Текст книги "Над Бугам: выбранае"

Автор книги: Міхась Лынькоў

сообщить о нарушении

Текущая страница: 32 (всего у книги 32 страниц)

4

...Ля Міронавай хаты тоўпіўся народ. Заклапочаны, тупаў ураднік, разганяў людзей, мацярыўся на соцкіх, якія марудзілі, не з'яўляліся. Ураднік тупаў па двары, выходзіў на вуліцу, і ўвесь яго шызы твар ззяў на сонцы, як нацёртыя медныя бразголкі на грудзях, як тыя новыя з вострым кантам пятакі, спрытна трапляўшыя ў ураднікавы кішэні кірмашовымі днямі. І не разабраць было, ці то заклапочанасць, ці вялікая ўрачыстасць панавала на крамяных урадніцкіх шчаках, на яго шызым – валбукаю – носе.

– Стараешся, воін?

– Чаго? – кінуў утароплены ўраднік на Сёмку запытанне. – Пра што кажаш, служывы?

– Служба, кажу, дужа ў цябе клапатлівая, чыжолая служба...

– Праходзь, праходзь, не задзержывай...

– Ды мы што... Мы спачуваем толькі: схудняў задужа ад клопатаў ты, чалавеча, ледзь-ледзь ногі пуза трымаюць...

Ураднік памкнуўся быў наперад, рашуча прыўзняўшы адзін вус, намерыўшыся сказаць нешта суровае і грознае – натапырыліся губы, пачырванелі вырачаныя вочы, шызая валбука носа трымцела і падымалася ўсё вышэй і вышэй. Але раптам рэзка павярнуўся ўбок і, не зварачваючыся ні да каго асабіста – была там у крапіве і лебядзе пустая паветка, – вылаяўся гучна, абрываючы словы:

– Чорт жа носіць каторага... Ану, разыходзься...

З сяней выводзілі Трахіма Сапуна. Ля яго завіхаліся два стражнікі ды тупалі без парадку соцкія, шукалі па двары лейцы, прыставалі да Мірона.

– Гаспадар, каб на цябе ліха, агрызка вяровачкі не знойдзеш у цябе...

Мірон сядзеў на старым карчы, узіраўся на стоптаныя лапці, на вузлаваціны сатлелых забарсняў, на шурпатыя далоні пляскатых рук і думаў аб нечым сваім, аб міронаўскім: аб слабым характары, аб сыне Яўхіме, аб бліскучых ураднікавых ботах...

Думаў і не да ладу адказаў:

– Няма ў мяне... Ня-я-машака, я кажу... Каб гэта вяровачкі... Каб гэта сіло віць, на чалавека сіло...

І апошняе пра сябе, не ў словах, у думках.

Калі вывелі Трахіма на ганак, народ згрудзіўся бліжэй, бабскія галасы загулі і ў нарастаўшым гуле перакатвалася начнымі спалохамі:

– Бач, счарнеў чалавек як, з твару зусім падупаў...

– Счарнееш, без дай прычыны так жа чалавека мардуюць. Хто паліў, а каму адказваць...

– А калі б і паліў – добра зрабіў... Дзе ты на пана ўправу знойдзеш, калі за яго закон, за яго стражнікі, калі за яго цябе жыўцом засудзяць... Калі за ношку травы панскае цябе гатовы ў дамавіну пакласці...

– Маўчы ты, разявіўся... Зяпала зачыні, дурань, ведаеш, што за такія словы...

Трахім стаяў на ганках, расхрыстаны, у разбэрсаных лапцёх. Пасмы валасоў папрыліпалі да мокрага лба, дрыжэлі рукі, і пальцы ніяк не маглі патрапіць, каб заплікнуць гузікі на світцы. На шэрай залапленай світцы – рукавы яе і кожнае крысо былі луб лубам, наглянцаваныя смалою і варам, прапахшыя ў смалакурні дымам. І ў смолі той былі ліпкія ніцяныя гузікі. Да іх ліплі пальцы, ніяк не маглі заплікнуць. І ўсё ў ім, у Трахіму, – у сутуленай постаці, у абвіслых руках, у заняпалых, навераджоных саланаватай рэззю вачах – усё ў ім было настарожаным і балючым слыхам. Трахім глядзеў перад сабою, на людзей, на ўраднікаў – шызаю валбукаю – нос, на стражнікавы карабінкі, на жоўты, уследжаны безліччу лапцёў снег, глядзеў і нічога не бачыў. Ён чуў толькі, як захліпаецца плачам жонка ды, учапіўшыся ў яе спадніцу, роўма равуць дзеці, заходзіцца самае меншае – пераходзіць плач малога ў натужлівы кашаль, і, адкінуўшыся назад, бялее твар гэты, надуваюцца сінія жылы на тонкай, як нітка, шыі.

