Текст книги "Над Бугам: выбранае"

Автор книги: Міхась Лынькоў

сообщить о нарушении

Текущая страница: 31 (всего у книги 32 страниц)

6

Шчэ з таго часу, як згарэла гумно панскае, акрыяў неяк духам Іван Іванавіч, нават весялейшым стаў крыху, і хада тая пажвавела, панурыя вочы зрабіліся на больш рахманыя і спрытнейшыя.

– Як памаладзеў каваль наш. З чаго б то? Хіба на жаніцьбу думку займеў? Але ж не відаць нешта гэтага, – казалі часам людзі.

І на маладосць тут прычыны былі. Дужа быў бежанства час цяжкі. Для ўсіх цяжкі, а для Івана Іванавіча ўдвая. Працавалі раней з братам у горадзе на невялікім заводзе, жылі разам, сям'ёй адной. Матка была ды жонка з невялікім дзіцём. Брат маладзейшы, нежанаты яшчэ. І жылі сяк-так, аб сям'і дбалі, не забываліся і на справы тыя людскія, справы агульныя. А забыцца было нельга, пра бацьку памятавалі. Кінуў ён іх зусім яшчэ падшывальцамі, на цагельні тады працавалі, хлопчыкамі яшчэ, можна сказаць, цягалі цэглу ў сушыльню. Год быў тады сумятлівы, неспакойны, фабрыкі ды заводы гулі нібы гудам чмяліным, і ўвесь горад быў як разварушаны муравейнік. Таго года і рашыліся бацькі. Прынеслі яго аднаго вечара суседнія людзі дахаты. Быў ён збіты, скрываўлены, усю падлогу крывёю захаркаў. Ці то казакі яго дзе засеклі, ці чорная сотня ўсцігнула – не маглі тыя людзі дакладна давесці. Казалі толькі, што на маніфестацыі ля завода здарылася тое няшчасце. Суцяшалі яшчэ:

– Ты, маці, не кідайся дужа, і рукі ламаць тут няма чаго... Не з ім адным... У цябе вунь сыны яшчэ, можна сказаць, лоб у лоб... У самы час, каб у работу як след рукі сыновыя ўкінуць, у гадах хлапцы, карміцеляў маеш, не гняві Бога слязьмі... Вунь у суседкі твае і мужыка забілі і сына скалечылі... До-оля – яна, можна сказаць, наская доля... Жыў-жыў чалавеча, і рукі накрыж, ды каб надумам сваім, яно б тады і крыўды тае не было... А то ж, бачыш, смерць тая прымусовая, нахабная... Ды на нашага брата ўсё мерыцца... Дык ты не журыся дужа, кабеціна, жывы шчэ, а мо і акырхае як...

Суцяшалі.

Чалавек і жыў яшчэ, месяцы са два працёг, усё кырхаў.

Але зачаўрэў зусім і вечара аднаго паклікаў сыноў да сябе:

– Так што, відаць, не даводзіцца мне жыць з вамі болей... Можна сказаць, вольныя вы цяпер назусім, не ўказнік я вам і не наставіцель... Жывіце як лепей... Ды глядзіце толькі, каб бацька ў вас з памяці не сышоў... І смерць бацькава... Адно, што скажу яшчэ – ніколі не ўпрачайце добрым людзям, не станавіцеся поперак на іхняй дарозе, хоць бы тая дарога была крывёю заліваная... А цяпер як сабе хочаце...

Таго вечара і здаўся бацька.

І, можна сказаць, не сыходзіў ён з памяці сыновай, дбалі яны аб ім, стараліся, наколькі было сіл тых і розуму. Разы са два брат у астрозе адсядзеў за фабрычныя дзялы, быў ён куды спрытнейшы і на слова вастрэйшы, дасцігаў да ўсяго хутчэй. І не мінаваць яму б воўчага білета, каб не падаспела тут бежанства. У завірусе кінулі ім цікавіцца асабліва, а тут і давялося ехаць з родных месц, ехаць на новыя, невядомыя паселішчы, ратуючыся ад вайны, шукаючы кавалка хлеба. Ехалі цягніком таварным, але ўсяго толькі і праехалі перагоны са два, як замялі ўвесь цягнік казакі, пазганялі народ з вагонаў:

– Можаце і пешкі пайсці, не паны вы і не граф'я, публіка вы звычайная, бежанская... А вагоны нам і пад снарады патрэбны. Можаце, адным словам, ісці, не задзержывайся каторы...

