўраднік старасту.

– Пералетавак... Нішто цялушка, мо хто й купіць... Цана ж невялікая...

– Дык от і я б купіў хіба, каб гэта, канечне, пасхадней... – перамінаецца з нагі на нагу Іван Цыбал і ўнікае, каб сустрэцца з кім вачыма, бо чуе, як колюць яго злосныя шэпты, галасы азвярэлыя: «Крывасмок, кожнага на бэльку засіліў бы». А сам думае: «Дзівакі людзі, ну што я зрабіў ім. Хіба не ахвота кожнаму, каб гэта танней ды зручней. Чаму ж гэта й не купіць, калі яно зручна. І хто ж гэта ды сваёй гаспадарцы вораг?»

– Дык калі так, запісвай, стараста, – загадвае ўраднік.

– Ну што ж, бярыце... І хату сабе бярыце... І свінню бярыце. Дзетак сабе бярыце, жытку маю, кроў маю – усё бярыце, жывалупы... І ты вот, дзядзька Цыбал, прыходзь... Мала табе ўсё, дык знайду яшчэ чым мяла тваё заткнуць пражорнае...

– Дай ты ёй рады... – шэпча Цыбал і туліцца за спіны другіх, уцяўшы голаў у плечы.

Звадыякі гэтыя слёзы. Трымалася б, дык дзе там. Засцяць вочы, і плавае вуліца ў тумане шызым, не заўважыла, як і ў хату прыйшла, села на ўслон ля акна і так і прасядзела нерухома, пакуль не прыйшлі на двор соцкі, ураднік, стараста. Ды малеча збеглася з двароў суседскіх падзівіцца. Старыя, тыя не пойдуць, каму ахвота на чужое гора глядзець. Доўга ганялі цялё па агародчыку, пакуль не звязалі вяроўкай за шыю, павялі да варот, падганяючы хлабысцінаю. І тады не вытрымала Настуля. Падкацілася камяком да грудзей злосць вялікая, звярыная злосць. З сянец выскачыла, гнеўная, чырвоная, з ускудлачанымі валасамі, з расхрыстанымі грудзьмі. Ухапіла ў рукі таўкач і рынулася, пабялеўшы і сцяўшы зубы, замахнулася таўкачом над ураднікаваю галавою.

– Ціху ты, што ты, з розумам, Настуля, – кінуўся соцкі Змітрок і выбіў таўкач з рук, – апамятайся, небарака, ці варта цялё таго, што ты задумала...

А ўраднік, спакойны, вот толькі крышачку збялелы, адступіў на крок які і размахнуўся бізуном. Прасвістаў той у паветры і ўліп у Настульчыну спіну, кончыкам сваім свінцовым працёгшыся па грудзях, па шчацэ. І яшчэ раз апаясаў бізун, прайшоўся з поцегам па здранцвеламу ад жудасці целу.

Умэнт не стала дзяцей на дварэ, разбегліся хто куды.

Ураднік стаяў і глядзеў з асалодай, як крывіўся твар, рабіўся непрыгожым гэты твар такой прыгожай і ядранай, як антонаўка, маладзіцы, як уздрыгвалі, нібы ашпараныя варам, плечы ды пальцы рук хапіліся за рассечаную шчаку. І хацелася даць яшчэ, скрамсаць на друзачкі гэтае жывое, прыгожае цела. Гэтыя прывабныя, чырвоныя шчокі. Аж соладка зудзела ў руках.

– Кіньце вы, пане ўраднік! – кінуліся соцкія. – Ото ж неразумная баба, маладая вот, гарачая, жыцця таго як след не пабачыла... Кроў яшчэ не выбрадзіла...

– Я вот выбраджу... Была б другая на месцы яе, дык пакарміла б клапоў у халоднай з тыдзень, выхадзілася б... Ды ладна ўжо, я чалавек не злосны...

Стараста стаяў моўчкі, і ў яго вачах свіцілася сытасць і задаволенасць.

– Ну, дык пойдам хіба...

Настуля як села на дварэ на прызбе хаты, так і прасядзела да позняга вечара. Схаваўшы твар у далоні рук, яна не рухалася з месца, і цяжкія, як тыя шэрыя камні, варушыліся ў галаве думкі. Жорнамі ціснулі на мозг. Уткнуўшы насы ў шыбы акон, заліваліся плачам дзеці ў хаце.

– Каб вы хаця ўжо падохлі, клопат бы знялі ад мае галавы...

І дзесьці глыбока-глыбока ўзварухнулася пачуццё матчына, на грэшную, благую думку абразілася.

– Чым жа яны вінаватыя... мае любыя...