Тады, схамянуўшыся, да жонкі:

– Сунімі малога, табе кажу, бач, зайшлося...

І да стражнікаў, да людзей:

– Не пайду я... І куды мне ісці... І чаго... Сказаў жа, што не пайду...

І, развёўшы рукі, яшчэ цвярдзей і рашучай:

– Не паліў я... І нічога не ведаю... Дык кажу ж, не пайду, не вядзіце...

– А мы прасіць цябе будзем... Дужа ж прасіць будзем... Як жа, шапку чырвоную для цябе надзенем. – І стражнік, малы і нязграбны, – у ім прызнаў Напрэй Казёл свайго старога знаёмага, Грымдаля, – аж пакланіўся ў пояс Трахіму і, пакланіўшыся, рэзка тузануў яго за рукаў:

– Ідзі, шуядзь, калі вядуць, гонару не разумееш...

Ледзь устояў на нагах Трахім, не сышоў, а ссунуўся з ганак. І не ўбачыў, а пачуў, як падскочыў сын Лявон – быў яго голас сухі і ўзрушаны:

– Не йдзі, тат... Я табе кажу... Не слухай сабак гэтых, служак гэтых панскіх не слухай... Не ты паліў, не табе адказваць... Я ж паліў, чаго да цябе чэпяцца...

І чуў Трахім, як адкінулі стражнікі Лявона, пакаціўся той да самага плота. І тады пацяглі жывасілам Трахіма да варот, да пахіленых шул спарахнелых, на шырокую гаманлівую вуліцу. Бегам кінулася жонка ўслед і ўчапілася рукамі ў стражніка, сашчарэпіўшы рукі, павісла на нагах, сцісла іх, як абцугамі.

І ўбачыў народ, як, нагнуўшыся, ударыў Грымдаль наводліў старую па твары і, каб хутчэй адчапіцца, даў шчэ раз у грудзі. Войкнула старая, разняла рукі, спыніліся малыя ў нерашучасці. Гучней загаласілі бабы тады каторыя, гул узняўся ў народзе, загула вуліца галасамі мітуслівымі, пагрозлівымі.

І кожны ўбачыў тады, як падскочыў салдат да стражнікаў, да куцага Грымдаля.

– Сёмка, бач, Казёл...

І адумацца Грымдаль не паспеў, як паляцеў потырч, бразнуўшыся патыліцай аб спарахнелую шулу.

– Гэта табе за жонак нашых... памятаў каб, як мацярэй нашых біць, воша тылавая... Іш, гніды, параспускалі рукі на нашага брата...

Другі стражнік кінуўся да Сёмкі, выцягваючы на хаду шаблю, але кінутая нейчай спрытнай рукой цагліна збіла яго з ног, і ён упаў на снег, нязграбна скурчыўшы ногі і схапіўшыся рукамі за голаў. Шапка адляцела ўбок, дзвынкнула шабля, уелася ў ліпкі снег. На чырвоны жужаль браўся гэты снег пад стражнікавай галавой. І тады апаўшую цішыню прарэзаў спалоханы, нібы прыдушаны, голас:

– Гэта ж чалавека забілі...

Ды нехта крыкнуў у трывозе, у адчаі:

– Уцякайма... Ратуймася...

Пераваліўшыся праз плот, бег па гародах Грымдаль. За ім услед, абламаўшы штакеціну, уцякаў ураднік.

Яны беглі, не аглядаліся, уцяўшы галовы ў плечы. За гародамі пачынаўся алешкавы параснік. Быў ён рэдкі цяпер, зімой, празрысты.

– Усім бы вам на сухі той лес бегчы, гады...

Адразу і вуліца і двор сталі пустымі. Народ разбегся хто куды, і толькі соцкія клапатліва перагаварваліся адзін з другім:

– Ну й дзялы... Гэта ж стражніка забілі, няйначай...

– Жывы будзе... У іх галовы жалезныя, у сабак... Чаго, Трахім, стаіш, ідзі ў хату, дзяцей вядзі, а то прастыгнуць... Ды не бойся...

І калі былі ўжо ля Напрэевай хаты, тады парушыў маўчанне Іван Іванавіч:

– А ўсё ж выйшла трохі нягегла... Хіба ж гэтым мы справе падсобім... Чорт яго ведае, як яно выйшла.