У самую познюю восень надаспела справа тая. Пакутавалі колькі дзён, матляліся па Белавежскай пушчы, без ежы, без прытулку, і тут давялося рашыцца дзіцяці, азызла на дажджы ў дарозе, пасінела, звяло тварык у змаршчакі старэчыя, ды так і звянула. Закапалі наспех пад елкай, крыжык дубовы згоралі, паставілі, паглядзелі ў вочы адно другому, і жонка як кінецца тады вобзем на ігліцу тую калючую ды голасам немым як закрычыць, загалосіць. Здаецца, сэрцы ваўчыныя працяліся б жалем ад таго голасу, ад слоў тых простых, матчыных слоў, звычайных. А ў самога ўсярэдзіне неяк захаланула, ды думкі як жарства, як камень, як суровыя хвоі белавежскія. Стаяць гэтыя хвоі, не шалохнуцца, толькі вецер гудзе ў верхавінах, асыпае з нябес макрэддзю, працінае восеньскай золлю. Суровыя тыя хвоі, пракаветныя, дакраніся камяля – загудзіць працягла гэтак і глуха, як звон той па мерцвяках пахавальны. Сярод хвой дарогі – пясок, жвір, верасы паабапал. У самым цвеце былі верасы тады. Цвітуць верасы, няўлоўны пах ад іх, і кладзецца ён жалем вялікім і нязведаным на людскія сэрцы, жыццём абіваныя.

Дужа доўга будуць памятацца верасы тыя і суровыя восеньскія хвоі. Ды камень той, пад які давялося пасля і жонку пакласці. Усё адно да другога: і дзіцё, дарога позняя тая, восень з беспрасветнымі і халоднымі начамі – і застаўся адзін як перст. Хіба брат яшчэ ды матка. Выкараскаліся сяк-так з бежанскае тае бяды, да месца дабраліся. Брат на службу пайшоў, на завод, дабіўся там зручнай ваканцыі. Усё да сябе клікаў, каб ізноў гэта разам, як калісь раней. І матка з братам была. Але як трапіў адразу ў мястэчка, тут і загруз у кузні, і не хацелася нанава кратацца. Пазбыцца ўспамінаў тых цяжкіх не мог, усё стаяла ў памяці як жывое і жыў, як звязаны чым. І сутуліўся неяк раней часу, і іней на галаву ўпаў, заняпалі вочы, бляску таго колішняга ў іх не ўбачыш. Так і жыў без гора таго, здаецца, але і без радасці тае асаблівае. Адна ўцеха з сялянамі каторымі пагаварыць ды моладзь вось яшчэ. Тая моладзь, каторая вочы мела, у каторай яшчэ не астыглі грудзі, каторая і на свет яшчэ глядзіць не жмурачыся, на поўнае тое вока маладое, рукой яго ад сонца не засцячы. З ёй хіба і адводзіў душу, раздзьмухваў вугалькі тыя, што тлелі дзесьці глыбока ў сэрцы.

І вот акрыяў Іван Іванавіч духам, весялейшым стаў. Шчэ невядома было, хто тое гумно спаліў і як спаліў, з якімі, можна сказаць, думкамі яно было спалена. Але ж расцвіла тут радасць вялікая, і свет куды мілейшым стаў. «З гэтым светам шчэ можна памерацца, на свой капыл яго пераставіць». І калі гарэла гумно, і ішоў тады Іван Іванавіч пасля крыўд гаручых ад прыстава – падумаў тады:

«Правы ты быў, бацька мой, у думках сваіх правы, у словах сваіх... У адным ты, аднак, не правы... Не ўпрачайце добрым людзям на іхнай дарозе, хоць бы дарога тая была крывёю заліваная... Гэта, канешне, і хіба я тут супроць... Але ж не галоўнае гэта... Не толькі не ўпрачаць, а дапамагаць трэба дарогі тыя шукаць, якія б крывавыя яшчэ ні былі... У гэтым, відаць, і праўда наша... І гэта праўда, відаць, узнеслася полымем над панскім гумном... Але зноў жа згасла, сацьмела... Бо дарогі, відаць, шырокае тае не было... Ішла праўда тропкамі цёмнымі ды глухімі, сцежкамі тымі лесавымі, віхлястымі, мужыцкімі сцежкамі... Выйсця ніяк не магла знайсці на шырокія дарогі, бітыя... А хто ж вінаваты ў гэтым? Топчуцца людзі, з бітае дарогі ў балота кідаюцца...»

Тут узгадаў Іван Іванавіч Лаўрэнавы наведзіны. Аж здзівіўся Іван Іванавіч госцю такому, ведаў Лаўрэна за чалавека набожнага, да царквы старальніка, да слова святога прыхільніка найвялікшага. А той прыйшоў, запытаў для прыліку аб шворне – ці не можа ён – Іван Іванавіч – шворан новы паставіць у калёсы, бо рэпнуў стары, так-такі напал і рэпнуў, мусіць жа, жалеза папалася бракаванае.

