Текст книги "Над Бугам: выбранае"

Автор книги: Міхась Лынькоў

сообщить о нарушении

Текущая страница: 4 (всего у книги 32 страниц)

«Далікатная васпітанія» ўшылася ў нары, утаіла духі. Ды грэблівыя галасы каторыя:

– Кінь, Андрэй Андрэевіч, не варта рук паганіць аб кожную былую гніду, яна сама здохне ад сівалапага духу, адсыпецца, як прус у чыстай хаце праветранай...

І відаць было: падыходзіць руру канец.

І калі наступіў сёмы дзень, выйшаў Андрэй Андрэевіч на сяродку барака і проста да ўсіх:

– Вот што... годзе, даволі... пафілонствавалі, пабязулілі, хопіць туфту заражаць*. А хто хоча быць дармаедам на нашым карку – айда налева.

* Туфту заражаць – займацца абманам.

Некалькі ног далікатных памкнуліся ўлева, але, асірочаныя, пакінутыя, віхрам перамятнуліся назад, утаропіўшы збянтэжаныя позіркі на ўчарашніх дружбакоў-таварышаў. Тыя стаялі панурыя, насупленыя. Але цвёрдыя ногі былі ў іх і сцятыя кулакі – у логава дармаедскае, у левы стан чужаедскі ніхто з іх не рушыў.

– А цяпер на работу...

І далей:

– Абвяшчаю вас сваёй брыгадай, баявой фалангай Андрэя Андрэевіча... пойдзем дамбу капаць на канал... контрыкаў біць на спаборніцтве, кулакоў... Яны могуць, а мы не можам, даліка-а-тная васпітанія... Смешна... Дык глядзіце ж: хітрыкаў аніякіх. Іначай худа будзе.

Спрабавалі некаторыя словы насуперак:

– Як жа так: брыгаду ды тваім імем? Каб сам ты брыгадзе імя даваў?

Нават вызверыўся:

– А якая да таго каму справа? Калі на худое, дык слухаюць, гады... паслухайце ж і на добрае...

Не знайшліся адказаць чым. Здаўся рур, пайшлі на работу філоны. Шаптаў каторы:

– Ну і дзялы, праз Андрэя Андрэевіча ўліплі, зашыліся. На гармонь чалавек хварэе, а ты клопат май...

– Не ў гармоні адной, чалавеча, справа.

* * *

Пайшла слава пра фалангу Андрэя Андрэевіча. Баявая фаланга, брыгадзір найпершы. Спрабавалі спачатку пакпіць каторыя, пасміхаліся ў вусы:

– Шырмачы ў работу ўкінуліся, здох у лесе мядзведзь, няйначай...

– Ручкі белыя ў гліну не ўмажце, каменьчыкамі не падрапайце, няспрытна па кішэнях рукой мазалёвай лазіць...

Агрызаліся. А хутка кінулі, бо ніхто больш не смеў лезці ў вочы сляпіцаю, калі працэнты ўгару палезлі ды суседнія брыгады пачалі непакоіцца:

– Чорт вас ведае, скуль што бярэцца. Прасядзелі сіднямі на руры, і на табе, на лініі перадавыя...

Слухаў Андрэй Андрэевіч, у вус пасміхваўся. Ужо тыдні два, як гармонь за ім – спецыяльны быў конкурс у клубе, хто ж устаяць змог супроць рук яго, да гармоні ўліплых. Гармонь – за ім, пярвейшы брыгадзір – за ім, два партрэты ў розных газетах – за ім. Развясёлая братва – і ім гармонь з галасамі сярэбранымі. Ды што гармонь. Вот сядзяць вечарамі, па пальцах лічаць, загінаюць гэтыя пальцы з свежымі мазалямі:

– Раз – гармонь наша...

– Два – ударнічкі...

– Тры – уніз адсідка пайшла...

– Чатыры – і на курсы каторыя, будуць майстрамі...

– Пяць – хіба ж контрыкам мы папусцімся, каб яны на рабоце ды першымі...

– І шэсць – з піражкамі... усё для нас, для ўдарнікаў.

Невялікі піражок той, а вяліка павага, дорага слова ўважлівае. І тое слова ўдарніку.

І толькі гэта на новыя капылы ўзбіліся, жытку сваю пачалі кроіць, як выйшаў канфуз з Андрэем Андрэевічам, праз гармонь яго, праз галасы: адклеіліся два – басовы і адзін альтовы. Невялікі, здаецца, і клопат, пусцяковіна, можна сказаць: узяў іх, галасы тыя, ды прыклеіў. Андрэй Андрэевіч так і надумаўся, ды проста з работы на склад, да майстра сіговага, да Апацея Еўдаксеевіча – павінен на складзе клей быць, звычайны гуміарабік па канцылярскіх справах – галасы ім падклеіць у самы раз. Як быў на рабоце на дамбе – у гліне, у зямлі, брызентавая спяцовачка на ім памятая, мазалём зашмальцованая, – так і сунуў на склад. Завіхаліся людзі на ім. Апацей Еўдаксеевіч важна пахаджваў, казліную бародку пашчыпваў, павучаў, як сігоў капціць, пакаваць як у скрынкі іх. Зірнуў на яго Андрэй Андрэевіч – «іш ты гніда» – ды з просьбаю:

– Вот што, купец, да зарэзу мне клей патрэбны, адпусці каплі з тры...