– А вот і выйшла... Раз выйшла, дык і выйшла... Не магу я цярпець больш... Каб кожная погань сваволіла тут. Хоць раз правучыў каторага, каб рукі карацей трымаў... А звод прыйдзе на іх, дачакаюцца, ірады...

– Та-а-к... – прамовіў той, што зваўся Карнеем, і не азваўся больш ніводным словам, пакуль не зайшлі ў Напрэеву хату. Прагаварылі ўсю ноч. Ужо бралася на відно, ужо выйшлі ўсе смалякі на комінку і пабралася попелам астыглае вугалле, калі разыходзіліся людзі з пракуранай Напрэевай хаты.

Марознае прадранічнае паветра было пругкім, каляным, і кожнае слова, аддаючыся ў ім гулкім рэхам, было звонкім, імклівым. І мо таму, што была бяссонная ноч, гарачыя спрэчкі, шызыя воблакі пракіслага табачнага дыму ў хаце, – кожнае слова ляцела паасобку, ляцелі ўрыўкі слоў і набывалі незвычайную ім, такую ж жывую, хвалюючую і заклікаючую яснасць.

– Гэта ўрок... Аб ім памятайце... Не ў тым справа, каб стражніку якому рабрыну зламаць... Трэба біць па тых, хто гэтага стражніка пасылае... Біць штодня, штохвілінна. Як біць, казаў вам... Каб вёскамі, валасцямі... Каб кожная справа за нас... Іхнім промахам біць... Кожным промахам, кожным здарэннем...

– Гэта ведаем... А ты ўсё ж падавайся цяпер, Карней, падалей ад нас. Нытрыць пачнуць, выпаруць... Каму гэта патрэбна...

– Ды я што ж... Я чалавек падарожны... Сапраўды, не з рукі мне тут цяпер з вамі. Куды-небудзь пасунем...

Разышліся. Убіраўся ў сілу мароз, хліпкі, ліпучы снег дарог рабіўся на ледзяную жарству, і яна хрумсцела пад нагамі, будзіла старожкую цішыню ночы, палохала сабак на ціхіх дварах, парушала спакойны ваўчыны крок за хлявамі, за гумнамі. Ён рабіўся шыршым, гэты крок, няўцямным, няўпэўненым – і ляцелі праз межы, праз абледзянелыя сумёты, праз запарушаныя інеем алешкавыя кусты сляды ваўчыныя. Уцякалі ад лядзянае тае жарствы пад нагой чалавечаю.

Людзі спалі шчэ. Не спаў хіба Хвядос. Усё варочаўся з боку на бок, прыслухаўся, як стогне на лаве чалавек той, стражнік, што з галавой, у рызманы ўкручанай. І думкі ўсё адны і тыя:

«Ну й дзялы... Паспрабуй цяпер выпутацца... Мала не будзе... Дагледзеў-такі за парадкам, чорт стары...»

Гэта аб сабе, аб старастаўскай сваёй годнасці і павазе.

Ды Цыбал каторага разу выходзіў на двор, правяраў усе закруткі на варотах, на хлявах, прыслухаўся да сабачага брэху і, стаўшы дзе-небудзь за вуглом – за справай, за патрэбаю, крактаў, пазіраючы на сінія, на халодныя зоры, чухаў чэзлую сваю бараду, галавой ківаў:

– Дык жа няма таго, каб яно ціха ды супакорліва... І людзі ж, можна сказаць, чалавекі, каб на іх ды ліхая гадзіна... Няма, каб паслушэнства гэтага да вышэйшага, да начальніка, скажам... Шуядзь каторая і тая носа дзярэ, а ні прыступу...

І, прахапіўшыся, калі прыліпалі падэшвы да лёду:

– Не набрацца абутку, каб марна псаваць, ізноў жа маладзее кроў на марозе, канца веку не ўбачыш... – трушком длыпаў дахаты, у хатняе логава, печавое, душнявае.

