Текст книги "Над Бугам: выбранае"

Автор книги: Міхась Лынькоў

сообщить о нарушении

Текущая страница: 30 (всего у книги 32 страниц)

10

Чыталі дванаццаць Евангелляў.

Жоўтыя свечкі сагіналіся ад сваёй цеплыні і разлівалі трапяткое святло на посныя і закураныя твары святых, на мядзяныя ўборы Багародзіцы, на чорныя ў змроку начным пратасэі.

Людзі сагіналіся на калені, прыкладаліся лбамі да закапленай воскам халоднай падлогі і заміралі на міг, нібы адчуваючы таемную святасць у гэтым дотыку халоднай царкоўнай падлогі, дзе воск, дзе ладан, дзе бруіцца свежае паветра ад дзвярэй, дзе чутны шэпты парэпаных вуснаў:

– Даруй жа мне, Госпадзі...

Людзі ўставалі і ўглядаліся задумёна ў бляклую пазалоту царскіх дзвярэй, у змрочныя цені, што ляталі па сценах ад жоўтых, танюткіх, са слязою васковай свечак. І твары ў людзей былі посныя, бляклыя, васковыя. Прыслухаліся, як бубніць Лаўрэнаў голас, лавілі паасобныя словы, паасобныя сказы, сачылі за рухам яго рук і калі жагнаўся ён, тады, як па камандзе, узнімаўся лес рук і ціхім шолахам пранасіліся шэпты-словы: «Ва імя Айца і Сына і Святога Духа...»

І пад шолах гэты калыхаліся змрочныя пратасэі, мігцелі жоўтыя, трапяткія, са слязой васкавой гаручыя свечы, і скакалі ад уклонаў цені пад столь, пад блакітны купал, адкуль углядалася адзінае, у адзінстве сваём суровае і варожае вока, вока госпада Саваофа. Пасля Лаўрэна чытаў Яўхім-сухарукі. І калі жагнаўся ён левай рукой, людзі нехаця думалі: «Ці не грэх гэта, – а ці можна ж левай?»

Думалі і жагналіся, праганялі грэшныя думкі, што адрывалі ад слоў евангельскіх, ад пакут божыіх. Слухалі, і ў кожнага былі свае думкі, у кожнага былі свае меркаванні, свае надзеі. І бадай ва ўсіх: «А можа, й вайна хутка скончыцца, дай жа, Божа, дай жа ты, літасцівы...»

Думалі і аўстрыякі аб гэтым, што шчыльнаю купкаю згрудзіліся ля дзвярэй, стаялі з суворымі, настарожанымі тварамі. Тут быў і Язэп з абвіслымі чорнымі вусамі, і чарнавокі Янук, што скоса, нібы засаромеўшыся, пазіраў на людзей, на жанок, на палахлівыя позіркі дзявок, і старэнькія бабкі, каторыя думалі: «Вось жа, як наскія... звычайныя людзі і жагнаюцца нават, і каторыя моляцца нават... І няўжо ж Івана майго загубілі, у акопах застрэлілі... Няўжо ж ворагі ўсе вось такія... Не можа быць... Даруй жа, Божа, мне грэшныя думкі, непатрэбныя словы...»

І торапка жагналіся, торапка шапацелі словы да Бога, торапка падалі слёзы ў каторай, і слёз гэтых было не чуваць. Былі яны слабыя, бяссілыя. Лягчэй слёз тых васковых гаручых – іх чуваць было, як падаюць яны, капаюць перад мядзянымі ўборамі Багародзіцы, падыходзілі людзі тады, у світках, у кажушках – і папраўлялі свечы, выпроствалі і тушылі каторыя. Папраўлялі, жагналіся, адыходзілі на сваё месца і зноў жагналіся. І над усім разляталіся словы – то ціхія і плыўкія, то гучныя, смелыя, то таропкія, заходлівыя – не разбярэш, адкуль яны.

А знадворку ўляталі галасы, звонкія, крыклівыя ды задзірлівыя. Яны часам дзёрзка ўрываліся пад змрочную столь, крывілі ўсмешкай каторыя твары, ды бабка якая, палахліва азірнуўшыся, прасіла Госпада Бога:

– Даруй Ты ім, паганцам, хіба яны разумеюць...