Тут Апацей Еўдаксеевіч старога знаёмага ўгледзеў. Спалохаўся нават, успомніўшы пра гармонь, пра чортаву плеш. Але на складзе людзі былі. І спяцовачка на Андрэю Андрэевічу ў зямлі, памятая спяцовачка, немудрашчая, у кожнага рабочага такая адзежынка, а рабочых тых тысячы – у зямлі капаюцца, канал рыюць. І раз людзі на складзе, раз спяцовачка тая зашмальцованая, немудрашчая, ды абіды к таму, крыўды старыя за чорта лысага, за купецкую плеш, – усміхнуўся ў душы Апацей Еўдаксеевіч:

«А зламалі цябе, гада... здалася птаха бальшавічкам, падрэзалі вуркагану крыллі...»

Усміхнуўшыся ды набраўшы віду начальніцкага, важнецкі ўголас:

– А няма ў мяне клею... завода ў мяне няма клеевага для кожнага прахадзяшчага, для кожнага, можна сказаць, шырмача...

Яшчэ далей хацеў сказаць, але змоўк, папярхнуўся, угледзеўшы злавесны цень на твары Андрэя Андрэевіча – сігануў той цень праз шрам і схаваўся дзесьці пад густымі расніцамі насупленага твару. Задам, задам, пасунуў глыбей у склад – нязручна з ім, авантурнікам. Але людзі ў складзе – і страх развеяўся. Мармытнуў:

– Ідзі, ідзі... Нечага тут анцімоніі з клеем разводзіць.

Нічога не сказаў Андрэй Андрэевіч, счарнеў увесь ды, як цёмная хмара, пасунуў за дзверы і пайшоў спакваля да барака.

Думаў усё.

І калі чорная ноч ахінула баракі, калі роўны храп распасцёрся пад высокую столь – сон салодкі змарыў спрацаваных каналаармейцаў, – нацягнуў асцярожна чабаты Андрэй Андрэевіч, паклаў у кішэню прыпасены ржавы цвік, выйшаў, крадучыся, з барака і пасунуў, як цень, да сасонніку, да азёрнага берага, дзе склад, дзе капцільня, дзе былы купец астраханскі – ружовая лысіна – Апацей Еўдаксеевіч.

Клею ўкрасці пайшоў.

Доўга поркаўся ля дзвярэй, ля замкоў немудрашчых, калупаўся цвіком іржавым. Калупаўся і лаяўся:

– Гэтак і пра рамяство забудзешся... Як арэх, паддаваліся колісь любыя замкі...

Раскалупаў. Ціха звякнулі два замкі, што на складзе. Увайшоў, запалкай чыркнуў, абышоў сталы. Цэлую бутлю клею знайшоў на адным.

– На чорта яна мне здалася, цэлая...

Шукаў з запалкай пляшачкі малай, каб порцыю клею адліць. Ступаў крадучыся, каб не рыпнулі палавіцы, рыпам сваім не выдалі б чабаты: за сцяной за пярэбаркай быў ціхі храп – спаў Апацей Еўдаксеевіч, колішнія параходы сніў, караваны лавецкія, астраханскія, волжскія берагі, жытку волжскую сніў, купецкую тую, шырокую.

Сніў ды кідаў спрасонку:

– Гэй, ты, чалаве-е-к...

Уздрыгваў тады Андрэй Андрэевіч, ды сэрца сцінала салодкім зудам, старым, пражытым, даўно зведаным. Захліпалася і ныла сэрца ў тым зудзе: «Эх ты, ночка, да ночка, да цё-о-мная... Цё-о-мная да глыбокая...»

Пра клей аж забыўся. Хіба ночы такія ды клеем паскудзіць. Размяў вольным рухам старыя плечы, ля паліц, ля сцен прайшоўся, вочы ў святле празрыстым, запалкавым разгарэліся. Аж звон у вушах, пра старую тую ночку, да ночку, да цё-о-мную... Цё-о-мную да глыбокую... Чаго, чаго не навалена тут ля сцен: адных адзяялаў аж адзінаццаць, да прасцірадлы, да ручнікі, спяцовачкі новыя для сплаўшчыкаў лагерных прыпасеныя... Цукру мяшкі, сёе-тое яшчэ з харчу лагернага. Прыгледзеўся да тых адзяялаў, рукой гаспадарчаю ў кучу склаў, старанна звязаў у тугі вузел, каб не рассыпаліся, не згубіліся. Сёе-тое з харчу паклаў, узважыў на рукі – у самы раз як данесці. Прыслухаўся да храпу за пярэбаркай, і сверб праняў рукі. Ціха зайшоў, запалкай чыркануў. Ружовая лысіна, у падушку ўмятая, бледна паблісквала пад запалкавым святлом, адтапыраныя старэчыя вусны слюнявіліся, нос храпеў з посвістам старым, з захліпінай.

– Іш, гніда, раскапусцілася... У самы б раз па ружоваму цемені стукнуць... За шырмача... Ды ладна... Жыві, задрыга старая, рук сваіх паганіць не буду... І так з цябе хопіць, памятаць будзеш...

Не сцярпеў толькі ў адным: цэлую бутлю клею выліў акуратна пад адзяяла, на падушку, на сарочку тую, на штонікі на купецкія.

