Текст книги "Бастан кешкен, кµз кµрген (СИ)"

Автор книги: Алтынбекула Сагындык

сообщить о нарушении

Текущая страница: 7 (всего у книги 27 страниц)

Орналасып та жатырмыз. Елді мекен биіктеу жерге орналасқан, жан-

жағы былшылдаған шалшық, балшықты жер. Қырықшақты

беларустардың үйлері екен. Әбден дағдыланған ісіміз: әскери

басшылардың отыратын үйлеріне байланыс тартып жатырмыз. Өзі

қыстың қысқа күні. Әлі бөлмелерге телефон орнай қоймаған.

Командирлер полкпен, артиллерия бөлімшелерімен байланысу үшін

шыдамай, байланыс орталығына біреуі бұқпалап, бірі тасалып, үсті-

үстіне келіп жатырған. Дәл сол кезде осы елді мекеннің батыс

жағында бір бөлек арман болатын. Ара қашықтығы қалайда 1км-ге

жете қоймайды – ау.

Үстін – үсті жан – жақтан атылып жатқан зеңбірек, минометтер.

Бір кезде дәл біздің байланыс торабымыздың терезесінің алдына бір

снаряд келіп жарылды да, тартып жатқан байланыс сымдарын

(кабель) үзін кетті. Сол кезде жаңағы бөлек орман ішінен пулемет

оғы елді мекенге борандай борасын. Бұл – жаудың барлаушылары.

Мұндай жағдай бізге әбден үйреншікті болып кеткен. Әркім өз

75

міндетін біледі, айтқызбастан орындауда. Алпысбайым коммутаторға

сырттан келген байланыс сымдарын жалғауда (Алпысбай – менің

өмірі бірге жүрген жолдасым, ол тұралы арнайы жазамын), мен оған

көмектесіп жүрмін. Коммутаторымыз немістердің қашқан кезінде

қалдырып кеткен он нөмерлі нөмернигі еді. Полк командирлері 01– ді

қос дейді. Әр командирдің жасырын аттары бар. Ол бізге адам атын

атағанмен бірдей 01 – дивизия командирі, 04 – штаб бастығы т. б.

–“Кама”! Мен “Волгамын”, жауап бер? – деп зарлап жатыр. Бұлар

әскери бөлімдердің аттары.

–

Сендер жақтағы не атыс?! – деп тағы сұрайды. Өзіміз

қоршаудамыз, орманның іші. Дегенмен, кімнің қайда орналасқаны

командирге белгілі. “Штабқа жабуыл жасап жатыр!” – деп ,

шындықты айтсаң, құрыдым дей бер. Майданда ең жаман нәрсе –

үрейлену. Сол сөзді айтсаң, бүкіл дивизияны үрейлендіресің.

Жаңағы полк командирлеріне: “Картошка егіп жатырмыз” – деудеміз.

Бұл сөзді олар түсінеді. Мина түскендігін біледі. Аякөздік

Рақымжанов деген менен жасы үлкендеу бір телефонист сол 01 –

дің үйіне байланыс тартып кеткен еді, сол жетіп келіп, 01 – дің 04 –ке

штабты басқа жерге көшіру керектігін айтқан бұйрығын естіп келгенін

хабарлады. Бұл – түс кезі. Байланысшылары ротасының командирі

капитан Кузмин деген кісі болатын. Жаңағы хабарды алысымен,

коммутатордың сымдарын бұрап тарқатпастан, жұлын алды. Жедел

бұйрықтар беруде. Маған терезе алдындағы заземлениелерді

жинауды бұйырды (бұл да немістерден қалған, алып жүруге қолайлы

әрі жеңіл дюреалюминийден жасалған таяқша). Есіктен шығуым мұң

екен, бағанағы бөлек орманнан мен тұрған үйге оқ жаусын.

Мұндайда ойланып жатпайсың, жалп етіп жата кеттім де, кейін қарай

жылжыдым. Бөлмеге енсем, комроты Кузмин құлап жатыр. Қасында

телефон отделениесінің командирі Баймурзин (Қандағаш

станциясынан, ежелгі байланысшы) Кузминнің тізесіндегі қимылдап

тұратын тобыған жаңағы мені көргенде атылған жаудың пулемет оғы

ағаш дуалдан өтіп келіп, жарып кеткен екен. Кузмин маған: – Неходи

туда! Остаешься здесь. Все линии отбери и соедини напрямую.

Потом следуй за нами! – деуге ғана шамасы келді. Жұлып алған

коммутатор – номерникті бір байланысшыға ұстата салды да, маған

бір телефон аппаратын қалдырды. Майданда берілген бұйрық

мүлтіксіз орындалуы керек сөз қайтарсаң, сол жерде тындың дей

бер. Баймурзин қапсағай келген денелі еді, комротаны иығына

асылдыра, бір аяғын аннап– саннап бір тигізіп, сүйрей жөнелді. Осы

сапырылысып жатқан кезде менің көзіме арбакеш Лобанов көрініп

қалды: арбаға атын жеккен, хомуттың бір жағы әлі байланбаған, оны

қолымен қапсыра ұстап барады. Жегілген далалық кухняға (тамақ

пісіретін қазан, көшелерде квас сатып тұратын ыдысқа ұқсаған) оқ

тиіп, екі жағыннан түсте ішеді деген суп болса керек, шаптырып бара

жатыр. Осы жәй күні бүгінде дейін көз алдында тұр. Осы кезде

штабқа шабуыл жасалған барлаушылар да тайып берген екен. Бүкіл

76

елді мекенде менен басқа ешкім қалмаған. Мен болсам, байланыс

сымдарын реттеумен әлек болудамын

Күн батуға айналған кезде, “Уһ!”– деп реттестіріп, жалғастырып

та болдым. Иығымда винтовкам, екінші иығымда телефон аппараты.