То гуляла на цвінтары моладзь – хлапцы, дзяўчаты. Неўгамонная пісклявая малеча віхрам насілася ля агароджы, ля распрэжаных вазоў, ля панскага саду, што насунуўся на цэркву купкамі клёнаў і ліп ды высокім яловым штакетам.

Гудзелі званы на дванаццаць Евангелляў, дрыжала званіца тады і дрыжала паветра, пахучае, вясновае, пад глыбокім і чорным небам. І захліпаліся сэрцы дзявочыя, сціналіся грудзі. Ды дзе-нідзе па змрочных кутках пішчалі дзяўчаты, рагаталі хлопцы і ўзнімаўся гармідар цэлы. Стары Лаўрэн, які выходзіў, каб падаць знак на званіцу, дакорліва ківаў галавой ды кідаў з ганкаў царкоўных:

– Ах жа і шкнарадзь гэтая... Ні ім месца святое, ні ім слова тое евангельскае... То ж распуста...

Але гаварыў так, абы гаварыць. І, зірнуўшы на зоры – то ж год ураджайным будзе, колькі іх высыпала, – браўся за вяроўку, торгаў яе, знак падаваў на званіцу, каб не праспаў званар, не прапусціў чарговае Евангелле.

Ля дзвярэй Настуля стаяла. Прыслухалася да звону, да слоў евангельскіх, да звонкіх галасоў. Спрабавала маліцца, углядалася ў твар Багародзіцы, да той застыглай усмешкі, з якой пазірала Багародзіца на свайго Сына. І нічога нельга было разгадаць у гэтай усмешцы, абыякавай, нерухомай, халоднай. Таму й на сэрцы было суха, не ішлі словы малітвы, нібы садніла і гарэніла на душы. Стаялі перад алтаром стараста Хвядос, жаўцеў Цыбалаў кажух, і кажух, шырокі ў плячах, прысадзісты, да таго ж шырокі, да таго ж раздаўся ўшыркі, што, здаецца, засціў усіх святых, адціскаў іх сваёй жаўцізной. Ды паблісквала намасленая патыліца Цыбалава, некаторыя валасіны, зліпшыся, стырчмя стаялі на ёй, настырбучыліся.

– Іш, як цялушка языком залізала, зашурпаціла...

І крыўдна стала.

– Цялушка ж...

І ўсміхнулася.

– Вот жа няхай так і будзе...

А што яно «так» – добра й не ведала. Толькі ўсміхнулася, бо дужа ж смешныя гэтыя валасы настырбучаныя. І ўсмешка расплылася на твары, злілася з позіркам сарамяжлівым, што кінула на людзей, на суседзяў бліжэйшых, на аўстрыякаў. І позірк той Янук спаймаў, спаймаў і засіліў, і цяжка было адвесці яго, ад воч яго адысці. Толькі згасла ўсмешка, схавалася пад расніцамі, ды зацеплілася сэрца цеплынёю, трапяткою, глыбокаю.

– Даруй жа мне, Божа. – Адагнала думкі звычайныя, жаночыя, чалавечыя.

Ішлі з цэрквы ўдзвюх з Таццянай Козішкінай. Пасябравалі на працы ў фальварку. Таму і хадзілі разам. І гаварылі разам, абменьваліся думкамі разам. І думкі, як свечкі тыя, што з цэрквы няслі ў гэтую ноч, калі дванаццаць Евангелляў. Такія ж палахлівыя, трапяткія.

– Бачыла і я... Як зірнуў на цябе, а ты, нібыта салома тая, – пырх, і гатова...

– Дужа-то...

– А ты не дужкай, хлопец ён над хлапцамі хлопец, даў бы Божа кожнаму прыгажосць яго і спрыт...

– Не кажы, Таццяна, грэх... Ды яшчэ ў святую ноч...

– Ат... святую...

– Ціху ты.

– Чаго цішкаць і чаго саромеешся? Калі што, дык я і скажу яму, перадам, што любіш яго, заляцаешся...

– Дурная, ён жа не наскае веры, краю не наскага, аўстрыец...

– Толькі-то клопату, рукі ж у яго наскія, на работу на наскую спрытныя.