Устала і, чапляючыся за сцяну, пайшла ў хату, сабрала павячэраць дзецям ды ўлеглася на палаці. Не хацелася ні распранацца, ні пасцілаць дзяругі тыя, узбіваць падушку нанач. Як лягла, так і ляжала з прыжмуранымі вачмі, так і заснула нераспранутай.

Пад вечар на другі дзень соцкі зайшоў. Патоўкся з хвілінку ля парога, на ўслончык сеў.

– Дарэмна гэта ты, Настуля, учора... Дзе ты гэтай саломінай абуха пераб'еш?

– Ат, не кажыце ўжо...

– Ды гэта я к слову... Бачыш, ужо служба ў нас такая, каб з людзьмі напастыляцца. Ізноў жа ўраднік: ты яго, халеру, пальцам крані – у астрозе згнояць.

– Ды я да вас, дзядзька Змітрок, і не маю нічога... Хіба вы тут вінаваты ў чым.

– А я думаў, крыўдзіцца ты будзеш... Усё ж ткі, Лявон быў – хоць і маладзейшы куды ён, але ж вялікі дружака мой. Колькі-то на зайцоў папаходжвалі, на ліса... Харошы быў чалавек Лявон, дай вот Божа вярнуцца яму... А я вот па справе, ліст табе тут заказны, з арміі, відаць, ад Лявона. Дык ты ўжо не крыўдуй на мяне.

– Ды што вы, дзядзька Змітрок, далася вам гэтая крыўда! Узялі вот, ну дык што ж... Няхай іх ужо за печані возьме... Не ў пятлю ж мне лезці...

Выйшаўшы, Зміцер дзверы за сабою прычыніў, вот чутны крокі яго, форткаю рыпнуў. Да ўсяго цяпер прыслухаецца чутка Настуля пасля ўчарайшага. Вот трэсне бэлька над печчу, заварушыцца шашаль у дошцы – і чуе Настуля, балюча прыслухаецца да кожнага гуку.

Запаліўшы лямпу, узялася за ліст. І доўга ўглядалася ў незнаёмы почырк – не Лявонава рука то, дый пячаткі навошта – і, раптам збялеўшы, перачытвала раз-пораз кароценькія радкі. Не верылася, не разумела, як то можа быць, каб Лявон... Каб мой Лявон... Гэты вясёлы, вечна ветлівы хлопец. І такія рукі, кража падымаў за адзін канец, гэткія ванчасы ўскідаў на кары? Не можа быць... Няпраўда... Мо маняць гэтыя літары слоў? Мо не так прачытала?

А словы ўсё адны і тыя, слоў гэтых не зменіш, не пераставіш...

«...За веру, цара і айчыну паў смерцю харобрых на ратным полі...»

На ратным полі...

На полі...

Смерцю...

І калі зразумела – смерцю, – тады схапілася аберуч за галаву і загаласіла немым голасам, голасам дзікім, звярыным, ад якога сціхлі дзеці, што коўзаліся па бруднай падлозе, гуляючы ў немудроныя свае гульні. Сядзелі моўчкі і палахліва – вот-вот гатовы заплакаць – пазіралі на матку. Тая білася галавой аб стол, сціскаючы ў руках канцы апаўзаўшай скацеркі, ды нема ўсё галасіла. Мігацела лямпа, і яе водбліскі клаліся палахлівымі плямамі на чорныя сцены, на столь, на заваленыя рыззём палаці.

Урэшце змоўкла яна, неяк выпрасталася раптам, выцерла хусткай вочы, кінула руплівы позірк на хату, дзяцей заўважыла:

– Тутака вы... Хадзіце вот да мяне...

І лашчыла кудзелістыя галовы і думала ўголас:

– Паспытайце вот гора людскога, бязбацькавічы... Вялікае яно – ні канца ні краю... Хто-та аб вас будзе клопат мець... Дзіва-то – людзі зверы, кожны другога рад за горла ўхапіць... мала ўсё... Ненажэрныя людзі, ненажэрная злосць людская... Але ж што мне рабіць цяпер? – і прыслухалася да вячэрняй цішыні, нібы чакаючы адказу на свае думкі.

Ніхто не адказваў. Толькі шкрэблі мышы ў падпечку ды недзе ў сценцы тачыў дрэва шашаль.

13

Сілівон Мялаў падплятаў вераўчаны лапаць і раз-пораз кідаў касы позірк на жонку. Аўгіння сцэджвала тварог на рэшаце і клала яго ў сырнік.

– Ты ж глядзі вот сываратку ў цэбар вылей, а то прападзе яшчэ задарма. А так парасятам будзе...

– Дзіва-то, я не ведала... Мо сам пахлябаеш?

– Цябе вучы, дурную галаву, дык хоць бы падзяку якую... Вечна агрызаешся...