6

Яшчэ бабы не ўставалі, каб брацца за смалякі, за самапрадкі, як узняўся Трахім, доўга поркаўся ля печы – усё шукаў мытыя святочныя анучы ды лапці, каторыя цалейшыя. Доўга накручваў анучы на тонкія хударлявыя ногі, старанна звязваў новыя забарсні. Рабіў усё не спяшаючыся, без торапу, без кідання – нібы намагаўся нешта зрабіць святочнае, урачыстае. З тым жа ўрачыстым спакоем спаласнуў твар вадой, прыгладзіў рудыя валасіны і толькі калі стаў у кут, пад закураныя абразы, толькі тады парушыў свой спакой, урачыстасць. Маліўся заўсёды торапка, хапаючыся. Неяк ніколі не выстарчала часу на гэта, і часам палахліва думаў Трахім: «Даруй жа, Божа, калі-некалі...» І апраўдваўся: «Абы ў думках на яго не забыўся, не пакрыўдзіцца... рабіць жа трэба... дзе ты намолішся тут...»

І цяпер, стаўшы пад абразы, збіўся з пуця крыху, не ведаў, пачаць з чаго, прасіць чаго. І, торапка перажагнаўшы лоб, мармытнуў некалькі слоў – былі тут «насушны» і «даўгі нашы» і «Дзева, радуйся...». І калі сказаў гэта «радуйся», забыўся на словы ўсе, уклінілася думка збоку, не да Бога была яна, не да неба.

«Чаму радуйся?»

І, перажагнаўшыся – ат, Бог ведае, аб чым ён просіць, – сеў Трахім за стол, намацаў хлеб, адкроіў лусту і, пасыпаўшы густа соллю, пачаў снеданне. Хлеб быў чорствы, з калючым асцём аўсяным і высеўкамі. Але смачны быў ён, рабілася салодкай вада ад яго, поўны карац якой стаяў на стале. Добра гэта, калі хлеб яшчэ ёсць. І з вадой ён добры. А наколькі яго хопіць, гэтага хлеба...

Ды думка тая-другая не давала пакою.

«Гэта ж трэба, колькі год «радуйся» і «радуйся». А чаму радуйся і каму радуйся... Смешна гэта радуйся... А мо грэх так думаць...» – падумаў Трахім і, узяўшы паўбуханкі хлеба, паклаў яе ў чыстую кайстру, некалькі цыбулін знайшоў у мыцельніку, на паліцы, паклаў туды ж, да хлеба, звязаў старанна.

– Солі вот хіба шчэ...

Прачнулася на печы жонка, закапашылася. Лявон прыўзняўся на палацях.

– Куды гэта ліха цябе гоніць такой парой, пойдзеш куды, гледзячы ночы ў вочы?

Падумаў трохі і сказаў гэтак проста:

– А куды ж пайду? У турму пайду... Закону пайду шукаць, каб жа ён мяне ды ўпарадчыў, да месца дабраў...

Войкнула старая, з печы ссунулася. Загаласіла:

– А Божа ж ты мой, Божухна... Каб жа сваім надумам галаву ў сіло класці ды ў гатовае... А хто ж цябе просіць, пытае...

– Уга... Мала пыталіся... Дык хочаш, каб яшчэ раз... Ды хочаш, каб пра стражніка шчэ запыталіся... Калі ўжо цяпер запытаюць, дык Сібіры для мяне будзе мала, хіба свету не бачыў я, вушэй не меў, каб не чуць... Годзе ж... Даволі... Сам вот пайду... І скажу, ну, паліў... Ну, бярыце... Вяжыце, калі трэба... Біце... Але жытку ў разор не пушчайце... Не чапайце сям'і... Да людзей, да другіх не лезце, ні пры чым яны тут, а ні на волас...

Гаварыў, як сякерай рубіў... Прыглушаны, абрывісты голас рабіўся цвёрдым, і ўжо не гаварыў, а нібы крычаў на каго Трахім, нібы хацеў пераканаць сябе, усіх у сваёй шчырай праўдзе, у думках сваіх, у намерах.

З палацей Лявон саскочыў. Ускудлачаны, ахрыплы, ён кідаўся да Трахіма, размахваў рукамі, па хаце бегаў.

– Ты, стары, дурыкамі не займайся... Не дужа гэта да розуму, каб папасці і сесці...

– Ты ў мяне разумны задужа...

– Ага... Ну й задужа... Колькі-то год ты падлізваў пяты панскія... дык жа вызваліўся... чалавекам стаў... Няйначай жа зноў закарцела: «Паночку міласэрны, даруйце, вінен...» Ты ж не паліў, куды ж цябе чорт на ражон прэ, гэта не жартачкі...

– Не я паліў, дык ты паліў, галава твая паліваная... Дык мне дужа хочацца, думаеш, каб цябе, дурнога, узялі... Я сяду, мне што, мая жытка адпетая, а твая – толькі ж закрасаваць шчэ... Ты ж гэтыя раты карміць будзеш, а не я... А гэта табе і неўпрыцям.