– Кінь хаця!

Ішлі далей моўчкі. І ў кожнай былі думкі свае. Звычайныя, жаночыя, чалавечыя. І нехта не гаварыў, а шыпеў адзаду, глытаючы словы, пырскаючы слінай:

– Іш ты яе, кабыла... Нагуляла, і дзе што падзелася. І жывучая, як кошка, бач ты яе, раздабрэла. Ліпучае да жыцця гэта байструцкае племя... З Настуляю, бач, пасябравала.

– Пойдзем хаця хутчэй... – падагнала сяброўку Настуля.

11

Ахіналі ноч туманы.

Вільготныя, цёплыя, якія бываюць хіба толькі ў красавіцкія ночы, калі чуеш, здаецца, як дыхае зямля, як прачынаецца яна ад зімовага сну, ад зімовае скутае нерухомасці. Цурчаць гучныя ў цішыні ручаіны, шумяць вадаспады лагчын, і ў хмялявым паветры, напоеным сокамі абуджанай вясною зямлі, узнікаюць таемныя галасы, таемныя гукі. То шархане аб бераг нерасталая крыга, то сава кігікне раптам у кусце, напалохаўшы нечаканасцю сваёй стомленага падарожніка, то падасца лёд на балоце, асядзе альбо ўздымецца, узадраўшы прымерзлыя купіны, махавіну пухнатую, – з карэннем выскубе яе і падрэжа. І гук той, як цяжкі ўздых, ляціць павольна над полем, над лесам, над дарогай лесавой, балацянаю.

Тады настаражваецца сэрца і б'е часцей у такт узбуджаным сілам зямлі і цямрынь ночы настаражвае вуха. І чалавек прыслухаецца: да начы, да зямлі, да яе вялікага і таемнага подыху, у якім захована неўміручая радасць – радасць нараджэння жыцця. Новага, з новай зелянінай палёў і лясоў, з новаю чырванню красак, з новаю цеплынёю сонца, з пяшчотамі веснавога ветру, з росамі, туманамі, дажджамі, з радаснымі нястрашнымі грымотамі. Грымне раз – і набрыяюць сокамі вербалозы, у колькі тых свірысцёлак загудзіць дзетвара, свірысцёлак, гукі ў якіх, як кволыя палявыя званочкі, як цурчэнне ручаёў пад ценкімі шкельцамі ледзяных убораў.

Грымне два – ахінуцца берагі кураслепам, нібы і сонца ападзе на лугі, жаўціню сваю цёплую скіне з недасяглых вышынь.

Грымне тры – і кволая зелень убярэ палі, будзе буяніць рунь, расцвітуць мурагі пахучымі краскамі: сінімі, чырвонымі, блакітнымі. І над краскамі тымі будзе пчаліны гуд, гуд бадзёры, як жыццё, як змаганне, як слодыч узвіхуранай працы.

Ахіналі ноч туманы. Цёплую красавіцкую ноч.

Ішла бясконца дарога. І такія ж бясконца думкі ішлі, узнімаліся, наляталі гурбай на спадарожнікаў. Цямрынь ночы хавала іх постаці. Толькі чуваць было, як длыпаюць наперадзе размераныя крокі аднаго, ды адзаду, крыху збоку, паспяшае за імі другі, часам уподбежку, сапучы, кідаючы на хаду абрыўкі слоў, абрыўкі сказаў:

– Дык пусцілі, кажаш?

– А як жа іначай, Іван Іванавіч? Ці гэта мне за другіх сядзець, чужыя грахі на свой карак прымаць... Дужа тое... І так, бадай, больш як паўгода прасядзеў...

– Па суду пусцілі?

– Ды ўжо ж... І колькі гэта ўсё прыставалі як смала, чапіліся: прызнайся ды прызнайся, Жаранкоў, і нічога табе не будзе... Добра-то прызнацца... Хто гэта гатоў на сябе сіло ўздзець? Уга...

– Та-ак... Дык памучылі, кажаш?

– Ці шчэ ці годзе... Няма чаго казаць, на гэта яны аматары. Ама-а-тары, ліха на іх... Каб на што-што, а на гэта спрыт маюць, вя-я-лікі спрыт. Яны, брат, цябе вышпігуюць а дазвання, а да нітачкі. І душой ты не вінаваты, а прасіцца станеш – пусціце хаця жывога...