– Ведаў каб, як дзярма шкадаваць... Будзеш зубамі адгрызаць, ірад бога не нашага... Іш ты, бюракрат пляшывы...

І пайшоў за пярэбарку, вузялок з адзяяламі падкінуў на плечы, крактануў разы са два і пайшоў у ноч, у цемень, прыбаўляючы кроку. Пайшоў у бок ад баракаў, тропкамі тайнымі, няходжанымі, праз лясную глухамань, праз балоты, праз сівыя валуны да імшарыны, папяваючы песню тую пра ночку, да ночку, да цё-о-мную, цё-о-мную да глыбокую...

* * *

Два дні і дзве ночы не было Андрэя Андрэевіча. Брыгадзірава гармонь ляжала на нарах, цьмяна паблісквала асірочанымі галасамі, наганяючы сум на ўдарнічкаў: туфтачэй былых, філонаў учарашніх. Не было ў іх руках таго спрыту, умельства, каб прайсціся сярэбранымі галасамі, пра яблычка галасамі тымі ўдарыць, ногі настроіць на польку-кадрыль. І не да яблычка было, не да кадрылі...

– Брыгадзір уцёк... Перад контрыкамі цяпер канфуз, як даведаюцца... Перад кратамі землянымі – перад кулакамі знявага...

І вечарам познім, калі масціліся ўдарнікі на сон, заявіўся ў барак Андрэй Андрэевіч, як з неба ўпаў, нечакана. Узрадаваліся, узрушыліся, насустрач кінуліся. Грымнулі вясёлае «ўра», вітаць кінуліся і аселі. Асекліся. П'яны быў брыгадзір. Нахохлены, шэрая цвецень шчок была нерухомай. Быў ён нябрыты, ускудлачаны, матляліся лапікі спяцовачкі – у пух і ўдрызг пайшла яна, немудрашчая, брызентавая. Відаць, у лесе туляўся, аціраў галлё, прадзіраўся праз параснік, праз чашчобу. Ішоў паміж нар, хістаўся, хапаўся рукамі за перакладзіны нар, агрызаўся на ўсіх:

– Гэй, вы... у Бога вас, у Хрыста... Дарогу мне, брыгадзіру, дарогу...

І як быў нераспрануты, неразуты – заваліўся на нары. Заснуў хваравітым сном. Ускакваў у сне, несусвеціцу вёрз пра гармонь, пра клей, пра ружовую плеш, пра адзінаццаць адзяялаў лагерных.

«Далікатная васпітанія» ўсміхнулася, шапарнула:

– Адзяяльцы, відаць, камандзір наш папёр. Ручак яго не мінулі...

Грымнулі з нар, з куткоў:

– Ціху ты, балдзей... Нішкні...

Ушылася ў нары «васпітанія», сціхамірылася...

А раніцою, чуць свет, узняўся Андрэй Андрэевіч з нар, на двор выйшаў да бляшанага ўмывальніка. Мыўся, чапурыўся, доўга прыгладжваў ускудлачаныя валасіны, брызентавыя штаны размінаў на палене хваёвым – усё стараўся складку навесці. Сцюдзёнай вадой боты абмыў – ад бруду, ад гразі балотнай. Чапурыўся, рыхтаваўся да нечага. І чакаць не прыйшлося доўга. Прыйшлі, загадалі ісці, павялі пад канвоем.

І на допыце заявіў без доўгіх анцімомій:

– Ну што ж, сесці прыйшоў, таварыш начальнік... За адзінаццаць адзяял, адну скрынку сігоў ды пакуначак цукру няважаны... Ды яшчэ за няважаную даверыю...

І без доўгіх анцімоній сеў.

Пасадзілі Андрэя Андрэевіча. За жалезныя краты немудрашчыя, ізалятарскія.

Гармонь адабралі.

Сядзіць Андрэй Андрэевіч.

Каторы дзень сядзіць. Не ў ахвоту сядзенне тое, апрыкрала. Адзін. Словам перакінуцца – няма з кім.

А за акном чорная ноч, гудуць, завываюць восеньскія вятры. Золь у іх, стыль, сцюдзёныя подыхі недалёкага Белага мора. Здаецца ў змроку начным, нібы вось яно, вось за самай сцяной, за чорнай шыбкай – дыхае яно, распраўляе магутныя грудзі, набягае грымлівымі ўспененымі хвалямі, і ад іх шалёных узвіваў ляцяць салёныя пырскі, пасцілаюцца слатой на шыбках акон, рассыпаюцца друзам лядовым па даху, па сценах. То вецер зрывае ігліцу хвой. Цярушыць, асыпае яе, злосна кідае ў вокны, у сцены, шамаціць па чорнаму шклу, вільготнаму, запацеламу. Вунь колькі на гэтай шыбцы калючай ігліцы ды апалага лісту, счарнелага, пажоўклага.

І, прынікшы гарачым ілбом да стылага шкла, намагаецца Андрэй Андрэевіч думкі свае сабраць у бярэма. Нікнуць яны, рассыпаюцца, вострай ігліцай драпаюць сэрца.