– Мо пацалаваць цябе, гнілога, за словы твае ласкавыя, за навуку?

– Пацалуй хіба ўжо Аніса...

Аўгіння глядзіць на мужа, выпрастаўшы стан, прыжмурыўшы расніцы, і ў позірку гэтым не гараць, а цьмеюць аганькі нянавісці, агідлівасці, нібы вот не на чалавека глядзіць, а на чарвяка, на сліўня таго, на балотнага смаўжа.

Сілівон адчувае гэты позірк. На яго бязвусым і безбародым маршчакаватым твары відаць, як рухаюцца сківіцы, вот перакусіў бы ад злосці подплетку, лыпаюць бязбровыя вочы.

– Вызверылася чаго, пытаю?

– А таго...

Ці варта гаварыць з гнілым. Аўгіння моўчкі выкладае тварог, прымайстроўвае над цэбрам дона ад дзежкі, кладзе сырнік, дастае з сянец камень і націскае сыр.

– Глядзі ўжо, каб не зваліўся часам...

– А ты куды?

– А табе што?

– Ды пытаю вось, сабралася куды?

– Куды ды куды... Пасяджу вось на прызбе, суседак паслухаю...

– Глядзі!

– А ты без глядзелак... Добра бачу...

– Правучу...

– Правучы сваю долю...

– Ото ж ужо сатана кручаная!

Аўгіння, накінуўшы хустку, ідзе на вуліцу, дзе сядзяць на прызбе бабы, языкамі мелюць, апошнімі навінамі дзеляцца.

– А ці чулі вы, казалі вот – Настулінага Лявона забілі, ходзіць маладзіца, ног пад сабой не чуе. Дзіва-то, пажылі колечкі... Самая што ні ёсць пара – красаваць толькі, і на табе, забілі... Ды гэткага ж хлапцаасілка...

– Дзіва што, смерць! Ці на вайне, ці ў хаце. Яна не разбірае. Другому вот толькі жыць ды красаваць, і глядзі ты! А каторы даўно ў зямлю просіцца альбо катораму і след пайсці туды, дык таго не кране. Дзе ўжо там, абыдзе, таечкі, за вярсту.

І вочы, бач, спачуваюча пазіраюць на Аўгінню... Аўгіння маўчыць. Яна добра разумее гэтыя позіркі. Як жа, дваццаць восьмы год пайшоў бабе, а счарнела ўся, на здыхлю тую зрабілася. І вочы дзе тыя, дзе падзеліся тыя шчокі. Вот сцягнула падбародавік, адны косткі тырчаць, старыя спадніцы не трымаюцца, дзе тое што і падзелася?

– Дык як, Аўгінька, хіба ўжо кінуў лячыцца твой?

– Мой, мой... Які ён мой? Адчапіцеся вы з гэтай падлай старой.

– А ездзіў жа ён, казалі, да шаптуна некуды...

– Што з таго, што ездзіў... Такім ужо і сапсее... Што гэта яму па хваробе, ці што, такім ужо й нарадзіўся, дзе ты тут вылечышся, калі застаўся такім, ат... недаробак той...

Прыкра Аўгінні слухаць гэтыя перасуды, прыкра штодня выслухоўваць гэтыя надакучлівыя, нібыта й спачувальныя, запытанні, даведзіны, каторыя адчуваеш як кпіны, як знеслаўленне часам:

– Бач ты, і жыве ж з такім...

І неўзаметку пакідае Аўгіння прызбу, на двор ідзе, соўдаецца па ім без парадку, у хлеў зайдзе паглядзець на каровы, каб не запаролі часам адна адну, дужа ж вось наравістая адна, куплёная, не свае гадоўлі.

Каровы ціха стаяць, ляжыць адна, жвачку жуюць, і ў змрочным хляве чуваць толькі, як пераступіць карова з нагі на нагу – захлюпчыць пад капытамі, ды прашамаціць часам кура на бэльцы, выцягваючы ў сне курынае крыло сваё куцае.

«І жытка мая вот той жа сон курыны, ні табе радасці, ні табе асаблівага гора... – думае Аўгіння. – Усё ёсць, здаецца, і сыта, і абута, і клопатаў каб якіх асаблівых, дык нямашака... А хаджу вось толькі як у сне...»

Аўгіння пазірае на калёсы пад павеццю, дзе прымайстраваўся нанач Сілівон – дужа ж у хаце прусы дапякаюць.

«Спіць ці не спіць, нелюдзь?»

Ідзе ў хату. Прыкрывае лепш дзіцёнка на палацях, ляжыць от, раскідалася.

– Дачушка мая, даўганосенькая...