– Б'юць?

– Б'юць... Ва-а-жнецкі б'юць... Так цябе злямцуюць, што ляжыш толькі ды думаеш: і навошта толькі людзі стараюцца, кулакоў не шкадуюць, сябе знясільваюць. Бо ўсё ж дарэмна, хіба ж я чалавека забіў?

– А каб і забіў?

– Што вы, крый мяне Божа... І да чаго вы?

– Гэта так... Да слова... Бачыш, худога чалавека і забіць не грэх...

– Дык жа худога, але ўсё ж грэх, няхай яго лепш пярун заб'е... На тое ж і суды ёсць, каб разабрацца. Вось і я... Не вінаваты, ну дык і пусцілі, навошта ж ім трымаць мяне.

– Затое ж пратрымалі колькі.

– А як жа? Тут закон, нічога не зробіш... Закон, ён, Іван Іванавіч, па галоўцы не гладзіць. На тое ж і закон.

Ішлі і маўчалі. Жаранкоў думаў аб хаце – нябось, хапілі гора, бедалагі, – думаў аб двух цалковых, што засталіся яшчэ за Лейбам, каб жа, крый Божа, не наняў ён каго-небудзь новага. Зайздросціў Івану Іванавічу: шчаслівейшы то чалавек на свеце, ні жонкі ў яго, ні дзяцей – вольная сабе галава: рабі што хочаш, ідзі куды хочаш. Аднак як сказаць – рабі што хочаш... Вось хоць бы яны...

– Іван Іванавіч!

– Ну?

– А вось, скажам, такая справа. Ніяк я тут не дабяру, што і да чаго. Сядзелі са мной – уга, колькі іх пазганялі – чыгуначнікі гэтыя самыя, прайдзісветны народ. Баставалі яны там, ад работы адмовіліся. Ну, і пасадзілі іх у турму. А за што ж саджаць, скажам? Ну, адмовіліся ад работы, вялікі клопат, другіх наймуць; а гэтыя самі па сабе. Пры чым жа тут турма?

– Турма, кажаш? За забастоўку. Вось што.

– Як гэта за забастоўку? Нешта я не разумею.

– Не разумееш? Яно і я не разумею... Ты вот сядзеў столькі, а за што ты сядзеў, запытацца. Не адкажаш. Ды твая справа – не так ужо і вялікая справа. Але ж і то вось колькі месяцаў вошы пакарміў.

– Гэта было...

– Бачыш жа, было... Нізавошта карміў, бо закон такі, царскі закон, каб схапіць чалавека і няхай сядзіць. Ім клопату мала, што ў цябе дзеці, што ў цябе жонка. А вось забастоўшчыкі, рабочыя. Скуры дзяруць з іх, у дзесяты пот уганяюць. А дома ў гэтага рабочага дзеці з голаду пухнуць, прусу пажывіцца нечым, бо бясхлебіца, нішчымніца. Ясна, што рабочыя хочуць, каб па-людску жыць, каб ведаць, за што працуеш, каб з голаду не памерці. Таму і забастоўка. На работу не ідуць, чыгунка стаіць. А гэта ўжо закон не дазваляе. За гэта закон у турму садзіць... Не бунтуй, паставілі цябе на працу, працуй, і без ніякіх хітрыкаў. Дадуць што – дзякуй, не дадуць – пакланіся.

– Дзіва што, пакланіся... Гэта, Іван Іванавіч, механіка тут, як бачу я, не такая ўжо хітрая. Вось яно што забастоўка. Але ж і цара зневажаюць. Другі гэта пачне, дык хоць ты вушы закладай. Так і думаеш, вось жа добра, што няма ля цябе ўрадніка нашага, ён бы табе сялёдкі задаў за такія размовы.

– Цара, кажаш? А ты разумей – пакуль будзе цар, датуль будзеш ты за некага ў турме сядзець, датуль будуць рабочыя пухнуць з голаду. Іначай не будзе, бо цар над усімі панамі пан, а любы пан з табой не пасябруе.