Чарадою праходзяць гады. Што ні год – ліст апалы, пажоўклы. І жыццё ўсё – золь восеньская, слата, сцежкі віхлястыя, абіваныя турэмныя парогі, царскія турэмныя клапы запанібрата, смуродная цвіль турэмных нар і вечная – з году ў год – пракаветная думка: вот жа вырвуся, воляй дыхну, – ведай нашых тады. Вырываўся на некалькі тыдняў, на дзесяткі дзён. І цяжка дыхала кароткая воля – перагарам гарэлкі, чадам ашалелай весялосці, бляклым румянцам бляклых дзяўчат, шалёным разгулам панажоўшчыны.

Ад турэмных крат і ад кароткай волі страцілі вочы былы бляск, сівая цвецень уплялася ў валасы. Сугорбілася спіна. Хада насцярожанай стала – страцілі ногі былую гнуткую цвёрдасць, не ногі былі – спружыны, калі ўцякаў у цёмныя ночы ад турэмных наглядальнікаў і парогаў. Цяпер ныюць ногі, цяжкія, азызлыя. І калі прыйшла яна – рэвалюцыя, цяжка было выбіцца з віхлястых прызвычаеных сцежак на пратораныя людскія дарогі, на новыя прасторы новай зямлі. Мелі ногі хаду старую, такую ж хаду мелі старыя думкі пра свет, пра жыццё, пра людзей – усе на свеце зладзеі, найбольшыя з іх у пашане ходзяць, найспрытнейшыя светам правяць, чым жа я хужэй ад іх – злодзей найменшы. Віхлястыя сцежкі прывялі ў Салаўкі. Белым морам на канал прывезлі. І тут збіўся са старых прызвычаеных капылоў. Усё трымаўся на іх, на старых, трупехлых. Падламаліся.

Мо баян падвёў – не ўстояў перад ім па слабасці сваёй да гармоні Андрэй Андрэевіч, адзінаю ўцехаю лічыў яе ў жыцці і мог сярэбранымі галасамі выціснуць слязу на азвярэлым твары, сэрца, збітае з каменю, растапіць у жалю, радасцю чалавечаю яго заіскрыць. Падвяла гармонь. А мо не гармонь. Да сярэбраных галасоў было слова людское, цёплае, спачувальнае. Не чуў яго ніколі раней стары злодзей Андрэй Андрэевіч. І пайшоў на работу, за сабой павёў баявую фалангу. З-за гармоні. Толькі ўдарнік меў права на сярэбраныя яе галасы.

І калі стаў на работу, спала з воч старая слата, свет пазнаў па-новаму. Даведаўся – не зладзеямі свет трымаецца і не імі ён правіцца ў роднай краіне. І няма ніякіх пуцей яму, Андрэю Андрэевічу, найменшаму злодзею ў мінулым, а цяпер, выходзіць, найбольшаму... Акрамя як на работу... Там ён чалавек найпершы, найслаўнейшы брыгадзір, да слова яго ўважліва прыслухоўваюцца... раяцца з ім... Гэткую дамбу згоралі, і дзіва-то: уздыбілася балотнае возера, узнесла хвалі свае вышэй стромкіх хвой, і па хвоях тых, па вяршалінах карабель паплыў, аж да Белага мора пайшлі параходы... І яго рукой тое возера створана, ён падняў караблі, параходы вышэй стромкіх хвой, шлях-дарогу паказаў ім да мора.

Глыбокае возера, бурнае. Ідзе канал з яго да Белага мора.

А яно яшчэ глыбей. Берагоў на ім не відаць, на вялікім...

І тры каплі клею.

Усяго-наўсяго тры каплі. І як паслізнуўся на іх, да пякучага болю ў сэрцы, нібы кранулі па ім нажом тупым, зазубраным і шурпатым. Аж сцяўся ўвесь, уздыхнуў. Быў той уздых глыбокім, працяглым. Спалохаўся нават. Адчуў, як нешта цёплае напоўніла шрам, скацілася праз нябрытую шчаку, запяршыла і сціснула ў горле. Рэзка падхапіўся з нар, прыліп да акна, прастроміў вачмі начную цемрань, што церушылася ігліцай, падалкай-лісцем, восеньскай золлю, макрэддзю.

– Каб я... Ручкі склаўшы сядзець, падвадзіць чалавека... Не, не будзе гэтага... Больш так немагчыма...

Напружыўся ўвесь. Валахатыя рукі наваліліся на тонкую жалезіну, з мясам вырвалі з рамы. Хруснула яна, падалася. Ціха дзынкнула шкло, упала і рассыпалася па мокрай зямлі. Рэзкі вецер узмачаліў космы валос, абдаў холадам твар, думкі прывёў да парадку.

Грузнае тулава перамятнулася праз падваконне, і чалавек знік, праглынуты вятрамі і цемрынёй. Ішла насустрач лесавая восеньская пурга, лісцвяная, іглічная. Грознымі перакатамі гудзела ў вяршалінах хвой, шалёна кідалася на азёрныя прасторы, кідала на дыбкі чорныя хвалі, і яны з гудам, з грохатам навальваліся на ўспенены бераг і адкатваліся назад, каб разбіцца аб сустрэчныя хвалі. Пурга кідала ў вочы, у расхрыстаныя грудзі жмені вострай ігліцы і мокрага лісця, прыгінала стромкія дрэвы, і, напятыя, яны гудзелі, як струна. У гудзе тым была суровая і пагрозлівая музыка лесу. Дзесьці, патрывожаны бураломам, раўкнуў мядзведзь, і роў яго пракаціўся кароткімі пагалоскамі, праглынутымі глыбокімі лажбінамі, мяккімі імшарынамі балот, уздыбленымі хвалямі возера.