І сам Лаўрэн ведаў, што пытанне яго недарэчы: як гэта, каб каваль ды шворна не мог зрабіць, звычайнага шворна немудронага да сялянскага ваза. Гэта ж не малатарню агледзець, не барабан які для крупадзёркі зрабіць. Самае, можна сказаць, простае дзела – шворан той самы. Але ж запытаў для прыліку. Пасля мяўся ўсё, мымрыў пад нос. Пра газеціну – «мо б ты, чалавеча, даў пачытаць навін тых», пра кніжкі каторыя. Урэшце загаманіў, паставіў язык на больш цвёрдае месца. Трымаў важна газетку ў руцэ, але чытаць каб, дык больш гаварыў.

– Я вот, Іван Іванавіч, часцяком, канешне, і газеціну ў руцэ патрымаю... Усё больш на тыя епархіяльныя ведамасці налягаю, балазе поп не шкадуе, дае пачытаць часам. Аднак я, чалавек, куравам не балуюся, газецінка, можна сказаць, у поўнай у мяне бяспецы. Ну, той і давярае, не баіцца, што я парву там ці на цыгаркі тыя пушчу, грэшным часам... Дык вось, чытаю, кажу. І сказаць, каб дужа гэта радавала мяне, дык не... Праўды, сказаць табе, не віджу я ў тым слове друкаваным. Усё я вычытаць хачу, якая яна, як да яе дасцігнуць. А газеціна кажа мне толькі пра камілаўкі, пра скуф'і ды набедранікі – вот аднаму папу там далі, другога там надарылі, трэцяму панагію на грудзі ўшчапілі. К чаму б гэта? Хіба праўда, скажам, у панагіі той, у крыжы тым срэбным?.. Альбо пішуць яшчэ, якія правы маюць папы на зямлю і што рабіць, якія законы на ўвазе мець трэба, калі, скажам, у папоўскім лесе пасечкі пойдуць ці на папоўскую мяжу хто ўзваліцца... А навошта, пытаю, папу зямля? Ці з яго так мала? Ці, скажам, недалёка за прыкладам ходзячы, навошта нашаму папу млын? І ці зручна духоўнай асобе справамі такімі займацца? Калі ўжо на тое пайшло, калі табе так закарцела, дык скідай рызу, станавіся ля жорнаў ды засыпай на здароўе. А то духоўная, можна сказаць, асоба, і раптам інтэрас такі. Канешне, аб нашым папу і казаць няма чаго – ад папа адна рыза засталася. Любога п'яніцу перап'е, любую бабу змусціць, а грыўню каб лішнюю сабраць, дык чорта перасцігнуў бы. Канечне, абы-каму не дужа я гавару аб гэтым, бо каторае яно і да ладу не дабярэ, што к чаму. Што і казаць, я і ў папа, канешне, пра сёе-тое пытаў, ды дзе гэта ён табе адкажа. Ты яму пра дзела якое, а ён табе Ісуса Навіна прыпляце, ты яму пра зямлю, а ён на Хрыста спасылаецца... Канешне, і я ў ісусах там да хрыстах добра-такі разбіраюся і толк некаторы маю... Але зноў жа – мёртвыя словы ўсё. Чытаеш, чытаеш, а сэрца, можна сказаць, не кратае. Зусім, трэба сказаць, сэрца пустое. Бо як ні круці, а багатаму чалавеку і Бог спрыяе ў сваім тым Святым Пісанні. І ў Бібліі, значыцца, ізноў жа і ў Евангеллі...

Дзе ж, пытаюся, справядлівасць тады? Дзе ж яна, тая праўда чалавечаская, і якім пісаніем праўду тую пасцігнуць можна?

Лаўрэн пытаўся пра праўду, і відаць было, што пытае ён проста так, ад звычайнае тае цікавасці людскае, ад халоднага людскага розуму. Не прыкіпела тая праўда да нутра, да сэрца яна не прыстала. І голас таму быў не ўзрушаны, не было цеплыні ў ім, не было таго хвалявання, душэўнага мітушэння і ўсяго таго, што ўласціва чалавеку, калі ён праўдай той чалавечаскай за жывую душу працяты. Адзін быў голас: і аб шворне тым, што напал, і аб праўдзе людской, вялікай.

І калі выслухаў Іван Іванавіч Лаўрэна, адказаў толькі:

– Сыты вы чалавек, пане Лаўрэн...