– Уга, куды там... Знайшоў сябра. Вот бы я, скажам, і хоць бы сабе пан упраўляючы... Ды што я кажу, куды там...

І нават засмяяўся Жаранок. Смяяўся доўга, з надрывам, і ўсё здзіўляўся: сябры. Ну і сябры... Каб то вас паляруш узяў...

Іван Іванавіч маўчаў. Быў недарэчным і дзікім гэты смех, бо не было нічога смешнага: ні ў словах, ні ў думках, ні ў гэтай самотнай цішыні, што агарнула дарогу, прыдарожныя кусты.

Успомнілася, што сёння велікодная ноч, вунь свіціцца цяпельца ля царквы, мігцяць водбліскі на разгалістых ліпах, хутка зазвоняць на Васкрашэнне. Ноч, у якую даруюць грахі, у якую людзі павінны любіць людзей, кожнага чалавека, у якую ўсе людзі павінны быць братамі. Добрыя браты. Калі ёсць у цябе рукі, дык і іх адбяруць у цябе на сваю патрэбу тыя, за кім закон, за кім ураднік і прыстаў. Узялі цябе, схапілі, як арыштанта, штурхалі, як злодзея, пасадзілі на тыдзень. За што? Што брат твой у дэпо працуе, што брат твой рабочых бунтуе? Ну, добра. Няхай сабе бунтуе, ягоная гэта справа. А я пры чым? Хіба затым, каб прыставу калымажку дарма паправіць? Узялі. А пры чым удава Барташыха? А пры чым Жаранок? А пры чым Напрэй Казёл, колькі-то са старога паздзекаваліся. І добрая гэта справа – у чалавека страляць: дэзерцір? А зачым вайна? Дужа яна Антосю патрэбна? Ці мне, скажам? Прападзі яно ўсё пропадам...

Цішыня ночы прарэзалася працяглым і гучным звонам. Раз, два, яшчэ раз. І заліліся званы ў вясёлым і шалёным карагодзе, абудзілі самотную цішыню палёў і лясоў, заскакалі пагалоскамі сярэбранымі па дарогах, усмешкамі разліліся на бляклых тварах – пост прайшоў, разгаўляйцеся, добрыя людзі, святкуйце, радуйцеся, налягайце на пірагі велікодныя.

Хведар Жаранок толькі-толькі руку ўзняў, каб лоб перажагнаць, ды так і павісла рука – углядаўся ўсё ў адзін бок, спыніўся нават.

– Іван Іванавіч, што ж гэта?

За царквой, што свіцілася ў водблісках велікодных агней, за сялібамі панскімі ўздымалася зарыва. Было яно нерашучае, трапяткое, нібы ціснула на яго цемрынёй сваёй ноч, апускала да самай зямлі, у мігценні, у водбліскі на высокіх таполях, на ліпах, на высокай званіцы. Але ж толькі некалькі мігаў распраўляла зарыва свае пурпуровыя крыллі і раптам узнялося, ахапіла паўнеба, уздымаючы вёрткія снапы залатых іскраў, якія ўзляталі і чэзлі ў хмарах чорнага і шызага дыму.

І раптам заблыталіся велікодныя званы і заместа вясёлага перазвону задзілінькалі ў палахлівай роспачы, у адчаі, у трывозе. Адразу набрыняла ноч страхоццем, сполахам, сабачым тужлівым брэхам.

– Эге, дык гэта ж пажар. Ды панскае гарыць. Няйначай, гумно?

– Як відаць...

– От жа... – і нешта яшчэ хацеў сказаць Жаранок. Мо аб тым, што ўсё ж такі не шкадуе ён панскага дабра. Мо аб тым, што і добра, калі трохі правучыць пана пажар, няхай не забываецца на Бога, няхай не забываецца на мужыка. Мо аб тым, што колькі то машын адных папсуецца ў гумне – адна малатарня чаго варта – вот бы мужыку іх... Хацеў сказаць, але змоўк і толькі ўздыхнуў.

– Ты гэта чаго?

– Я? Так... Хвацка гарыць. Дужа ж гарыць, Іван Іванавіч, адным вобмегам прахам усё пойдзе. Але ці доўга пану на новую абзаводку прыстарацца. Яму гэта ў мазалі не ўлазіць, карак не трэ.