Чалавек торапка бег, падганяемы пургой, начнымі сполахамі, глухімі гукамі лесавымі, звярынымі.

* * *

Змрочная пеляна спаўзала з акон. У іх разлівалася шэрая празрыстасць раніцы. Праз іх відаць былі сівыя туманы – яны плылі па лажбінах, клубіліся над рачулкай, над азёрнымі берагамі. І нібы плавалі ў гэтым тумане суровыя грамады хвой і ялін, высока ўзнёсшы калматыя верхавіны ў золь і стыль ранішняга неба.

Прачыналася Мядзведжая гара, абуджалася гаманлівымі галасамі. Ішлі лагернікі на работу: у майстэрні, на сплаў, на лесавыя работы. Заклікаюча гулі гудкі лесапільні, грымелі буферамі цягнікі на станцыі, пераклікаліся паравозы.

Чалавек сядзеў за сталом, лахматы, нахохлены. Раз-поразу праводзіў па твары, па ўскудлачаных валасах шырокай далоняй, нібы зганяючы з твару дрымотную цеплыню, што хіліла да сну, да спачыну. Прыслухоўваўся да паравозных гудкоў, і тады на хвіліну якую выпростваўся ссутулены стан, святлеў позірк вачэй – рабіўся цвёрдым, калючым. У гудках тых была вялікая і грозная сіла – паравозы прыйшлі здалёк, былі бясконцымі іх шляхі, да радзімы далёкай вялі, да волі. Далёкай волі.

– Дык як жа так? Што будзем рабіць?

Чалавек чуў запытанне і марудзіў з адказам. Усё падбіраў лепшыя словы, каб былі яны глыбей і мякчэй, каб была ў іх вялікая праўда, каб глыбокая вера была да тых слоў. Чалавеку хацелася сказаць аб дзівосным жыцці, аб суровай праўдзе, аб сярэбраных галасах гармоні, аб ударніцтве, нечуваных працэнтах... І аб трох каплях клею...

Чалавеку хацелася яшчэ расказаць аб ночы ў лесе, аб грознай пурзе, аб галасах лесавых, звярыных... Аб звярыных сцежках і тропках... І аб тых слядах, што ідуць яшчэ да чалавечага сэрца... Ідуць і знікаюць... Вытоптваюцца старыя звярыныя сцежкі, і на месца іх устаюць пратораныя людскія дарогі... Пра дамбу хацеў расказаць, пра глыбокі канал.

Чалавеку хацелася расказаць. А словы не ішлі, былі яны няўлоўныя, неўвароткія, каравыя словы ды шурпатыя. Таму і сказаў толькі:

– Дык гэта ж я адзяялы папёр... Адзінаццаць адзяяльцаў стырыў... Быў то мой клопат і мой інтарэс...

– Ну?

Былі ўважлівыя вочы ў начальніка лагера, у таварыша Пірына. Уважлівыя і глыбокія. Бачылі яны куды далей адзяялаў, не засцілі тыя адзяялы звярыных слядоў і дарог людскіх. І, прыўзняўшы строга правую броў, запытаў яшчэ раз:

– Ну, дык што ж? Расказвай... Уцёк, відаць... З ізалятара?

– Уцёк... Пасадзілі былі... І гармонь адабралі... А быў я ўдарнікам... І вот... Трыццаць вёрст я зрабіў за ноч, да вас бег, на Мядзведжую гару, каб расказаць аб усім... Дарогамі не ішоў, каб не спаймалі... Абыходзіў лесам, ды праз балоты... Не магу я больш сядзець, няма больш магчымасці... А з адзяяльцамі я вінаваты... Усё праз тое залачонае пуза, дзярма пашкадаваў, бюракрат пляшывы... За клеем я палез у склад... І вот... уклеіўся...

Ледзь прыкметная ўсмешка прайшлася па твару таварыша Пірына.

– Та-а-ак, Андрэй Андрэевіч... І які толькі лешы табе ногі папутаў...

Доўга яшчэ гаварылі. Аб дамбе. Аб ударніках. Аб сплаве лесу. І тады сказаў начальнік лагера таварыш Пірын:

– Дык вот што, Андрэй Андрэевіч... Каб ног не трапаць, бяры вот запіску ды крый на возера, дзяжурны катэр пойдзе на канал праз гадзіну, цябе з сабой возьме. Плыві назад, станавіся на работу, сваімі ўдарнічкамі камандуй. Ды вот яшчэ... Пра курсы ты колісь казаў... Праз тыдзень які можна будзе ў механічную майстэрню цябе забраць, рукі лепш наламаеш да працы, майстрам станеш... А цяпер ідзі... Гармонь... назад атрымаеш – па тэлефону перадам. Дык бывай...

Як падхоплены на крыллі, імчаў Андрэй Андрэевіч з Мядзведжай гары ўніз да возера, да параходнай прыстані. Высока ўзышло сонца, і, чыстае, зыркае – пасля ранічных рос і туманаў, – яно рассыпалася ў мільёнах сонечных усмешак на ціхіх хвалях, на ўлагоджанай роўнядзі возера. Бязмежныя вадзяныя прасторы дыхалі велічавым спакоем, трапяткой серабрыстай люстранасцю зліваліся з далёкім небам, і люстранасць тая гарэла ў нясцерпным асляпляючым бляску.