І Аўгіння ўспамінае ночы восеньскія, ядраныя. Жыта малацілі. Дапамагаў Аніс, рукі тыя ў яго, рукі, цэпу ніяк не падабраць ім... Хадзіў Сілівон дахаты, рамяня шукаць сырыцовага, каб цапаўё падвязаць лепш. І ў еўні тады снапы выстаўляючы... Пахлі снапы полем жытнім, мяжой ды курным дымам, духам сухім ад еўні. І колькі разоў сустракаліся ўпотайкі, каб людзі не чулі, не бачылі, за гумном, у Анісавай пуні... Любіліся торапка, хапаючыся, каб Сілівон не падумаў чаго, не ўзяў на сваё вока. Але дзе ты схаваешся. Хвядос-стараста колькі раз папікаў Сілівона – брата: «Што ты вот кабеціну да рук не бярэш, глядзі, і кіне цябе зусім».

А калі дзіцё нарадзілася, хадзіў Сілівон як звер, усё дапытваў:

– Ад каго?

– Як жа ад каго, ты ж мужам даводзішся мне...

– Годзе кепікі строіць, кажу... Вот як аперажу вяроўкай, дык завыеш...

– На гэта ж толькі ты і здатны.

Спрабаваў падыходзіць з ласкаю:

– Ну, чаго ты на мяне вызвяраешся? Ну, скажы, чыё, – і вокам ківаў на зыбку. – Як-ніяк, я ж бацька перад людзьмі...

– То-та ж, што перад людзьмі...

– Ну й павінен я ведаць... Канечне, чаму і дзіцёнку не быць, як жа без яго ў гаспадарцы, павінна ж яно гадавацца ўжо неяк. Але ж павінен я й ведаць, дзе гэта ты... – хацеў сказаць «круцілася» і сказаў: – Дзе ты яго падчапіла.

– А там жа, дзе ўсе людзі... Вот што, Сілівон, не пытай ты мяне задужа аб гэтым, усё роўна я табе не скажу нічога, ні на валасіначку, ні на каліўца тое, ні на столечкі...

– Яна думае, я й не ведаю. Анісаў то быў інтэрас...

– А калі ведаеш, пытаеш навошта? – і сама зачырванелася. – То ж хітрасць гэтая бабская, нязграбная ды куртатая.

– У-у... гадаўка, раструшу вот... Каб ужо сына, дык сяк-так, яно б і да справы, як кажуць... А то, на табе, чаропку вот... Толькі звод у гаспадарцы...

Даўно гэта было, гадоў са тры, мо з чатыры... звыкся з дачкой трохі Сілівон, не гыркае на яе, як раней калі што:

– Ы-ы... байстручыха...

Але не мог памірыцца з думкай аб тым, што вось ён, Сілівон, працуй гэта, карпей, дубей, намагайся, каб усё ды ў гаспадарку ды паболей... А каму гэта, для каго, для якога чорта лысага петавацца. І ўся злосць пераходзіла на жонку, на Аўгінню. Яна свет замуціла, праз яе няма спакою. Дзіва-то, ашчаслівіць думаў, у адной спадніцы ўзяў... Раілі ўсе суседзі: працавітая, ціхая, не бязульная, як другія там каторыя... Вот табе й не бязульная... Падманіў Цыпрон, спіхнуў дачку са свае шыі.

І ці шула часаў на двары, ці клаў жэрдку новую ў плот, ці новае грабільна стругаў, усё думаў:

«Не папушчуся, каб гэта маёмасць мая ды пайшла па мне пухам-прахам. Заб'ю, рукамі сваімі задушу, а не папушчуся... Хваробы... Няхай другі хто спажывае, толькі ж не яна...»

Але ж шула цясаў, грабільна рабіў, папраўляў страху, ставіў новы сахор у гумне, вычосваў з бярозавае плашкі новую падушку ў калёсы, спрытна даглядаў за гаспадаркай – і ва ўсім гэтым знаходзіў асаблівую ўцеху, больш, як каму другому, уласцівую яму. Прыемна было бачыць, як новая падушка ўсё роўна як улітая ў калёсы.

– Як вылітая тая, вот жа адгабляваў...

А за жонкай сачыў. Не то што каб хадзіў за ёй пільнаваць яе след. Вот проста падазрона пазіраў на яе, любіў надакучліва распытваць: куды йдзе, куды сабіраецца. І калі пазнілася дзе якім вечарам – нерваваў, непакоіўся. Не тое каб рэўнасць тая была, каб сэрца, сказаць, гарэла. Не. Баяўся другога байструка.

– Чаго-чаго, а сіло на цябе возьме дый павесіць... Прыдбае ў тваю гаспадарку, узрадуе яшчэ дачкой якой. Як жа, рыхтуй Сілівон пасагі...

Кпіў над сабой і горка ўсміхаўся.