– Вот гэта ты правільна кажаш, зусім правільна.

– Аб чым?

– Аб панскім дабры, пра карак панскі.

І хаця трывогаю пасцілалася ноч, хаця ў тужлівай роспачы захліпаўся сабачы брэх і злавесна калыхаліся ў далёкім небе пурпуровыя крыллі, неяк пругкімі рабіліся стомленыя ногі, і нешта блізкае на радасць, на ўзбуджанасць працінала думкі і сэрца. Дыхалася вальней, думалася смялей. І нібы званчэй цурчэлі ў абочынах мутныя ручаі, весела булькацелі пад ценкімі, крохкімі шкельцамі.

Ледзянымі шкельцамі, што нікнуць раніцой, чэзнуць пад веснавым сонечным променем.

ЧАСТКА ШОСТАЯ4

Калі пад'ехаў Банадысь да стажка, нешта кінуліся коні ўбок, зашасталі палахліва вушамі.

«Мо воўк дзе ў парасніку ўшыўся...» – мільганула думка ў Банадыся. Ён прывязаў коней, агледзеўся. На замерзлым балацянішчы грудзіліся шматлікія стагі сена, некаторыя былі ўжо звезены, і на месцы іх чарнелі незацярушаныя снегам сцяжарні.

«Дабра вот, дабра панакашвалі людзі... А нашага, бадай, болей... Прыйдзе вясна, колькі тады грошай трапіць у кішэню. Праўда, у бацькаву. Але ж пры такім дзеле сёе-тое і мне, можа, перападзе... То ж гуляй тады з дзеўкамі, раскошуй з салдаткамі...»

Калі падышоў да стога, каб абраць зручнейшае месца, дзе браць сена, крыху здзівіўся. Збоку ляжала свежа-нацярушанае сена, стог быў ускудлачаны крыху знізу, і ярка зеляніўся пад халодным зімнім сонцам гэты раскудлачаны бок.

«Які бо то чорт бязульствам займаўся?..»

Прыгнуўся, каб разгледзець сляды поблізу. На шурпатым лёдзе відаць былі белыя меціны, як ад падковак, ды на снежным сувойчыку ля куста быў ён, след, поўны, на ўсю нагу, на ўвесь поўны чобат.

«Каго тут прымха якая насіла?»

І калі ўважліва прыгледзеўся да следу, раптам асеў, аж пасклізнуўся на лёдзе і ледзь-ледзь не выскачыла з грудзей тое сэрца ад страху. Чуў Банадысь, як кашлянуў нехта, самым такім звычайным чалавечым кашлем. Напалохана аглядзеўся навокал. Нідзе ні душы. Стаяць, не варухнуцца аснежаныя стагі, да болю паблісквае лёд на сонцы, старая алешына не варухне ні галінкай, ні застаўшымся лісцейкам – стаіць, скутая белым інеем, у марозных блёстках якога пераліваецца вясёлкавымі агнямі сонца.

«Што за чамярыца, ці не стрызнілася?»

Але калі зноў падышоў да стога і намерыўся быў раскрываць яго бок, дык бадай што самлеў, скамянеўшы на месцы. З разварушанага сена відаць былі ногі, абутыя ў звычайныя салдацкія чабаты – шчэ падкоўкі тыя не сцёрліся на іх. Ды самы звычайны храп чуваць быў адтуль, са стога. Відаць, залез чалавек, ушыўся ў сяродку і спаў сабе соладка, пасвістваючы на ўсе насавыя застаўкі.

Халодны жах апавіў Банадыся.

«Няйначай, Бартох Антон. Ён жа хаваецца цяпер, уцёкшы з астрога, паранены... Ён-то на мяне вока мае, ведае, хто даказчыкам быў, калі лавілі ў гумне, нябось, людзі даўно давялі».