Дужа гэта чалавека здзівіла. Узрушыўся нават:

– Як гэта разумець вас, слова гэтае к чаму? Сыты? Яно, сказаць, і вы ж вот не згаладаваліся... сякі-такі кавал хлеба да вашых жа рук горнецца, няйначай...

Зусім тут заблытаўся Лаўрэн. Нават раўнавагу сваю, думкі разважлівыя, узважыстыя – усё разгубіў.

– Смяецеся вы з мяне, Іван Іванавіч... І, можна сказаць, над старым чалавекам смяецеся... Не чакаў гэтага ад вас, зусім не чакаў... Я да вас з сэрцам шчырым, я да вас як да разумнага чалавека, як да голасу таго, да якога прыслухаюцца, а вы – смешкі строіць, над старым чалавекам – гэткае ж выдумляць... Крыўдна дужа мне, чалавеча... – Нават устаў Лаўрэн, асцярожна газету на стол паклаў, нерашуча на месцы затупаў, на дзверы тыя зірнуў. – Крыўдна, кажу, сапраўды крыўдна... Гэта чалавека ды каб у цёмны лес пускаць, няхай там блудзіць... А нам, маўляў, што... шкада хіба чалавека таго... Няхай паскача, маўляў, па купінах, па пнёўніку, ногі паламае, паскручвае.

І тады засмяяўся Іван Іванавіч. Цёплым такім смехам, чуллівым.

– Дзіўны вы чалавек, пане Лаўрэн... Не нашага веку чалавек... Вас бы сапраўды куды ў лес пусціць, на купіну тую пасадзіць, ды Евангелле ў рукі... Харашо. Сонца гэта вам у лысіну свеціць, камарыкі кашу таўкуць, галубы лесавыя на бярэзіне белай галубовыя справы ладзяць, траўка расце, распускаюцца кветачкі, кругом чарвячкі, мурашкі ўсякія, божыя тыя казюркі... І да вас ад іх ніякай, можна сказаць, цікавасці. Пра шчаку вы чытаеце пра тую правую, пра сарочку апошнюю... І ўсё яно харашо, усё яно йдзе так суладна, любамірліва. Ні вам гэта хто па шчацэ той не лясне, ні вам каму даць па правай ці па макаўцы той, па лысай... Харашо, гэта значыцца, выходзіць па Пісаніі. Буква па буквіцы – і законы Божыя... Тым часам не ў лесе вы. І заўважылі вы, што поп не дужа ласы не толькі левую тую шчаку падстаўляць, але, крый Божа, каб падставіць і правую... Пра апошнюю сарочку гаворыць, а сам ля гарцаў тых, ля апошніх тых гарцаў сялянскіх дужа як завіхаецца... Залішне нават, як кажаце вы... Ад папа, канешне, адна рыза засталася... Та-а-к... Заўважылі гэта вы і жахнуліся: як жа гэта так, калі ды супроць буквы тае святое выходзіць... Як жа так, калі і ў самім Пісаніі Божым адно другому супярэчыць часам, буква пайшла супроць буквы... Скажам, пра апошнюю сарочку ды, скажам, і аб тым, хто шмат мае, якому шмат яшчэ й дасца...

Вось і выходзіць, што думкі тыя вашы на балоце ўзрошчаны, а не на людзях... Буквенны вы чалавек, пане Лаўрэн, і праўда тая ў вас – буквенная праўда. Вот каб ляснулі вам па шчацэ добра, каб пайшлі тыя валдыры па душы, каб задзела вас, выбачайце, за самыя печані – пачалі б вы тады сапраўдную праўду шукаць. І зусім з другога канца шукалі б яе. А пакуль што шукаеце ад сытасці... Таму і сказаў я, што сыты вы чалавек, і крыўдаваць тут, кажу я, не трэба. А сыты чалавек, і сытая праўда ў яго, кульгавая праўда... Шукаеце вы яе, людзей ды людскія дзялы мінаючы. А без людзей праўда не бывае, і людзі той праўдзе характар даюць. У багатага яна, адна, а ў беднага зусім другая... Дык вось якая яна, праўда чалавечаская, аб якой пытаеце вы... А шукаць тую праўду трэба зноў-ткі на людзях, сярод нас усіх... Тут яе і пасцігнуць можна...

Лаўрэн шапку мяў, усё прыглядаўся, чаму яна, тая шапка, ды такая ўжо лысая – выцерлася, мусіць, аб тарпы, аб скірты саламяныя. І думаў – праўду ткі чалавек кажа, супроць яе нічога не скажаш. Аднак...