Тартылып кеткен байланыс сымы созылып жатыр. Төмен қарай түсе

бергенімде, – Ей, связист! – деген дауыс саңқ ете қалды. Қарасам,

дивизияның артеллерия командирі полковник дәрежесіндегі адам

болатын, сол. Таныдым да, қаққан қазықтай тұра қалып, қолымды

шекеме алып барып:– Я вас слушаюсь! –дедім. Ол менен не

болғанын сұрады. Мен жасырмай, бәрін айттым. – А нука, покажи!

Откуда они стреляли? – деді ол маған. Мен көрсеттім.

Планшеткасын ашып, картаға қарап, сол жерді тауып та алды. Енді

маған: – Соедини меня с моими детьми!– деді.Бәрін жатқа білемін.

Артиллериалық бөлімшілердің бәрін шақырып, сөйлестірдім.

Ол координатын айтып, жау оқ атқан жерге әдепкіде бір –

бірден атқызып, содан соң “залпом!” деп команда берді. Бір бөлек

орман аспанға қөтерілді. Мен қызықтағандай, оның қасында жас

баладай, қарап тұрдым. Ол елді мекенге көтеріліп, жолдың

ортасымен жүріп кетті. Кетерінде маған:– “Не уходи, я приду!”– деді.

Сол кеткеннен әлі кетіп барады деуіме болады. Одан кейін мен оған

кездескенім жоқ. Тағы да әскери бұйрық. Тап жылжымай отыра

бердім. Үстімде шинелім де жоқ, арбада жолдастарыммен бірге

кеткен. Күн батып барады. Отырған жерім ыза. Қарным аш.

Қалтырайын дедім. Штабпен сөйлесіп отырмын. Жүруге

полковниктің бұйрығын ешқайсысы бұза алмайды. Қас қарайды. Мен

болсам жалғызбын. Дуананың асасындай селкілдеуге тура келді.

Телефонмен командир взводым лейтенант Матошин (Гурьевтік,

жақсы кісі еді, қартаң да тартып қалған) отырған жерімді сұрады.

“жақын жерде үй бар ма?”– деп, оған мен 150 метрдей кабель

керектігін айттым. Сонымен, ол кісі маған көмекке Рақымжановты

жібергенін хабарлады. Бір кезде ол да келді. Бір жақын үйге

орналасып, от жағып жылындық. Ол тамақ әзірлеуде. Мен орыс

пешінің үстіне шығып жылынудамын. Денем жылып, ұйықтап

кетіппін. Жолдасым мені оятын, тамақ ішуге шақырды. Көзімді

ашсам, үй іші толған солдат, кілең кір – қожалақ, бүрсең қаққан

біреулер.

– Ай мынауың не?! Мұнда кіргізуге болмайды ғой!– дедім. Сонымен,

оларды шығарып жіберіп, тамақтанып алдық. Рақымжанов маған:

– Сен отыра тұр, жаңағы адасып жүргендердің біреуін қасына алып,

01-дің орналасқан үйіне барып келейін – дері бар емес пе? Мен:-

неге?– деппін ғой.– Келген соң айтамын,– деді де, шығып кетті.

Шамалы уақыттан кейін оралды.

Екі езуі екі құлағында, көңілді. Мінеки деп, оралғандарды қоя

салды. Біз үшін үлкекн олжа екен: конфет, печенье, нан т.б. және бір

шуба (поезда ертеректе старший кондукторлар Кигенін көргенім бар.

77

Кейінде қойшыларға да сондай беруші еді, бұл заманда, әрине ол

қайда?)

Маған ол:– Мен телефон сымын бағана тарта барғанымда, түс

те болып қалған. Сол кезде штаб бастығына шұғыл тапсырма беруде

болатын,– деді. – Шай да өз орнында қалды. Менімен жұмысы да

болмады. Есік алдына шығып, өзі мінетін қара атына, тіпті жайдақ

мініп, төмен қарай шаба жө-

нелді,-деді.-Кейін айтайын дегенім осы,– деп күлді.

Жаңағы түйіншектің ішінде екі пар ішкі көйлек– ыстан бар екен.

Екеуіміздің де қуанғанымыз – көйлек-ыстан. Дереу үстіміздегі

кірлеген ішкі киімдерді шешіп, жанып жатқан орыс пешіне салдық та

жібердік. Бейнелеп айтқан адамға кешегі күндізгі орман ішінен

пулеметтен оқ жаудырған барлаушылардың оғындай, тарсылдамаса

да, тырс – тырс етіп, құлағымызға естілгендей болды. – Ол не дейсіз

ғой! Ол бірнеше айдан бері киім ауыстыруға мұршамыз болмай,

бізбен майдандас болып кеткен, бізді жеп жүрген биттер ғой,

оқушым.

