Текст книги "Бастан кешкен, кµз кµрген (СИ)"

Автор книги: Алтынбекула Сагындык

сообщить о нарушении

Текущая страница: 12 (всего у книги 27 страниц)

болып кеткен де еді. Жесір қалғаны зорға дегенде бір шүйке босқа

(аты ұрғашы болған соң солай айтып отырмын) қосылған. Онысы

өзінен 35 жас кіші екен. Осыған қосылғанша екі жерге барып

үлгерген екен: екеуінен екі қызы бар. Бұл келген кезде, інісінен алған

баласы оқуда болатын. Бір күні кешке сол бала болашақ келінді

әкелгенде, кейінгі әйел үйге кіргізбеді. Ауылдағы кластас

жолдастары намысқа тырысып, ұйымдасып, бір жолдасының үйіне

алып барып, кеш өткізді. Содан оқып жатқан қаласына (Шымкент)

тайып тұрды. Ауылда асырап алған әкесі бар болатын. Алла

адамның басына салмасын, қартайғанда алған шалдың тоқалын

үйленушінің өкпе бауырынан жаратады деген сөз бар еді. Сол сөз

ақиқатқа айналды.

Әке – шешесінің басына белгі қоюға келген кездегі үйдегі әйел

осы екінші әйелі еді. Біз көрші тұрамыз, терезеден барлығы көрініп

те тұрады. Бір кезде у-шу дыбыс шыға бастады. Күн түс қайтып

бара жатқан кез. Қайту күннің ыстығы өте зор. Қарасақ, екеу – екеу

ұстасқан , жұлқыласып жатқан жай бар. Бұдан кіші – гірім уақиғалар

бұрын да болып тұратын еді.

Барып аралассаң, қара күйесін саған жағатыны сөзсіз. Мен өз

жанұяма бармауды ұсындым. Үйде бір емес, екі келінім де бар

болатын. Көршімнің әйелі өзінің туған қайнағасының жағасынан

ұстап алған, ұрмақшы, қайнағасы оған ұрғызбайды. Жағасынан

ұстаған қайнағасының әйелі жағадан ұстаушы келінді балтамен

шаппақшы. Оны осы үйдегі қайнысы кес-кестеп жібермей тұр. Неше

түрлі сөздер былапытталып айтылып жатыр өздері – ақ ұстаусыз

ажырасты. Қайнап тұрған самаурынды үй егесі, әйелі (тоқал) үйге

алып кетіп, есікті ішінен іліп алды да, өз күйеуін үйге итермелеп

кіргізіп алды. Қайнағасы, абысыны, қайнысы далада қалды. Енді

шөлдеп өліп бара жатырған ағасы біздің үйдегі келінін (менің әйелм)

айқайлап шақырып, самаурын және су сұрауда. Тілдері ауыздарына

сыймай шөлдеп барады емес пе? Әйтеуір, бір уақытта кемпірім

шығып берді – ау. Сондағы мәселе – мал сойылу керек, тағы басқа

дастарқан жағы бар. Мұны ол шүйке бас шығын санағандық. Осы

ақыры қалай болды? Біз ешкімге тіс жарып айтқанымыз жоқ. Ойға

келген соң, жазып отырғаным осы. Атын да айтып отырғаным жоқ

қой. Нағыз бетсіздер, ұятсыздар екен. Ешкім араға түспей-ақ,

136

қатынасып кеткендерін де көрдік. Сол қайнағасы дүние салған.

Жаңағы көкбет шалына тамын сатқызын, басқа облысқа көшкен. Осы

байынан ұлды да болған. Ол ер жетіп, үйлендіріпті де. Сол той

үстінде де жанжал шығарушы тағы өзі болыпты деп есіттім.

Ондайды күтуге болады. Тойына елден, ағайыдардан барғандары да

болмағандай. Мұндайлардан пайда болғандар, көрген тәрбиесі анау,

қазақ деген халық атына кір келтіргеннен басқасы болмас. Екі қызы

тұрмысқа шығып, балалы болған жерінен өзіне қайтарып алған. Ол

өзінше бір хиқая. Мұны жазғандағы мақсатым, қазағым, бұл үлгі

тұтарлық, қызығарлық іс емес. Айтуға да болмайды. Денелерің

түршіксін дегенім еді. “Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен” деп

жатады ғой қазағым. “Көршің дұрыс болмаса, көшіп

құтыласың...”дегенде, мен бұл көршімнен бұрын көшіп кеткен едім.

Ол кезде ол тамын сатқан да жоқ еді.

Астамшылықтан аулық бол !

“Ұлық болсаң,

кішік бол!"