– Усё ж ткі, Іван Іванавіч, прыгожыя словы часам трапляюцца там... Можна сказаць, нават мудрыя словы. Чытаеш іх, думаеш, што к чаму... Нездарма б тыя словы, здаецца?

– Гэта вы правільна, што нездарма... Прыгожыя словы, што і казаць. Звычайным словам чалавеку голаў не атуманіш. Таму й патрэбны былі яны, гэтыя словы прыгожыя, ды яшчэ залатымі літарамі друкаваныя, каб ямчэй на чалавечыя плечы ярмо ўсцягнуць, пад багатую праўду іх падначаліць, плечы гэтыя самыя. Ды пакорлівасці іх навучыць, каб лепш шыі гнулі перад багатымі... Але механіку гэтую не адразу пасцігнуць можна... Больш уважліва трэба да жыцця ставіцца, ізноў жа і ў разумных людзей, у вялікіх людзей навучыцца можна.

– Гэта вы правільна, Іван Іванавіч. Пра розум гэты самы. Не адразу даецца ён... Але ж, выбачайце, колькі-то часу адняў у вас на пустыя мае разгаворы. Люблю пагаварыць я, так што выбачайце шчэ раз... Не крыўдуйце...

– Ды што вы... Я рады заўсёды, калі чалавек да мяне загляне. А вы заходзьце, учашчайце, калі, канешне, ахвоту маеце.

Лаўрэн старанна дзверы прычыніў, забыўся і шапку тую надзець, памацаў яе ў руках у самых сенцах і там ужо прыкрыў у поцемках сваю лысіну. Ішоў ад хаты крыху ўзрушаным, здзіваваным.

«Усё ж, можна сказаць, слова новае ўчуў, нейкае новае слова. Паслухаць – яно, канечне, цікава... Выходзіць, відаць, глыбей папа тое дзела йдзе, не ў камілаўцы, відаць, справа ўся схавана...»

Іван Іванавіч спраўляў сваю вячэру, на камянку бульбу варыў, чайнік прыставіў. Ужо святло патушыў, клаўшыся спаць, як пастукаў нехта ў шыбку з вуліцы. Узняўся, прыслухаўся – крыху тугаваты быў на вуха. Нехта настойліва, не сціхаючы, стукаў асцярожна ў акно. Падышоў.

– Адчыніце, Іван Іванавіч...

– А па якой вы, чалавеча, справе?

– Пасля... Адчыніце хутчэй, бо змерз зусім, на марозе тут стоячы...

«Хто б то такі да мяне справу мае?» – падумаў Іван Іванавіч і пайшоў адчыняць фортку.

ЧАСТКА СЁМАЯ3

Як стаяў Банадысь, так і паляцеў потырч пад стол, ухапіўшыся рукамі за лаву. Аж ёкнуў там, распасцёршыся на падлозе, ушыўшы галаву за ножкі стала.

Дужа ўзрушаны быў Хвядос, мітусіўся, засопшыся, па хаце і раз-поразу, падышоўшы да стала, біў па ім кулаком, і тады брынчэла ў качарэжніку, слаба дзынкалі шыбы ды кідаліся спалоханыя водбліскі лампадкі на стол, на печ, на змрочныя сцены.

– Ці ж я вінаваты тут? – абзываўся з-пад стала Банадысь.

– Ты пагавары ў мяне... Я цябе навучу, хто вінават, хто не... Колькі-то яму гаварыў, колькі-то яго навучаў, як на свеце жыць, – дык дзе ж, пытаю, розуму ўкладзеш у галаву дурную... Хіба так да людзей ставяцца, надаўбень... Ты на чалавека вока май, а гавары з ім, як з прыяцелем, каб не ўведаў ён, скуль бяда тая ўрэпілася на яго. Чалавек не будзе тады зубы на цябе тачыць, бо ты не ты, не твае то клопаты... Ты бачыш – я. Я – стараста... Мне давер'е ад уласці, і павінен я гэту ўласць паважаць і ўсякае ёй старанне аказваць. Ізноў жа і з людзьмі павінен я жыць... каб і слухаліся, і паважалі, і баяліся. Па закону каб баяліся. Ты павінен так сваю лінію весці, каб уласць ніякае страты не мела і да цябе каб людзі лішне не чапіліся. Старасце не прыстала злодзея хапаць за грудзі, бо ён, гэты злодзей, спаліць потым цябе, з дымам попелам пусціць. А ты соцкага пашлі, ты ўрадніку скажы... Да гэтага яны і прыстаўлены... І ніхто да цябе хапацца не будзе, слова чорнага табе не скажа.