Адам биттегенде ауызы көпіріп кетеді екен. Мен соның

күәгерімін. Мектеп оқушылармен, ертеректегі пионерлермен

кездескенде, осыны айтқаныма қызым Райхан намыстанып: “Папа,

осыны айтпаңысшы!” – дейтіп еді. Мен бұл жерде мақтанып

отырғанын жоқ, оқушым, өмір өткелдерімді білсін, көзімен көргендей

болсын деп жазып отырмын. Арғы жағындағы ой қорытындыңды өзің

білерсің. Кинода оны саған көрсетпейді де – Ал, енді биттен

арылдық па? – Жоқ. Сәлден кейін шпиондар (бүкіл денені

жайлаған)тағы қабырлауға басты. Кейін одан да құтылдық қой.

Сол 01– ді мен қайтып көргенім жоқ. Үш күн қоршауда болдық.

Тамақ, оқ – дәрі бізге самолетпен тасталып тұрды. Осыны білсем де,

ешкімге тіс жарып айтқаным жоқ. Айтуға болмайды. Үш күннен кеиін

шепті бұзып, өзімізге қосылып та кеттік. Бағанағы 01 – полковник

Серебряков деген кісі еді. Оның не болғанын сол күйі білмедім.

Армияда “Контр смерш” деген болушы еді. Соның қарамағына

алынды ма деймін. Сол барлаушылардың шабуылы кезінде дивизия

штабында отырған радист жігіт дуалдан өтіп келіп тиген оққа отырған

орнында қалыпты, оны кейін білдік. Енді мына әңгімем неге “43

жылдан соң” аталады.

Соған келейік.

Перзенттеріміздің қыздарының ішіндегі кішісі – Пернеш.

Пернеш өз қалауымен Құлсарылық Есентемір руынан Арыстанмен

жұптасқан. Сол Арыстанның әкесі құдалыққа екі жыл бойы шақырып,

ақырында, алыс болса да, біз – мен, Раушан және Тазагүл үшеуміз

поезбен жолға шыққанбыз. Осыдан бірнеше жыл бұрын мен

Алпысбай деген жолдасымды Ақтөбе облыстық газетіне беріп,

“Қайдасың Алпысбай?” деген тақырыппен іздеу салғанмын. Мақала

газетке басылыпты. Содан кейін мен Ақтөбеліктерден көп уақытқа

дейін хат алып тұрдым. Бұл өзінше бір сала жыр. Менің газетке

78

жазған хатым бірден Мұқаев Дүйсенғалидің қолына түсіпті. Ол жігіт

майданда менімен бірге болған жігіт. Бас жағында айттым ғой: жау

барлаушылары штабқа жабуыл жасағанда, коммутаторды жұлып

алып, комроты бір байланысшының қолына ұстата салды демен пе

едім. Сол байланысшы Мұқаев Дүйсенғали екен.

Хатты ашып оқиды. Ең соңында Алтынбеков Сағындық дегенді

көргенде, көзі жарқ ете қалғандай, бүкіл майдан өмірі көз алдына

елес беріпті де, менің дәл сол кезімдегі бейнемді көз алдына

елестетіпті. Сол келіп жатқан хаттардың біреуі – Дүйсенғалидікі. Өзі

жайлы мәлімет берген. Менен де өзім туралы толық жазуымды

сұрайды. Үй адресін беріп, қонақ болуға шақырады. Дүйсенғали

Алматы Жоғары партия мектебін бітіріпті, аудандық газет редакторы

болған. Дәл сол кезде облыстық газеттің бөлім меңгерушісі екен. Екі

перзенті бар: қызы – дәрігер, тұрмыстанған, ұлы – облыста, ол да

жеке үй. Өзі әйелімен бірге бөлек тұрады екен.

Құлсарылық құдаға шақырумен келе жатқан кезіміз – 29

март(наурыз) 1988 жыл екен.

Мангышлак вагонына билет ала алмай, билетті тұра Құлсарыға

алғанмын, жүйрік поездің (№7)2– вагонына мінгенбіз. Жол – жөнекей,

тіркеме вагонда орын босатылатынын біліп, Ақтөбеге келген соң,

ауыспақшы болғанбыз. Шиеліден шығарда Дүйсенғалиға да

телеграмма жолдадым: “Едем Күлсары, поездом седьмым, можешь

встречатся. Сагиндык Алтынбеков.” – деп.

Таңертеңгілік Ақтөбеден түстік. Құдаға бара жатқанның қолы

бос болмайды ғой; екі қолымда екі чемодан, соңымнан кемпірім мен

тууға жақын келінім зорға еріп келеді. Мен Дүйсенғалиды

ойлағаныммен, есіме түсіре алмағанмын, Вокзал алдына келіп

тоқтадым, қолым да талып қалған екен. Анандай жерде үш адам тұр,

адам көп болғанмен, соның біреуі маған қарай қолын шошайтты да,

жүре бастады. Үшеуі де адымдай басып келеді. Біреуі келді де, мені

құшақтай алды. Бетімді аймалап сүйіп те, жалап та жатыр. Мен де

барынша қысып, кез келген бетін сүйемін. Бір кезде қолдарымызды

бір – бірімізден босатып, қалғандарымен қауышып жатырмыз.

Қасындағы екі жолдасы чемодандарды қолдарына алып, вокзал

ішіне, одан сыртқа тартты. Мен: “Билетті алайын”, – дедім. Оны да

жасадық. Екі жеңіл машинамен келген екен, тартып келеміз. Әйелі

есік алдында күтіп тұр екен. Үйге де ендік. Жаңағы күткеннің екеуінің

бірі жолдасы да, бірі өз баласы екен. Дайын шай да келді. Шайдан

бұрын ішке симай бара жатқан х икаялар, рет күтпей, ауыз

жаптырмай бара жатыр. Бір кездерде облыстық ветерандардың

бастығы біздің бөлімде болған артеллерист, қазір 2 – дәрежелі соғыс

мүгедегі бір жігіт те келді.