У сонечным бляску.

Беламорскі канал, 1933

Ядвісін дуб

Ніяк не можа заснуць Ядвіся.

Усё муляе нешта бок, няйначай, гэты сучок яловы на ўслоне. Які ж цвярды ён! Вот каб зрэзаць яго. Дык хіба днём аб ім успомніш? Услон пад самым акном. Цёмная восеньская ноч глядзіцца ў шыбы, ціха слязіцца дажджом. Глуха шумяць дрэвы. Можна ўчуць, як свішча вецер у голых клянах, як абскубае ён бярозавы ліст і цэлымі прыгаршчамі кідае ў вокны, у сцены – дрымотны шолах ідзе аж па хаце. Не разбярэш, ці то прусы варушацца па столі, ці нехта лапай касматай водзіць па сценах, па вокнах. А як усходзіцца і ўзлуе вецер, тады ляціць, зрываецца каляны ліст дубовы. Аж шыбы звіняць, калі сатрасаюць дубы сваё лісце. Гудзіць у коміне вецер, прадзіраецца ў шчыліны сцен, аж за самыя ногі хапае Ядвісю. Ніяк не сагрэеш іх, гэтыя скачанелыя за дзень ногі, як ні хутай іх у дзіравы кажушок. Ды што з таго кажушка: ён і ў галовы, і пад бок, і накрыцца ж ім трэба.

Ядвіся пераварочваецца з боку на бок і, абмацваючы сучок, каб ямчэй прымасціцца на лаве, заходзіцца кашлем. Кашаль сухі, надрыўны, аж рыпіць услончык пад ёй, балюча рыпіць у грудзях.

– Змоўкні ты, кола рыпучае! Вот жа няма спакою з-за гэтага сабачага недаедка! Ніколі не заснуць з-за яго!

Ядвіся сцінаецца ўся ў камячок і, уткнуўшыся тварам у рукаў кажуха, душыцца бязгучным кашлем. Ото ж гора гэты кашаль для людзей!

– Каб табе ўжо болей ды не прадыхаць! – чуецца ў цемені той жа сіпаваты голас.

То лаецца пан Зыгмунт, які спіць тут жа, у людской кухні. Злосны пан Зыгмунт. І важны пан Зыгмунт – усімі сабакамі ведае ён у графа. І тымі, што для палявання, і тымі, што двор сцерагуць, графскі парк і палацы, і тымі, што ў панскіх пакоях. Ганарлівы пан Зыгмунт:

– Каб не я, не было б і графскага палявання... Каб не я, то згінуў бы род сабачы...

Баяліся і паважалі пана Зыгмунта, хоць быў ён сам за апошняга сабаку ў пана графа. Але што ж ты зробіш з ганарыстым панам Зыгмунтам?! Такая натура ўжо. І ўсе патуралі яму і, каб зрабіць прыемнасць яму, гаварылі пры ім хіба толькі аб выжлах. Толькі старая Зося-кухарка не мела ніякай павагі да пана Зыгмунта. І цяпер, прачнуўшыся на печцы, дакарала яго:

– Чаго ты, гіцаль стары, чэпішся да дзіцяці? Яна ж хворая, яна ж сірата...

Пан Зыгмунт лічыў за лепшае памаўчаць. Пан Зыгмунт хваліўся, што не баіцца мядзведзяў, што ён адной рукой ваўка душыў, лася за рогі лавіў. Але даволі было Зосі ўзяцца за качаргу, як пан Зыгмунт паспешна адступаў і змаўкаў адразу ж. Мо былі тут якія другія прычыны, мо проста пан Зыгмунт быў смелы на тых, хто пакорліва ламаў перад ім шапку.

У кухні зноў ціха.

Вецер крыху апаў апаўночы. Бледная цемрыня акон пералівалася скупымі ценямі. Відаць, выбраўся месяц з-за хмар і прадзіраўся скрозь ліпы, кляны, разгалістыя паркавыя дубы. Боязна цяпер у парку. Азалаці Ядвісю, не пойдзе яна туды паначы. Глуха там, пуста. А ў самым канцы, дзе панская капліца, дзе склеп, дзе пахованы панскія нябожчыкі, там стаяць гонкія-гонкія сосны. Яны заўсёды гудзяць – ціха-ціха. А калі вецер, хоць маленькі вецер, тады аж рыпяць старыя дрэвы. Жаласліва так, тужліва – р-р-ып... р-р-ы-п...

– Чортавы дрТэвы! – кажа пра іх звычайна пан Зыгмунт і не забываецца пры гэтым перажагнаць свой васпаваты твар.

Кажуць людзі, што павесіўся на адной з гэтых сосен малады батрак, сын старога графскага садоўніка. Не то крыўду якую вялікую меў на графа, не то збэсціў, зняславіў яго маладую нявесту малады граф, і ў паганай справе той нібы дапамагаў маладому графу пан Зыгмунт.

Усяк людзі кажуць.