А то, на табе, дэзерціраў лавіць надумаў ён... Ну, сказаў урадніку, гэта добра, яго то справа. Балазе то людзі не бачылі, як ты казаў... Дык ён яшчэ з ім гарцае па полі, па балоце... Рупіць яму дэзерціра спаймаць... Вот і спаймаў, каб табе вочы на лоб павылазілі. Дужа цяпер гэткіх коней прыстараешся, яны ж табе цяпер у жывую паўтысячу не ўлезуць... Ды шчэ, каб коні адны, дык столькі таго і клопату – мяне тым канём з капыла не саб'еш, каня і набыць можна. Не баяўся-то воўк сабакі, а звяганіны тае баяўся. Чаго-чаго ні начаўпуць цяпер, ды шчэ пільнуйся, каб не спалілі...

Падсабіў, называецца... У-у-у... кручаная галава... Не розум, а галава баранняя.

Сеў на лаву Хвядос, каб аддыхаць крыху, думкі да ладу прывесці. Скрыпнулі дзверы тут, увайшоў Цыбал Іван:

– Дык дзень хіба добры вам у хату.

Хвядос пугу тут палажыў на лаву.

– Няйначай, у дарогу куды ці з дарогі?

– Якая там, суседзе, дарога... Тут з дзецьмі дарогі нямашака.

– І не кажы, браце... Гэта што... У самы цот ты патрапіў, пра дзяцей гэта. Ім толькі папусціся, дык хутка й зямлі наясіся. Трэба, браце, аброць на іх, ды шчэ якую, валовую, каб гэта з рук не спушчаць...

І тут заўважыў Банадыся пад сталом. Прыгледзеўся.

– Дык гэта, суседзе, вучыў, мусіць... Што і не кажы, у мяне каторае і меншае, але ж на яго трэба папліску добрую мець. Хоць бы сабе й Макрыду ўзяць...

Крэкчучы, вылазіў з-пад стала Банадысь, пыл абіваў з бакоў, сапеў злосна. І смешны ён Цыбалу быў, хлопец гэты. Такі ж вырасцень – у бацьку ростам выйшаў – і на табе, пад стол лазіць. Каторы ў яго гады ў салдатах, а гэты на пугу практыкуецца, смак той яе ўпадобаў. Не сцярпеў нават і да Банадыся:

– Ваканцыя гэтая ў цябе не дужа каб...

– Якая ваканцыя? – запытаў той, збянтэжаны крыху.

– Ды от кажу: пад стол лазіць, ваканцыя, браце, нязручная... гузака, ненарокам кажучы, нагнаць можна... Дый пылу там – не абярыся...

Нешта мармытнуў пад нос Банадысь і хуценька змыўся з хаты.

– За што б то ты яго? Страху, кажу, нагнаў за што? – запытаў Цыбал і на пугу зірнуў.

– Ат... У сям'і, браце, можа ўсё трапіцца: і ў лад і не да ладу... Сын, бачыш... Урос хлопец у сілу, гульма гуляючы, а розуму таго, як у вераб'я. Ды процівень к таму, ніяк ты яго на простую дарогу не павядзеш, не паставіш да ладу.

– Гэта ты зусім правільна. Іначай яно і быць не можа... Але зноў жа, да слова кажучы: якое б жыццё тады было, калі б усё яно да ладам ішло... Клопату ж яно тады ніякага табе, чалавеча. Ніякага, можна сказаць, смаку ў жыцці. А як жа можна чалавеку без клопату. Я от кожнага дня без клопату таго абысціся не магу, аб гаспадарцы ўсё дбаю... От я табе пра Гарпіну колісь казаў, пра Ражкову, што па Лявоне засталася. Здалася, суседзе, урэшце... Так-такі і падалася. А раней ні прыступу, ты яе не чапай і не кратай... Як я, кажа, з дзецьмі буду гараваць, гора сваё векаваць з імі. Дужа, кажу, наясіся ты з той зямлі, без чалавека. Найму, кажа, сяк-так перакідаюся. Хіба ж то, перакідацца толькі, кажу, а жызні ніякай, бо йдзі ты, кажу, напрасіся людзей, ласкі тае даходзь. А з чужое ласкі, кажу, дужа не наясіся, трэба свой паратунак мець. І, можна сказаць, падалася баба. Ну я ў фальварку за яе застоіў. Бачыш, Ганна, што за ўпраўляючым прыбірала, ладзіцца да аўстрыякі нашага, да Язэпа-механіка, на жыццё, знайшла-такі долю, жаба... гэткага чалавека абкруціла... Ну, дык замест яе Гарпіна мае пайсці, за прыбіралку. Дык я там слова-другое закінуў, каб яно ўжо гэта цвёрда было... Няхай кабеціна, думаю, хлеб кусае з дзецьмі, дзе ж ёй падзецца, думаю... Я ж такі чалавек жывы, сумленне маю... А зямелька мне да рукі, зусім, можна сказаць, таго паўнадзела з маімі загонамі злучыць – і выйдзе яно не кепска, хоць ты, браце, маёнтак разводзь, колькі тых валок сабраў...