Біздің тіркелетіп вагонымыз 8 сағаттан кейінгі Ақтөбе –

Астрахань поезына тіркеледі екен. Осы үйде тұра 7 сағат отырдық.

Айтылмаған әңгіме жоқ десе де болады. Сонда да таусылатып емес.

Бір реті келіп қалды білем, жау қоршауында 3 тәулік болып, 4

79

партизан отрядын қорғап қалғанға ауысқан екенбіз. Маған атылған

оқ комроты Кузьминге тигені де айтылды. Коммутатор да айтылды.

Соны алып кеткен мен едім ғой! – деді Дүйсенғали. Екеуіміз де

күрсініп салыппыз ғолй, соған. Бір – біріміз көрмегенімізге 43 жыл

болған екен. Ақтөбе қаласында 101 – дің аллеясы, паркі және музейі

бар екен. Сол музейде мен барғанымда, майданға аттанған 9 мың

адамның 361– нің тірі екені жазылыпты. Сол музейде менің де

суретім сақтаулы. Музейдің жазу дәптеріне із қалдырдық, кемпірім,

келінімен келгенімді жаздық. Осы жолғы әңгімелесуде Алматыда

менің қарауымда болған Дүйсекенов Смағұл жайлы да айтылды.

Смағұл бір байланыс сымын тарту кезінде (қыс айы ) 12 жерден

жараланған. Өзім санбатқа шығарып салғанмын. Ол өзінше әңгіме.

Мұқаев Дүйсенғалидың жұбайы – Баршын. Соңы кездегі адресі: г.

Актюбинск. Ул. Тургенева 80/71.Баршын Мукаева. Тел. 54– 11-51.

Остановка 5 мкр. Автобус №1, траллейбус №3.

Соңғы мәлімет: 8жылдан кейін тағы жолым түсіп,

Дүйсенғалидың үйіне соқсам, ол қайтыс болыпты. Әйелі бір жаққа

кеткен екен, дұға жасап, хат жазып, соңғы адресімді тастап кеттім.

Кейін ол менімен телефон арқылы сөйлесті.

Жеңістің 55 жылдық мерекесі қарсаңында құттықтап

телеграмма да жазған екен, алдым. Дүйсенғалидың жас кезіндегі,

соғыстан кейінгі жылдар, суреті менде сақтаулы, Баршынмен бірге –

түскен екен.

48 жылдан соң.

Ұлы Отан соғысы жылдарында әскери бөлімшелер үнемі

шабуылда, немесе үнемі алдыңғы шепте қорғануда (оборонда) бола

бермейді, бірі келіп, екіншілері басқа жерге аусып жатады. Мұны

әскери терминде “дислокация военных подразделений” дейді. Міне,

сондай бір жағдайда біз бұрыннан алдыңғы шепте тұрғандарды

қақақтаған қыстың күні ауыстыруымыз керек болған – ды . Әрине,

бұндай жұмыстар түн мезгілінде жасалады. Орман ішімен суыт

келеміз. Бізбен қатар келе жатқан бір жолдасымыз (Соловьев ) аты

есімде жоқ, қайта – қайта ішін басып, имиіп жүре алмай келеді. Көп

ұзамай жүруге жарамай қалды. Ат жеккен шанаға салып алынды.

Сәлден кейін –ақ жаңағынаң жан дауысы шығын, құлын да құланы

шықпасы бар ма? Соқыр ішектің қатты соқпағы екен. Келе жатқан

бағытымызда бір жол айырығынан қашық емес жерде санбатальон

бар екен. Соған зырғи жөнелді шанамен. Әлгінің дауысы әлі

құлағымда тұрғандай. Батырлар жырын оқып отырғаныңда,

батырлардың ерлік күресі, жекпе-жегі айтылып, жаумен айқаста

жастығын ала кеткендері айтылып жатпай ма? Әлгі байғұс, кейін

білдік, Санбатқа жетпей-ақ, үні өшіпті. Соқыр ішегі жарылып кетіпті.

Бұл оқ тиіп, бір мүшеден айрылғаннан да жаман азап қой дедік. Ал,

сол жолы екінші бір жолдасымыз, Глухов Александр, менде

80

альбомда бірге түскен суретіміз сақтаулы, белі, белбеулігі тұтас

сыздауық болатын. Бұл сыздауық жарақатқа да, ауруға да жатпайды

екен. Біз көтерген жүкті ол да көтеріп, азап шекті емес пе. Өлмесең,

көре береді екенсің, шыдамағанда не істейсін!

Әдетте соғыстың өз кәшті болады екен. Анау-мынау ауру дегенің

артын қысады: тымау, бас ауру, тіс ауру дегендерің жым болады.

Бұрын тісім аурып, бірнеше тістен айрылғанмен, бүкіл майдан

жылдарында бәрі сап тыйылды. Елге келген соң, қайтадан аурып,

барлық тіспен қоштастым да. Демек, кей ауру уақыт таңдай ма

деймін. Біреулер "ауруға қолым тимей жүр"деген содан қалса керек

деймін өз ойымша.

Түнделетіп келіп, оборонда жатқандарды ауыстыруымыз керек.