Осы адам баласында өр көкіректік деген әдетте жас кезінен

пайда бола беретін құбылыс емес-ау деп санаймын. Десе де, ол әр

жанұяның тәрбиесіне, мінез-құлқына қарай жүре келе қосылатын

құбылыс-ау. Барлық адамдардың ауқаттылығы (тұрмысы), қызмет

орны бір деңгейде болмайтыны белгіл. Осыған орай кейбіреулер

өзін басқадан жоғары санаушылар кездеседі де. Ондайды мен тым

ақылдылардың қатарына қосалман.

Болып толықсыған кезінде де, ол бақыт басынан ауған кезде де

бір сыдырғы болатын жандар да болады. Дегенмен, ондайлар

саусақпен санарлық. Қызмет бабында отырған орындық та адамды

қоқиландырмай қоймайтыны бар. Оның өрескілдеу түрі де,

қарапайымдылауы да болады. "Семіздікті қой ғана көтереді" депті

ғой қазақ. Алған тәрбиесі мол, мәдениетті жан өзін басқалардан

бөліп алмауды ойластырып, ылғи да кішіпейіл, қарапайым болуға

тырысады. Адамның сұлулығы осы қарапайымдылығында,

кішіпейілділігінде болса керек. Тіпті асып-таспай-ақ, өзінің басқамен

қарым-қатынасында дөрекілігі бар, біреуді менсінбей, кісімсітіп

сөйлейтіндер де кездесіп қалады. Ондайларды басқалар ұрысып-

керіспей-ақ ұнатпайды. Осы жерде ойыма Бекбаулыұлы Мәден

деген(дүниеден өткен кісі) ағайымның сөзі есіме келіп

тұрғаны:"Шортанды суда тұрғанда жек көремін", деуші еді.

Өз кемшілігін өзі байқайтын да, байқамайтын да адам болады.

Бұл жағдайды пәлендей деп даттауға жатпайды. Бірақ "Халық көзі

қырағы " дегендей, ондайды халық біледі.

Бүкіл өмірін әкімгершілік жұмыста өткізген адам кісіге бұйыруға,

міндеттеуге дағдыланып та қалса керек. Сол сиақты кілең алуға ғана

дағдыланғандар да болады.

Солар сол орындарынан зейнетке шықса, немесе босап қалса,

сол дағдысына босатындары болып қалады екен. Әсіресе мына жол

137

күзетінде тұрушылар осыған қатты қалыптасса керек. Менің бір қой

баққан нағашым ұйықтап жатып-ақ, төсекте жатып қойды «Шайт»

деп қайырып жатушы еді.Сол дауысынан өзі оянып кетіп,бір

аударылып,екінші жамбасымен жататынын көрдім. «Ауру қалса да,

әдет қалмайды» деген осыған айтылса керек.

Солай десек те, күнделікті өмірде, ұйықтап жатпай-ақ,ояу

кезімізде сол әдетімізден арылуға тырысуымыз керек-ау деймін.

Мынау абайламай айтып қалып,кісінің көңіліне тию осыдан

келіп пайда болады. «Айтылған сөз – атылған оқ» дейді. Ізбе-із

қайтып алғанмен, тиген жеріне дақ салады.

Енді бір айтайын деп отырғаным – білген кісі білмегеніңді өсиет

етіп айтса, немесе ренжіскеніңмен татуластыруды көздесе,сенің

одан тартынғаның барып тұрған қателік болады. Біз әрбір жанұясы,

оның басшысы әлі мемлекеттік денгейге жете қойғанымыз жоқ қой.

Ал мемлекеттер арасында елшілер бар. Олар – бір ел мен екінші

елді түрлі қарым-қатынасқа байланыстырушылар. Ал біз болсақ,

соның кішкене көзге көрінер-көрінбес түйіршігіміз. Ойланған дұрыс

болады.

Өгізге туған күн өлмесе бұзаудың да басына келеді. Сондықтан

өзіңді екінші біреуден астам санама, көңіліне тиме демекшімін. Бір

ойшыл кісі кейде ойыңа келгенді айта салмай, үндемей қалудың да

көп пайдасы болады депті. Осы жағдай менің басымнан өтті :

– Үйіңе басқаларды шақырғанда, мені шақырмадың – демесі

бар ма. Менің жауабым дайын-ақ тұр. Мен естімеген болдым да,

жауап бермедім.

Жауап берсем, сол дастархан үстінде алапай-толапай болып кетер

еді.Соны айтқан адамның бұрын бір айтқан сөзін қайталасам, сол

кімге айтылғаны ашылады және сол кісі қатарымызда отыр еді.соны

ертеңіне басқа біреулер сіз соған неге жауап қатпадыңыз деп, мені

дұрыс көрмегенін айтты. Мен себебін айтқанымда: «Е, дұрыс екен

ғой!» демесі бар ма. Сонда сол кісі астамшылық айтып қойған еді.