Люта збіў батрак тады пана Зыгмунта, аж некалькі тыдняў ляжаў пан Зыгмунт, ніяк не мог дацягнуцца рукой да абвіслых вусоў і ўсё керхаў, керхаў... Але неяк жа выхадзіўся, на ногі стаў, такая ўжо натура жывучая. А батрак павесіўся.

Ядвіся слухае, як шумяць за акном дрэвы. Глухі сабачы брэх далятае адтуль.

Ах, гэтыя сабакі, яны такія злыя, панскія сабакі... Вунь брэшуць, аж заліваюцца. Ці то на месяц, ці то на рыпучыя сосны, ці з якой другой прычыны, і калі чуе паначы іх брэх Ядвіся, тады халодны пот праступае на лбе і нібы сотні кіпцюроў драпаюць па яе маленькім сэрцы. Скурчыўшыся пад зябкім кажушком, схаваўшыся з галавой пад парванае крысо і зажмурыўшы вочы, яна ўпаўголаса шэпча малітву:

– О свенты Пан Бог, свенты Пан Езус... Няхай жа ніхто не ідзе каля панскага саду, каля панскіх гумнаў... Няхай ніхто не заблудзіць у графскі парк... То будзе яму худая смерць, як нашаму дзеду Янусю...

З печы чуецца заспаны голас, нізкі такі, ласкавы:

– Ізноў ты, едзька-недаедзька, усхадзілася... Кладзіся спаць, Ядвіська, хутка будзе ітанне...

То кухарка гаворыць, цётка Зося.

Ядвіся добра і не памятае сваё імя. На едзьку-недаедзьку яна звычайна маўчыць, ці насупіцца, перабіраючы пальцамі рог хусцінкі, ці агрызнецца як і пабяжыць, каб з вачэй далоў, падалей ад крыўдзіцеля. На Ядвіську ж – падумае, адгукнецца.

– Я дзеда Януся ўспомніла... Панскія сабакі брэшуць...

– Ну няхай сабе і брэшуць, а табе што!.. То дзед твой Янусь у Пана Бога цяпер... Ён у самым раі цяпер... Зачым жа паначы яго памінаеш... Няхай жа яму будзе яснае неба і светлы рай.

Ядвіся маўчыць з хвіліну. То добра, калі рай... Але не так гэта ўсё...

– То ж пан ксёндз у касцёле казаў, што дзед Янусь рукі на сябе налажыў, што ён вялікі грэх прыняў на сваю душу і няма яму месца ў раі, як чорнаму грэшніку.

– Свенты Пан Бог, пагавары тут з ёй, дык граху набярэшся. Спі, Ядвіська, не думай паначы...

Але дзе ты заснеш, калі ўспомніш пра слаўнага дзеда Януся! Такія ж былі харошыя дні. І маці была, і дзед быў, і ўласная хата была. То было ўсё ў вёсцы. У той самай, пра якую гаворыць Ядвіська, калі пытаюцца ў яе пра імя.

– Як зваць цябе, нябога?

– То мы з Выгодаў, – адказвае заўсёды дзяўчынка, часам забываючыся на сваё прозвішча.

Вёска Выгоды недалёка. Калі пайсці праз графскі парк, праз лес, то ў лагчыне, сярод бору, стаіць некалькі хат. Пятнаццаць, дваццаць. Вот і ўся вёска. У самы панскі лес упнуліся вясковыя агароды. Лесам і жывуць выгодаўцы. Гоняць смалу на пана, рэжуць дровы на панскіх купцоў, лыка дзяруць, абады гнуць. Па дробных лесавых рачулках гоняць бярвенні вясной, калі шуміць яшчэ вада, шалёна размываючы выгары, зносячы абгарэлае пнёўе, буралом, размываючы ручаінамі лесавыя мурашнікі. А ўжо на баравых узгорках, па сонечных угрэвах зацвітае краска сон, скрозь леташнія верасы прабіваюцца зябкія пралескі. А птушак, птушак! Раніца халодная, зямля аж гудзе пад нагамі, храбусцяць ільдзінкі на каляінах, а яны пяюць, спяваюць – лесавое царства птушынае. І не разбярэш, ці то птушкі пяюць, ці то пераліваюцца, журчаць ручаі пад вузлаватымі карэннямі соснаў. Як пахне тады ў лесе густым кляновым сокам, маладой хвояй, гаркавым лістам лазовым.

Ідзе Ядвіська, слухае птушак. У адной руцэ спарышы – снеданне дзеду. У другой – пучок вярбы. Колькі пухнацікаў-баранчыкаў на ёй, жоўтых, касматых. Дакранешся імі да твару, аж нос шлакочуць, і шчацэ нібы цёпла. Вясна!

– З добрай раніцай, дзеду!

А дзед стаіць на румку, мокры аж па самыя грудзі, упіраецца багром у вялікае бервяно, скатвае яго на ваду. Натужваецца дзед, відаць, як ходзяць лапаткі пад зрэбнай сарочкай, шорстка шамацяць па пяску лапці.

– Вясна, дзеду!

– А-а... Унучка! Сядай...

Дзед глядзіць якую хвіліну на неба. Сонца ўжо ўзнялося на паўдуба, аблівае золатам горы бярвення. Дзесьці высока-высока раздаюцца ледзь чутныя гукі – курлы... курлы...

– Журавы, дзеду!

– Ото доля сабачая... – уздыхае дзед, знімае сарочку, выкручвае яе. – Ну, от пойдзем хіба да цяпла.