Мен штабта телеграф отделениесінің командирімін. Әшейінде

телефон байланысы маған қатысы жоқ сияқты. Мына жағдайда

жаппай кірісеміз. Сонымен, полкқа байланыс тартуымыз керек. 12

адам катушкаларды көтеріп, картаны қолға алып, кабельді тартып

келеміз. Біреулеріміз оны үзілмейтін жағдайын жасап, көметін жерін

көміп, ағашқа ілетін жерін іліп келеміз. Ең соңғы жұмыс Шалқарлық

Алдамжаров екеүмізге тиесілі.Қай кезде де істелінген жұмыста

қателік кемшілік болып жатады. Бірақ соғыс кезіндегі қателік өлімге

соқтырады. Лек-легімен салдаттар алдыңғы шептегі

траншеядағыларды ауыстырып жатқанда, салдаттармен қатарласа

тапкілер де қозғалмасы бар ма? Жау жағы танкі дыбысы естілген

жаққа снарядтарын атқылауда. Бұл бір апатты жағдай болды. Бәрі

де жанталасуда: түн мезгілінде көрінбей, орын-орындарына тұрмақ.

Тартылған байланыс сымын жолды жерден көміп, ілетін жерін

ағаштарға іліп келеміз. Жер қар, күн ала бұлтты. Бір алаңға

келгенде, кабеліміз шолтаң ете қалды, үзілген, снаряд үзді ме, танкі

үзді ме, мәлімсіз. Оның себебін іздейтін біз жоқ. Кабельдің екінші

жағын іздеп, аяғымды сүйрете басып келемін. Орманның бір алаңқай

жері еді. Ай бір көрінеді, бір жасырынады. Жау жағынан гүрсілдеп

зеңбірек даусы шықты. Оның оғынан дауысы бұрын келеді. Жан-

жағымызға барқылдап, гүрсілдеп түсіп жатыр, жарылып жатыр. Бір

кезде менің алдыңғы жағыма 50метрдей жерге бір снаряд зуылдаған

күйі жалп ете қалды. Мен де етпетімнен түстім. Қыбыр етпей

жатырмын.Қасымда Алдамжаров, ол да бүлк етпейді. 10-15

минуттай жаттық. Снаряд айдың жарығымен жарқырап көрініп

жатыр, бірақ жарылмайды. Бізге де жан керек, бір-бірімізге айтып,

кейініректеу жерге жылжыдық. Әлі жарылар емес. Қашанғы

жатамыз, турдық. Ол жерден алыстау айналып, сол бағытпен үзілген

кабельдің екінші ұшын іздеудеміз. Алдымызда бірдеңе селтиіп түр,

келсек, біздің адам.

–

Неғып тұрсың? – Мына кабельдің екінші ұшын сендер

таба алмай ма деп ұстап тұрмын.

–

Неге қимылдамайсың? Біз іздеп таба алмай жүрсек,

дедік.

81

Ол: – қимылдауға оқ тиген жерім ашып тұр, – дейді. Кабельдің ұшын

алып, екінші жағына жалғадық. Осы жерден тым қашық емес жерде

бір блиндажға кідірген екен жолдастарымыз. Бағанағы түсіп жатқан

снарядтар бұларға тап болыпты. Екеуі өлген, үшеуі жарадар болған,

оның біреуі жеңіл жарақат. Қолдарында бар бинттермен байлап

жатыр, біз де бинтімізді бердік. Жеңіл жарадарымыз бізді күтіп алған,

кабельдің екінші ұшып ұстаған адамымыз екен, шешіндірттік.

Киімінен өтіп, арқасына жүгерінің үлкендігіндей бір снаряд

жарықтағы жабысқан, аздап қан да шыққан. Саусақпен түртіп

қалдым, түсіп қалды. Анау оған қайқаң ете қалды. Жайшылықта бір

момақан бос біреу еді. – Осының да жарадар болдым дейсің! – деп,

киімін қайта кигіздік. Енді ана екі жарадарға келейік. Бірінің тізесінің

астындағы аяқты созып, тартатын тарамыс сияқты қан жүрмейтін

жіпшені (сухожилие) кесіп кеткен, қан ағуда, аяғы жиналмайды,

жинауға келмейді.

Екіншісі – менің қарауымдағы телеграфист –морзист Дүйсекенов

Смағұл. Мұның жарақаты ауыр. Шашыраған снаряд осколкасы тие

берген, бұза берген. Қол да, аяқ та сау емес. Тіпті өкшесін жұлып та

кеткен. Штабпен байланысып, дереу көлік жіберуді сұрадық. Келетіп

уақыты болды. Шыдамаған соң, өзім штабқа қарай жолмен тарттым.

Жақындап қалғанымда, бір ағаштың жанынан ат пысқырып

жібергені. Барсам, жіберген көлігі, айдаушысы – Лобанов.

–

Неғып тұрсың? Әдепкіде үндемеді. Жекіре бастадым.

–

Жол таба алмай тұрмын, – деп міңгірледі. Балағаттап

жатырмын. Осындайда аянкес, жаны ашымайтын

безбүйрек болатынын көрдім.

Көлікті алып келіп, жарадарларды жөнелттік. Әлі тапсырма

орындалып біткен жоқ. Біздің байланысшылар полктің саяси

жөніндегі басшысы Қазақстанның Жоғарғы Советінің депутаты бір

қазақ болатын – ды, соған жолыққан екен. Ол сәл кідіріп,

солдаттарды рухтандырып, әңгіме айтып тұрған кезінде, жаудың

снаряды дәл соған тура тиеді. Қаншамасы өледі, жарадар болады.