Банадысь кінуўся да коней і, не спускаючы воч з чабатоў тых, торапка хапаўся рукамі за зашмаргу тую ад лейцаў. Адубелыя пальцы – кінуў са страху сподкі ля стога – ніяк не маглі справіцца з непадатнаю зашмаргай, і калі заўважыў Банадысь, як паварушыліся тыя чабаты ды зноў кашлянуў той, у сене, тады кінуў і коні, і сані і бегам кінуўся праз усё балацянішча, праз кусты і праз алешкавы параснік, каб хутчэй прасцяком на дарогу. Бег і не азіраўся назад. Баяўся заўважыць услед за сабою грозную постаць ворага. «Калі Антон – заб'е, калі й другі які дэзерцір – таксама не чакай дабра. Яны цяпер злыя, як гады, як восы тыя, калі ты іх кіем зачэпіш, разварушыш гняздоўе іхняе, асінае...»

І толькі тады суцішыўся, кінуў бегчы, калі мінуў лес і выйшаў на поле, якое межавала з мястэчкам. Тут ужо не страшна. Тут і да хаты блізка, і да ўрадніка недалёка... І чым бліжэй да хаты, тым смялейшым рабіўся Банадысь і, калі ўваходзіў у мястэчка, нават жалкаваць стаў, чаму гэта ён, Банадысь, ды не звязаў гэтага самага чалавека, чые ногі тырчаць са стога.

– Гэта ж такі выпадак зручны: узяў лейцы ды звязаў яго соннага, як цялё... Проста вот да ўрадніка й прывёз бы, сказаў бы яму: на вот, злачынцу спаймаў, голымі рукамі, можна сказаць, узяў... Гутарак бы колькі адных... І зноў жа, дзеўкі... Зусім іншы тады разгавор з імі... Цяпер каторая і папікне часам: смеласці ў цябе, Банадысь, не хапае, а ўсё таму, што ў салдатах ты, мусіць, не быў. Толькі ж на нас і смелы ты... Т-а-ак... трэба было звязаць гада без усякага ўсякага... Але, зноў-ткі, паспрабуй ты яго звязаць каторага. Мо каму жызня абрыдзела, толькі не мне... Няхай другія вяжуць... Ну й клопату нарабіў жа...

Банадысь зайшоў дахаты, каб бацьку аб усім расказаць і зараз жа выправіць яго з людзьмі да стагоў. Не застаўшы бацьку дома, пайшоў да ўрадніка.

Той сядзеў за сталом. Абвіслыя вусы здаваліся яшчэ даўжэй. На іх наліплі калівы капусты, якая стаяла на стале ў вялікай місе побач з пачатай пляшкай гарэлкі, з акрайчыкам хлеба ды парай-другой гуркоў... Былі тыя гуркі кіслыя, салёныя – аж прыжмурваў вока ўраднік ад вялікае асалоды – ад агурковага соку, ад паху таго тміннага, духавітага.

– Гуркі ў цябе, жана, нішто, важнецкія, можна сказаць, гуркі, у поўнай спраўнасці, павінен я сказаць, і акуратнасці. Царскія гуркі, што і казаць. Але што да палітыкі, дык ты, жана, не сунься, гэта, жана, не твая кампетэнцыя, як кажа сам пан прыстаў. Гэта ўжо мая кампетэнцыя, і павінен я тут поўнае сваё разуменне мець і захады прымаць, бо тут палітыка, тут факт, можна сказаць... А факт, жана, ён заўсёды ёсць... факт, ты гэта разумець павінна... Та-ак... А ежалі я ўласнаручнае дзіцё вайсковай субардынацыі хачу вучыць, дык ты, жана, не рыпайся ды слухай сама з увагай, бо субардынацыя – гэта таксама... факт. А факт – ён заўсёды ёсць... факт, ты гэта адчуваць павінна і разумець, таму ты не хто іншы там, а супружніца і законная сажыцельніца, можна сказаць, гаспадзіна ўрадніка, а ўраднік ёсць уласць, а дзе ўласць, там палітыка... І наогул, несць уласці, ашчэ не ад Бога, як кажа наш паважаны айцец Панфіл... Ён жа іерэй нашага праваслаўнага храма... А гэта таксама факт, і ніякіх тут сумненняў не можа быць...

– Я, канечне, не супроць факта... Але ў Зарэччы вун, кажуць, такі дом адмахаў сабе ўраднік, што па ўсёй воласці не знайсці, аж двое ганак ды пад гонту крыты, на дзве палавіны той дом, казалі анодысь людзі...