– Дык што ж з таго... Я паліў... Але я не думаю лезці ў пролубку з тае прычыны... у турму напрашвацца... Хто ведае аб гэтым?

– Бачыш жа, ведаюць, калі прыязджалі на арышт.

– Мала што прыязджалі... Яшчэ прыедуць... Ну, дапытаюцца і адчэпяцца... Хіба ж ведае хто, хіба ты казаў каму, што я паліў...

– Казаць я не казаў, але ж ведаюць, калі чэпяцца... Яно ж не схаваешся... Закон, ён усё знойдзе, ён з-пад зямлі цябе выкапае...

Дзесьці глыбока варухнулася думка: «Хто ж бо там мог давесці, калі нікому ні слова, ні настолечкі, акрамя як на духу хіба...» І ўжо ногі гатовы былі страціць пругкасць сваю перад дарогай той перад дальняй, ужо гатовы быў Трахім сесці на лаву, нерашуча рукі скласці, але думка аб разоры, аб сям'і, аб жабрацкай кайстры для дзяцей – калі не пойдзе ён самахоццю закону ў рукі – падагрэла намеры. Стаў, выпрастаўся:

– Дык вот што: пільнуйцеся хаця адно другога, каб лад быў. А я пайду. Ніхто мне не ўказнік тут, не парадчык... Сам ведаю, што рабіць...

– Ну, ідзі... ідзі... Ідзі, каб табе сцежкі залажыла... Каб ты долі не бачыў... Слова людскага не чуў, як не чуеш ты мае словы...

– Сціхні ты... хаця... Разгаласілася... Дый вочы ў цябе... Як жа, на мокрым месцы... – груба абарваў Лявон матку і выйшаў на двор, на вуліцу. Хацелася крыкнуць услед – матлялася кайстра белая на шэрані кажушка, усё далей і далей – і не крыкнуў: не пужаць жа народ, услед жа не бегчы...

– Што ж... Няхай зробіць праходку... Няха-а-й... Пазнае ласку...

І шкадаваў старога. Падкатваўся жаль па ім вострым каменем у горла, сціналіся грудзі. І з жалем злосць – пякучая, атрутная.

– Што ж... Няхай праветрае крыху... Гінем во толькі праз гэта... Спрадвеку гінем...

Прыходзілі людзі раніцой, бабы ўзбегаліся. Трахімава жонка скрэбла бульбу і ў каторы вот раз бабам расказвала:

– А пайшоў... Закону даходзіць пайшоў...

І гаварыла нібы так, абыякава, безуважліва, нібы справа ішла аб бёрдах, аб сувойчыках, аб трубках зрэбнага палатна. Толькі думку хавала ў сабе, ад другіх:

«Хто ж да раны твае руку прыкладзе, балячку загоіць...»

Людзі паціскалі плячмі, дзівіліся. Быў смех адным, жалкавалі другія.

– То ж корч стары, надумаўся. Каму яно тое трэба...

Ды клопаты залішнія наваліліся на старасту, калі даведаўся аб Трахімавай справе.

– Гэта ж трэба... Жыве чалавек, жыве... Як і ўсе людзі, жыве чалавек... Ні ты яго асабліва... Ні ён табе не замінае... Дык жа, на табе, турбацыя зноў...

Каб хутчэй як, сам збегаў да соцкага. Лаяў на чым свет стаіць, выпраўляў у дарогу, каб Трахіма лавіць, вязаць, да начальства даставіць. Соцкі міргаў соннымі вачыма, ніяк не мог дабраць, што яно й да чаго і што грэшнага тут, калі чалавек закону шукаць пайшоў, хоць бы й на сваю галаву закону таго.

І яшчэ больш злаваўся Хвядос:

– Ды ты зразумей: звязаць яго трэба...

– Навошта, калі й так ён дойдзе, раз сам пайшоў... Чалавек жа сумленны...

– Карысці мне з таго сумлення аніякае... Клопат адзін: хіба ж можна, каб чалавек да закону ішоў не звязаным... Ты падумай толькі: чалавек ды не звязаны...

І шукаў вяроўку соцкі. Каб ехаць, дагнаць, да начальства даставіць. Шукаў, поркаўся ды здзіўляўся:

– Сапраўды ж не звязаны... Гэта ж трэба, каб чалавек да закону ішоў, ды не звязаны...

КАНЕЦ ПЕРШАЙ КНІЖКІ

1932