Сол кісінің планшеткасының ременінің бір еліден қиылып жатқанын

көрдім. Денесін бөлшек – бөлшек болған жерінен теріп алдық. Біздің

де

екі

адамымыз

Бажау(Темір

станциясынан),

Раздевалов(телеграфист еді, Ақтөбеден) өлген. Бажаудың

маңдайынан кіріп кеткен снарядтың жарықшағының үлкендігі

баланың жұдырығындай екен. Миы қызарып көрініп жатыр.

Раздеваловтың аяғы артына қарай қайтарылып, басының астында

жатыр. Қалталарындағы документтерін, адресін алып келіп

тапсырдық. Мұндайларды теріп жерлеуші арнайы адамдар бар,

солар жайғастырар деп, тапсырманы орындауға бет бұрдық. Осы

жерде бір айта кететін нәрсе: байланысшылар жылы киіммен толық

қамтамасыз етілген. Өйткені ол қимылдамай, бір жерде көп

отырады. Жаяу әскерлерде аяқ киім оңды емес. Бағанағы жарадар

жолдастарымызды қамқорлыққа алып жатқанымызда, жаңағы

82

екеудің бірінің аяғындағы валенкиін шешіп алып кетіпті. Қайтсін,

байғұс, аяғы тоңып өліп бара жатқансын. Алдымда біреудің алайын

деп жатқанында, сен осындай болмасыңа көзің жете ме деп, қуып

жіберіп едік.

Осылай әурешелікте жүргенімізде, таң бозарып ата бастады. Әлі

біз алдыңғы шепке жеткеніміз жоқ.

Байланыс сымын тартып келеміз. Бір кезде артымыздан

шанамен ыстық тамақ та келіп жетті. Енді тартар жеріміз қалайда 1

км-дей қалды – ау. Сол бір км. өте қиып жер болып отыр.

Жасырынар орман жоқ, жалаңқы. Адамның өлігі ыбырсып жатыр.

Солдаттың ыдыс – аяғы әр уақытта өзімен бірге: кателок белбеуде

байлаулы, қасық қонышта, сумка арқада.

Шанамен келген сорпа ыстық екен, термосқа құйылған. Шананың

жақтау ағашына отыра кетіп, ішіп отырмын. Нан ыстықтай болған

соң, суықпен қатып қалған, балтамен шауып үлестірді. Бір түйіріп

алып, аузыңа апарсаң, тісіңді қарып кетеді. Дереу қойныңа тыға

қоясың, сәл жібиді, кеміресің де, тағы қойныңа тығасың.

Жау жағынан тағы да гүрсіл басталды, енді снарядтар да көзді

ашып – жұмғанша келеді. Келді де. Бір снаряд мен отырған шананың

қасына түсіп жарылды. Мен міз бақпай, сол отырған күйімде

қалыпты. Сорпамды төгіп аламын ба дедім бе, қайдам? – Жоқ.

Ойлауға шама келмей, сасып қалсам керек. Шанадағы жегулі тұрған

ат жалп ете қалды. Жан тапсырды. Дереу арғы жағымдағы орман

ішіне тасалауға бет алдым.

Міне, өлгенде қыл көпірден өтесіп деуші еді. Сол қыл, көпір

алдымда тұрғандай. Кабельді еңбектеп тартып келемін. Қайда

адамның өлігі болса, соны тасалап бетке аламын, соған

жасырынамын. Өлген адамның қаны денеме жұғып та жатыр. Не

керек, өлдім – талдым дегенде байланысты жеткіздік. Кабельді тұра

тартпасаң, жетпейді, бұрылуға болмайтыны сол.

Біз келегн жерде түнде Жаңақорғандық Бегімов деген бар еді. Ол

бұрын штабта начфин(ақша жағын басқарушы) еді. Адам жетпеген

соң, оны да алдыңғы шепке жіберген екен. Түп ішінде келіп,

траншеяға орналасқан. Таң бозара үлкен дәретке отырғысы келіп

қыстайды. Қасыңдағылар осы отырған жеріңе отыр да, кішкене

күрегіңмен(саперная лапата) лақтырып жібер десе, өзіне ыңғайсыз

көріп,(бұрын ол алдыңғы шепте болмаған) сыртқа шығуға басын

көтере бергенінде, мергеннің(снайпер) оғы дәл маңдайынан тиіпті.

Бұрын бұл кісі Жаңақорғанда аудандық ақша бөлімінде істеген екен.

Кейін Смағұл Дүйсенов әскери госпитальдан бір хат жазды.

Хатын зорға таныдық. Сондай сұлу жазушы еді. Енді осы жолдасыма

қалай жолықтым соны айтайын. Құлсарыға қызыма бара

жатырғанымда, Мұқаев Дүйсенғали Смағұлдың Алматыда

тұратынын айтқан болатын.

Сонымен, мен Алматыға келгенімде, балам мен ініміз

жанұяларында болдым. Бұлардан басқа да жекжаттар бар. Қайтуға

83

жазға билет те алғаммын. Адресный столға Смағұлды сұрастыруға

келсем, іздеген кісінің аты – жөнін, туған жылын жазыңыз деп бланка

ұсынды. Мен Смағұлдың туған жылын білмеуші едім. 101 бригада,

негізінен, 1921 – 22 жылғы жастардан жасақталған болатын. Ал,

Смағұл бізге кейінгі толықтыру тұсында майданда жүргенде келген.