– Дужа табе трэба з бабамі цяпер гэты клопат аб зямлі мець. Гэта ж згрызоты адны. Цяпер жа панскае зямлі – хоць заваліся. Сам упраўляючы анодысь казаў: шукай ахвотнікаў, стараста, на зямлю... Лужкі можна прадаць, дый ляды, што з папоўскімі мяжуюць, таксама можна, калі хто ахвоту мае. Зямлі цяпер сіла на продаж пайшла, абы грошы – купляй толькі.

– Дзівак ты чалавек, пане Хвядос. Дужа мне цікава з панам справу мець. Яму каб грошы, ды гатовыя, от вынь ды палож. Калі ж і не адразу, дык тут табе, браце, і вексалі, тут табе і процанты... тут над табою кожная рата каменем тым цісне... Тут табе зноў жа і суд, і закон. За-а-кон, браце... А з процантамі гэта ды вексалямі не дужа зручна нашаму брату справу мець, няхай яны згараць, тыя процанты, ні за што ні правошта капейчыны тыя збываць... З панам, як бачыш, не паласа мне. Гэта калі ў арэнду там, дык шчэ куды ні шло, адзін набытак, можна сказаць... Таму з часці, таму так – глядзіш, і чыстыя грошы ў кішэні. А каб зямлю ў пана купляць, дык няхай яно лепш згарыць.

– Ці табе не ўсё роўна, каму грошы даваць. Ізноў жа цэлым кавалкам можна набыць, а не дзесяцінамі тымі зямлю шураваць...

– Уга... Дзе ты бачыў... Грошы яно, канешне, заўсёды грошы, ты іх у любую дзірку запхні, табе ад гэтага не палегчае. Але мне з Гарпінай у банк не хадзіць з тымі процантамі, вексалі тыя не пісаць ды на маркі не траціцца. І платы тае, калі захачу, плачу. Не захачу, і так пачакае, не дзе дзенецца, ласкі мае шчэ папросіць... Плоціш ты, і ўсім добра, і табе падзяка. А ты кажаш... Падумаць трэба, тады й казаць, бо хто ад свае выгоды ўцякае?

– Яно, канешне, пане Цыбал, словы твае як улітыя, пад іх не падкапаешся, залатыя словы. Хто сабе вораг, той і для другіх пудзілам ходзе... Аднак ці не па справе вы зайшлі часам па якой? Бо, думаю, пане Цыбал так сабе, здарма, не будзе ног утруждаць.

– Яно, канешне, па справе і, бачыш, дужа па далікатнай справе. Вельмі ўжо яна далікатная, каб гэта адразу да яе прыступіцца. Як яно, як той казаў, ні ціха, але не мінеш ліха. Яно цябе ўпільнуе. Не на тым, дык на другім і пакаўзнешся. Бачыш, аб сватах тых я. Колькі-то ў нас гутарак з табою было, каб гэта сваякамі пабрацца. Макрыду, значыцца, за Банадыся аддаць... І як ты ведаеш, суседзе, не супроць я быў, каб гэта іх акруціць тым часам, няхай бы сваю жытку наладжвалі, ці то пры табе, ці й пры мне хаця – хіба мне хаты свае шкада для зяця. Ізноў жа і ты чалавек у сіле, можна сказаць, чалавек у выгодзе. Канешне, і мне не абыходзіць, ёсць з чым і к сабе і да людзей, не ў крыўдзе жыву, чалавеча, як і табе вядома. І от жа, на табе, так жа не па-людску выходзіць у самы такі час, калі толькі кампанію весці.

– А што ў цябе здарылася, чалавеча?

– Каб жа то здарылася... Хужэй, чалавеча... Макрыда мая, каб ёй сцежкі тыя мацаць, Макрыда ж мая загрубела...

– Ды што ты вярзеш, чалавеча? Як гэта загрубела?

– Відаць жа: не ад саладухі... Каб то, скажам, пад'ела там. Бывае ж так, дні тры там кабета ходзіць... Саладухі пад'еўшы... Але ж, відаць, прычына, чалавеча, другая, была, мусіць-такі, сур'ёзная прычына... Ды не буду маніць перад табою, загрубела-такі насапраўды, каб яна чэравам тым на сябе наклала, на зямлі распаўзлася, паскуда тая...