Дзед моўчкі есць, а Ядвіська пазірае, як сіпяць на агні мокрыя трэскі, як угрэтыя дзедавы калені курацца парай; чуваць усплёскі ракі, іржуць вазацкія коні, што сцягваюць да вады бярвенні. Ля агню цёпла. Але некалі грэцца дзеду.

– То ідзі дахаты, унучка, а мне час на работу.

Дзед устае, хапаючыся, жагнаецца на ўсход, на сонца, і, прыхінуўшыся на якую хвіліну да старой хвоі, пачэсвае аб яе спіну. Які ж вялікі дзед! Вот-вот, здаецца, пахіліцца старая хвоя і паваліцца на зямлю, на пясок, на грузкі прыбярэжны глей.

Высокі дзед, але дужа пануры. З ім не разгаворышся. «Падай», «прынясі», «маці скажы, каб перабрала бульбу», – толькі і пачуеш ад яго. Але якія казкі ён можа расказваць, калі зімой, у вольны ад працы час, забярэцца дзед на дзень-другі на печ. Ён раскажа і пра сома, спаймаўшага белага лебедзя, і пра старога-старога шчупака, што жыў у лесавым возеры і так сумаваў, што ўвесь аброс мохам, а возера зрабілася чорным, і ніводная птаха на яго не садзіцца. Ён раскажа пра лася, пра мядзведзіху-маці, у якой адабралі ваўкі сыноў-медзвяжатак. Так жа зараўла тады мядзведзіха, што церушыліся зоры з неба і ападалі на лясныя гушчы. І штогод, як цярушацца зоры ў небе, шукае мядзведзіха воўчага следу ў бары. То бывае восеньскімі начамі, калі бярозавы ліст усцілае воўчыя сцежкі, робіць іх нявіднымі. А пра мудрага дзятла, працавітага бабра-дрывасека ды пра шэрую чаплю, што жыве на балоце і ходзіць у госці да журавоў. Багата ў дзеда казак, так багата, як зор на небе, як красак на полі. А летам гасцінцы дзед носіць з лесу – то шапку суніц, то хітры кошык з бяросты, то поўную пазуху арэхаў ці якую звярушку жывую – зайчанё, вавёрку альбо вожыка.

І вось гады са два ўжо, як дзеда не стала. Усё гэта было так нечакана для Ядвіські, і да гэтага часу яна не можа забыцца на дзеда. Вось толькі забрэшуць гэтыя панскія сабакі паначы, і ўстае перад ёю дзед, як жывы. Высокі, з рэдкай барадой, з выцвілымі вачмі. То з багром ён стаіць, то з вострай сякерай – валіць панскія дубы. То размахвае ён касой – колькі стагоў папазмётваў дзед на графскім лузе. На ўсякую працу быў здатны дзед – і ў лесе, і ў полі, і ў панскім лузе. На сваёй зямлі не было чаго рабіць, тут упраўлялася сама маці. Выгодаўцы ж працавалі больш на пана.

...Быў тады дужа неспакойны год. Пачалося ўсё неяк ад вясны, калі рэкі хутка сталі ў берагі, на румку засталося шмат драўніны – яе не паспелі сплавіць. Заработкі адразу сталі скупымі. Панскія прыказчыкі хадзілі злыя – не было ходу лесу. А лета было сухім, без дажджынкі, зямля сасмягла, патрэскалася, лесавыя тарфянішчы парабіліся на порах. Зусім пачэзлі выгодаўскія палоскі, што на ўзгорках паміж бору. І толькі па графскіх палях, што паўз раку, густа каласіліся жыты, ішлі сцяной аж да той дзікай грушы, што стаіць далёка-далёка, ледзь відаць яе за ракой. Уся надзея была на панскі хлеб, на панскія заработкі. Кожны год касілі выгодаўцы панскія лугі, завіхаліся на панскім полі. Карміліся сяк-так. І вот пайшло ўсё на звод. Прайшоў які дзень жніва, як сказалі выгодаўцам, што плаціць будуць куды менш, разы ў два меней, чым леташнім годам. На полі ўсчалася вялікая сварка, ледзь не пабілі панскага аканома, які прыязджаў з той навіной на поле. Некаторыя хацелі застацца – куды ж ты дзенешся без кавалка хлеба? Але большасць рашыла не паддавацца на панскую волю і кінуць працу. Час жа гарачы, жыта ж, яно не будзе чакаць сярпа, раз-раз і асыплецца. Нідзе не дзенецца пан, папросіць і ён мужычае ласкі! Так думалі, так гаварылі выгодаўцы. Так думаў, так гаварыў і дзед Янусь. Яны сядзелі на прызбах і ўсё ўгаварвалі адзін аднаго – не можа ж быць, каб не здаўся пан... І хоць не дужа верылася гэтаму, але заспакойвалі адзін аднаго: «Як жа так, каб зусім папусціцца пану, рукі свае пусціць за нішто». А дзень быў слаўны такі, ясны. Лагодны ветрык кучаравіў бярозы, і яны шапацелі ціха і пераліваліся жывым зялёным срэбрам. Кудахталі заклапочаныя куры, ды певень раз за разам дзёр горла на абымшэлым плоце. Бесклапотнымі гулялі, бегалі дзеці.