Мен Смағұлдың 1920 – 22 жылдар шамасы деп толтырдым.

Іздеп еді, бір тәуір жері, бүкіл Алматы бойынша Ұлы Отан соғысына

қатысушылардың мұнымен фамилияласы жоқ екен. Бір ғана Смағұл

Дүйсекенов. Адресі бар да, оның алғашқы кезде үйінде телефоны

жоқ. Ол күні мен поезға мінуім керек еді, үйіне іздеп баруға уақыт

жетіспейтін болды.

Екінші рет соққанымда, үйіне телефон орнатқан екен.

Телефонның нөмерін алып, сөйлестім. Трубканы қызы алды,

соңынан әйелі, өзі алды. Қалай жетуімді анықтап, бардым

да.Баламның енесі Оралдан келіп жатыр екен. Кетерде мен ол кісіге

көп кідірмеймін деп кеткенмін. Келсем, Смағулым егде тартып

қылған, 1– топтағы мүгедек. 1914ж. туылған болып шықты. Көзі

көрмейді деуге болады: “Сенің тек жобаңды ғана байқап отырмын”-

дейді. Әйелі, ұлы, қызы бар көрінеді. Іздеп келгеніме өте ырзалық

білдіріп жатыр. Смағұл Аякөздік екен де, әйелі Мақпал Оралдық

Байбақты руының қызы болып шықты.

Бәрін де біледі, ұмытпаған. Сол кездегі (соғыс кезі) менің

түсімді де ұмытпаған. Шай ішіп болған соң, рұқсат сұрап, баламның

үйінде құдағиым күтіп отырғанын айтсам, жіберетін түрі жоқ. – Сен

телефонмен сөйлескенде – ақ, қазанға ас салынған, жеп кетесің, -

дейді. Астан аттап кете алмадым. Әбден әңгімелестік. Қай уақытта

да, пендешілік, адам деген асығыс жүреді ғой. Ойыма : “Әттең,

телестудиядан тілшілерді ертіп келіп, қанды көйлек киіскен

майдандас жолдасыммен кездеспей кеткен 48жылдан кейінгі

кездесуімізді экранға түсіріп алар еді – ау!”– дедім.

Содан кейін де(1995ж. ) телефон арқылы хабарластым.

Жағдайым жаман емес дегенді айтты. Смағұлдың жұбайының аты –

Мақпал. Смағұл 1996ж. октябрьдің аяғында қайтыс болыпты, көңіл

айттым жұбайына.

Жараланған жауынгер жолдасыммен майданда

кездесуім.

1942 жылдың бас кезі. Күн суық. Жерде қар. Москваның арғы

жағында Погорелье городище станциясы шағын ғана елді мекен

екен. Түстен кейін поездан түстік те, түскендеріміз түскендей, кәдімгі

таныс ауылымызда қарай бет алып бара жатқандаймыз. Бағытымыз

батыс жоқ. Жолда қарсы кездескендер кілең ақсақ – тоқсақ

жаралылар. Бұлар өз беттерінше санбатқа жүріп баратындар. Күн

бата майдан шебіннен біздер де орын алдық. Әркімнің өз міндеті

бар. Біз болсақ, телефон сымын тарқата жөнелдік. Бір жерде өлген

84

адамды көріп, бізді ұстап алатындай, айнала өттік, тіке жүруге

қорықтық та. Тәжірибесіздік бар және ештеңеден бетіміз қайта

қоймағандық та бар. Үш күнде жауды 10 км. – дей ығыстырдық та

тастадық. “Зайцево”, “Мишуково” елді мекеніңде соғыс қатты болды.

“Мишуково” қолдан қолға қайта – қайта өтті. Осы жерде тоқырап

тұруға тура келді. “Зайцево” елді мекеніне жақын жерде түн ішінде

минометтен оқ атқылады. Оқ атушылардың ішінде жерлесіміз әрі

туысымыз Нұртай Әйтенов те бар – тын. Жау оқ атқан жерді біліп

алып, сол жерге снаряд оғын жаудырады. Осы жолы Нұртай мерт

болады. Оны маған сол түні Ахметжан Жанпейісов телефонмен

хабарлады. Мен Мишуково бағытында дивизияның “НП”

(наблюдательный пункт) деп аталатын орнында комдивпен “ НП”

пунктіне байланыс беремін.Қай кезде болса да комдивтің

“НП”пунктіне байланыс беремін. Жау ауқым –ауқым оқ жаудырып

қояды. Осы “НП” – нің шығыс бетінде сай болатын. Сол сай ішіне

“Иван болван” деп аталып кеткен снарядтарды орнатып жатқан. Бұл

снарядты алғашқы көруім еді:Ұшқанда, көп жерге дейін жалын

болады да, содан қаңбалақтап ұшын бара жатқаны көрінеді,

үлкендегі жау торғайдай – ақ. Түскен жерін өртен жеберсе керек.

Немістер “Русские стали домами бросать” десе керек.

Түстен кейінгі кез еді, шамасы 4 – 5. Иығында шинелі, оң иығы

салбырап кеткен, өзі жаралы біреу келеді. Қарсы жолықтым. Бұл –

шиелілік Мырзақым Мұстафаев болып шықты. Жарасы иығындағы

байлауы қызарып барады. Сыртынан тағы байлап, шинелін иығына

қайта дұрыстап жауып беріп, қош айтыстым. Елге келген соң да көріп

жүрдім. Бір –бірімізді танимыз. Бір күні шиелі базарында кешқұрым

әйелімен кездескенде :

– Сен мені танисің ба? – дедім.