– Навошта ты дзіцё клянеш? Ад Банадыся?

Аж замоўк на якую хвіліну Цыбал. Слова таго ад крыўды не мог вымавіць. На ўласным дзіці, можна сказаць, пасклізнуўся. І крывое, сказаць, а ўпоперак дарогі табе кладзецца.

– Калі ад Банадыся, дык вялікі то клопат, пане Цыбал. Абкруцім вобмегам адным, і чорт іх ушчуваць будзе, пад вянцом усе грахі пакрыты. З кім гэта, браце, не здаралася на белым свеце. Дужа гэта, каб галава балела, што яны там вырабляюць часам, маладыя нашы. Ім, суседзе, нашы старыя законы не пісаны. Гэта табе, скажам, ці мне, дык і без штаноў даводзілася да самай жанітвы святым пузам свяціць, курэй пужаць. Дзе там аб дзеўках было думаць... А ім што адыходзіць у цяперашнія часы, калі каторыя і грамату пачалі пазнаваць, як мой старэйшы сын... Ды яшчэ, скажам, за бацькавай спіной, за бацькавым то клопатам... Дык чаго там бедаваць дужа? Ты гэта, браце, плюнь, дужа там сэрца рваць з дробязі такой. Плюнь, кажу, сяк-так абыраеш, не вялікая то справа-праява, калі яны там, скажам, крыху пабязулілі па дурасці, па маладосці...

– Каб жа то так, як ты кажаш, Хвядосе... Каб жа яно ад Банадыся, яно і клопату таго на кіпець самы... Дык жа не ад Банадыся зараза тая мая займела...

– Што ты, чалавеча, кажаш?

– А што ты казаць тут будзеш...

– Як жа гэта ты дзіцё не ўпільнаваў, на такую, можна сказаць, знявагу пусціў... І ад каго?

– Няйначай як ад парабка Напрэя...

– Уга... Зусім, браце, дрэнь справа... Не чакаў, суседзе...

– Прызналася ўчора... І каб жа то з добрым чалавекам якім, яно й жалю б таго не было... Дык на табе, выстаралася, бацьку ўзрадавала, бач, унукаў бацьку не хапае, каб на цябе тая немач белая... І хто б мог думаць, каб ён, Напрэй гэты, – вока ж тое саромеўся на дзяўчат кінуць, – каб гэта ён ды на такія ж авантуры пусціўся... Усё ў зямлю глядзеў, да ног сваіх усё прыглядаўся – ні віду з яго, ні слова людскага ад яго не пачуеш... А тут гэткі жа спрыт, можна сказаць, займеў. Гэткі жа ўскруцень напаў чалавеку ў голаў...

– Каб жа то, суседзе, у голаў... Тут, браце, не вялікага розуму справа...

– Яно, канешне, не вялікага... Знявага ж затое вялікая. Каб у каго, у каго, а то ў мяне...

– Ат... бяда – яна заўсёды, чалавеча, падпільнуе, як ты яе ні сцеражыся... Але ж і бяды тае – не сказаў бы, каб задужа... Кінь, кажу, думаць аб ёй, сяк-так асвойтаешся, ды шчэ і чалавек які знойдзецца. Мала хіба, каб гэта дзеўкі з дзецьмі гатовымі замуж ішлі... Колькі шчэ... Там удавец які з дзецьмі, там кавалер які перастарак, там калека які, недалуга... Не дзе дзенецца дачка твая, знойдзе пуця свайго. Ды пры тваёй, сказаць, браце, гаспадарцы і добрага чалавека знайсці не цяжка. Кавал зямлі той, кубел добры – і да цябе тады любы хлопец і з маладзейшых прыгорнецца. Яно, чалавеча, не ведама, дзе ты знойдзеш або згубіш. Як яно чалавеку суджана, так яно й выйдзе...

Але дзе гэта, каб тыя ўцехі людскія ўцешылі. Чалавека слухай, а сваю думку мей. Гэта ж жартачкі – зямлі кавал, добры кубел. Гэта ж тых грошай куча... Дужа яны валяюцца па дарозе, здарма от сыплюцца ў рукі. Так яны й даліся табе ў рукі... Гэта жартачкі: калі ад Банадыся, дык сват, не ад Банадыся – не сунь носа... Гэта хіба хто розуму не мае, дык не дабярэ... Вот табе й замочкі тыя бліскучыя, ліхтар з мышай... Падвёў пад манастыр з мышай той, зараза гамзюрыстая...

Сумны быў Цыбал. Ішоў дахаты прыцемкам, мармытаў усё пад нос:

– Гэта ж жартачкі – кубел...