– Гэта як сказаць... Гэта, можна сказаць, чуткі ілжывыя, за якія і караць можна па законам нашага часу. Бо не ў гэтым годзе той дом з'явіўся, а калі фактам давесці, дык летась... Гэта раз... А па-другое, яго Зарэчча майму мястэчку не раўня, гэта не раўнуючы, як гнеды прыстава да майго буланчыка. А галоўнае – гэта ўнутраны вораг... Там, браце, таго ўнутранага ворага – платы гарадзіць, толькі знай – варушыся, ды палітыку праводзь, ды каб з розумам. А які ў мяне ўнутраны вораг? Салдаткі якія хіба, каторыя незадаволеныя. Відзімасць адна, а не вораг. На гэтага ворага і соцкага хопіць, з ім і стараста справіцца. Дужа ў мяне ворага ўнутранага мала, ніякага �азгарнення, можна сказаць. Ізноў жа камерцыя, скажам. Там адных маслабоек – з усяго павета возяць алей біць. Канешне, і крупы дзяруць. І канешне, і ваўначоскі. Яно і ў нас ідзе на развіціе, але ж Зарэччу не раўня. Калі ж пра дом сказаць, дык я таксама не ў амбіцыі, не ў крыўдзе, так сказаць. Ты думаеш, што я такі ўжо чалавек апошні, каб аб сваім дзіцяці клопату там не мець, чалавецкага абыходжання... Ану, каманда, змірна!.. Т-а-а-к... па ўсіх правілах субардынацыі... Кру-у-гом!..

Мурзаты падшыванец, які стаяў «змірна» перад сталом, чакаючы канца бацькавым прамовам, жвава павярнуўся за сталом, чакаў далейшага загаду.

– Ану, каманда, шагам... а-а-рш!.. ідзі шчоты прынясі, сукін сын... А цяпер... кру-у-гом!.. айда бягом на зімнія кватэры...

Каманда як дужа кінулася на печ, падалей ад усякіх субардынацый.

– Дзіцё мардуеш, глядзі... аж схудняла на твар...

– Дармо... Не на ражку ж мурло тое быць павінна. Яно каторае больш хударлявае, дык больш спрытнейшае... Дык вот ты, кажаш, дом... А я падлічу вот, тады і гаварыць можна, каб не абы-як, а з фактам каб выступіць...

Тут і зайшоў Банадысь.

Не адрываючыся ад шчотаў, нездаволена мармытаў ураднік:

– Ты там, каторы, шапку знімі, дурань. Не ведаеш хіба, дзе знаходзішся.

Але, угледзеўшы Банадыся, мякчэй ужо:

– Дык гэта ты, браце. Ну, дык сядай. Па справе, відаць, ці так зайшоў?

– Дэзерціра я спаймаў, пане ўраднік...

– Што ты гаворыш? Дзе?

– Ды на балацянішчы... У стагу...

– Што ты? Як жа гэта собіла табе і дзе ён цяпер?

– Ды там жа...

– У сене? Звязаў хіба? Пільнуе хіба хто?

– Не... Я, пане ўраднік, угледзеў толькі... Ляжыць вот і сапе сабе, спіць, можна сказаць, і храпе, выбачайце за слова, аж стог той калышацца.

– Чаму ж ты яго ды не згрыбчыў там? Вот бы тады проста да мяне...

– Ды я, пане ўраднік, без аружыя зусім... Каб жа гэта я ды пры аружыі... А з голымі рукамі яго не возьмеш, можа, пры ім срэдства якое, паспрабуй-ка паткніся...

– Гэта, канешне, так... Народ такі, што і рачанцы адбіць можа. З ім асцярожнасць сякую-такую мець трэба, бо злы народ, ён на ўсё папусціцца можа. Але ж і далекавата гэта будзе... Ізноў жа, клопат, каб на яго нарад. Але што ты зробіш, давай-ка, жана, амуніцыю, шаблю давай, аружыю... Трэба вот толькі хіба панятых узяць, каб як след, па закону, па ўсіх, можна сказаць, правілах царскіх. Ды на вуліцы каго-небудзь напаткаем... Дык хадзем хіба...