– Иә, бұрыннан – ақ танимын ғой! – деп жатыр.

–Жоқ, оны айтпаймын. Сен жаралы болып бара жатырғанда

кездескеніңді білең бе? – дедім. Есінен шыққан, ұмытыпты. Есіне

салып едім, әйелі екеуі жабыса кетті: үйіне әкетпекші болды. Бірақ

мен ауылға қайтуға асығып тұрғанымды айттым. Сол жолдасым

1995ж. дүние салыпты. Әзімханның қызын соның баласы алған.

Біздің ауылда соның бір құдашасы (Айгүл) қайтыс болғанда,

әйеліне кездессем, ерінің қаза болғанын білдім, көңілдік айтуға тұра

келді.

Төрт жыл майданда жүргенде есімнен шықпастай қиналғаным

болды. Бір айдай жоғарғы қолбасшының резервінде болдық. Жау

қайдан қысса, өл – тіріл сол жерге жету керек. Усвятск –Велиж

маңында жау осы екі қаладан қысады да тұрады. Арасы 80км. Сонда

сол 80км.– ге бір тәулікте жаяу жүріп жетеміз.Жүріп келе жатып

ұйықтағанды өз басымнан кешірдім: Стройдың ортасына түсіп алсаң,

құлауға мүмкіндік болмай, көз шырымын алады екенсің. Осы екі

бағатта үш рет олай бұлай сандалдық.

85

Велиж түбіне келіп, оборонға жайғастық. Сол күні кешке немістер

радиомен:"Қалай, 51 дивизия, шаршаған боларсыңдар! Енді дем

аласыңдар"-деп, самбырлап тұр. Сонымен, демалдық та. Оншақты

күннен соң, шабуылға шығып кеттік. Осы жолғы соғыста

Жаңақорғандық Қайназаров Қайыпбек (соғысқа бірге алынғанбыз)

аяғынан жаралы болып бара жатқанда, аяғын сыртынан тағы байлап

бердім. Ол жігіттің бар екенін сыртынан естимін, бірақ кездескенім

жоқ.

Марқұм Ахметжан Жанпейісов 30жылдан кейін кездескенімде зорға

таныды. Ол кезде ол Жаңақорғанда 1-хатшы еді. Жоғарыда айтқан

"Мишуково" түбінде "НП"-да Комдивпен біргемін. Бір кезде байланыс

үзіліп қалды. Дереу жалғастыруға бара жатырғанымда, жау жағынан

снаряд атылғаны естілді. Сол-ақ екен, бізге де жетті. Түсе бастады.

Минометчиктер минометін орналастыратын жерді қазып жытыр екен,

олар сол жерге жата-жата кетті.

Мен де солардың үстіне құлай кеттім. Бір-біріне сүйеп қойған (козел)

винтовкаларына осколка тиіп, стволдарын бөліп кетті. Бұдан да,

шүкір, аман қалдым. Байланысты жалғап, НП-ға келсем, кірер

алдында комдивім полковник Воробьев сұлап жатыр. Мені көрінбей

ме деп, есік алдына шықса керек. Аңдып отырған снайпер қағып

салған. Сол Воробьев Маншук жерленген жерге жерленді. Мен

соның "почетный карауылында" 15минут тұрдым.

Үйқы, күлкі, ләпсі арсыз дейді ғой. Сол үш арсызды өз басымнан

кештім. Жау атқылап жатқан жерден жүгіріп өту барысында, жата-

жата кеттік. Снаряд атуды қойғанда тағы жүгіру, тағы жату. Сондай

бір жағдайда, артыма жатып қарасам, соңымдағы жігіт басып

шұқырға тыққан да, бөксегі сыртта жатыр. Соған күлдім. Басы керек

те, бөксесінің керегі жоқтай! Ал, Ләпсінің арсыздығы да бар ғой, оған

тым беріле берген ұрындырады, абайлау керек.

Өзім туралы.

Жіберіп алған қателігім.

Елімізге жау шапқанда, қатарымнан, замандас бірге өскен

жолдастарымнан қалмаймын деп, майданға шақырылғандардың сол

жолғы (10.12.1941 ж.) екі адамы кейінгі шақыруға қалуы керек

болғанда, қалып қоймай, майданға сұранғандай болып кетіп едім.Ал

енді соғыс аяқталған соң, июнь 1945ж. Польшаның Августов

қаласынды тұрғанда, Киев қаласындағы әскери саяси академияға

оқуға бармай қалуым менің өмірімдегі бір қателік екенін кейін барып

білдім.

–Неге бармадың десеңізші!

86

–Есіл-дертім ауыл,елге бару.Тек қана елге жету. Әскери академияға

іліну дегеннің мәнісін білмегендік екем. Ол кезде соғыстан кейін

майданда болғандардың ішінде ұлт өкілдерінен орта дәрежелі білімі

бар адам қолмен санарлық қана кез екен ғой! Елге келдім. Ел

қандай?! Таршылық, еш нәрсе де жоқ, бәрі жеттіспейді. Оқуымды

созған да жоқпын. Не бітірдім?! Ер жігітке Қызыр Әлейкесаләм

өмірінде үш кездеседі деген сөз бар еді. Сол жолы маған кездескен