Сондай жағдайға сол кісі өзі де жолықты. (Сыпайылап айтайын,

алғашқысы шешесінің жылдық асына шақырған, анау керексінбеген.

Керексінбегеннің кейін өз жолдасы дүниеден озды).

(Көзей Темірдің шешесінің асына шақырғанда ГАИ болған адамның айтқаны).

Құдайдан қорқу да ақылға сыйымды

«Құдайды ойлап табу –

адамзат

ақыл–ой

мұнарасының ең ұшар

басы»

(Данышпандық

субстанциясы.

Алматы 1990 408 б.)

138

29.01.2001ж. Осыдан екі жылдай бұрын Шоқан Әлімбаевтың

“Данышпандық субстанциясы”, Алматы 1990ж. кітабынан

“Данышпаандық альфасы” атты ғылыми – фантастикалық повесін

оқып едім. Әдіпкіде қызыққандығым соншама – тіпті жанжағымда не

болып жатқанын да сезбей қалдым. Өзім бағып отырған сиырымның

(бір мезгіл сиырды далаға шығарушы едім) кетіп қалғанын да

байқамаппын. Сонымен, осы әңгімені тауыспай, үйге келуді де

қойдым. Әңгімені оқып болып, бағанағы қызығудың бәрі де зым –

зиян естеп ғайын болды, – орнын реніш басып алды. Сол ренжуімді

екі күндей ойымнан шығара алсамшы! Жаңалық ашу да керек – ау.

Өзінің туған інісінің ерекше туған, дарынды баласының басына

тәжірибе жасайды. Сол ашқан жаңалықтың ақылға сыйымсыздығын

көрдім. Нобель сыйлығын алған ғалым, ақырында, өзін өзі өлтіріп

тынды. Оның өлгеніне мен өзім ренжігенім де жоқ, табалағаным да

жоқ. Тек ойыма келгені – Ұлы Отан соғысы кезінде майдан

даласында соғыс болып өткен жерден көзіме түскен бір жазу сарт

ете қалды: өліп жатқан немістің үстіндегі жазу – “ Собакам собачья

смерть!”. Бұрындары фантастикалық әңгімелерді ұнатып оқушы

едім. Ондай бірнешелеген кітаптарым да бар болатын. Сол күннен

бастап, ол тақырыптағы кітаптарды қолға алмай қойдым.

Міне, кешеден бері тағы да сол бұрын ренжіген кітабымды қолға

алдым. Осы кітаптың ең соңында афоризмдерді оқыдым да, кітаптің

ішіне еніп кеткенімді өзім де білмей қалдым.

Дүние жүзінде барлық нәрсе дерлік қарама-қарсылыққа

(антоним сөздерге) құрылған ба дейсің: бар-жоқ, жақсы-жаман т.б.

Біреу жаңалық іздеп жатса, екінші біреу қолынан келмейді, көре

алмайды. Соған кедергі жасауға тырысады: осы кітаптағы

"Данышпандық формуласы" тақырыбын оқысаңыз білесіз.

Осы кітапта "Қызғаныш – дерт секілді; кеудеңе бір кіріп алса,

оңайлықпен шықпайды; шыққанынша сені де, құрбандығын да

күйретіп тынады"– депті (407-б.). Осы "Сыйлау" деген сөз бар, соның

төркіні-қорқу. Неге дейсіз ғой? Оған жауап – құдайдан қорқу керек.

Қорықсаң сыйлайсың. Демек, "Құдайды ойлап табу – адамзат ақыл-

ойы мұнарасының ең ұшар басы" (408-бет, жоғарыдағы аталмыш

кітапта).

Алғашқы ғалым құдайды есіне алған да жоқ, есіл-дерті жаңалық

ашу, өз қара басының даңқын шығару. Туған інісінің баласын өлімге

қиды, өзі де тынды.

Ал соңғы ғалым болса, адам баласына деген көзқарасы тіпті

басқаша. Ол өз басының қамынан адамға деген мейірімділігі басым.

Жеке басының мүддесін тоқтата біледі: адамға берілген "нәпсі"

дегенді жеңе біледі. Баласының әкесіз қалуын нәпсісінен жоғары

санайды. Өзінің негізгі дұшпаны кім екенін біле тұрса да, оған

зияндық ойламайды. Сол дұшпанының бірі теріс ісімен өлімге өзін

өзі алып барса, екіншісі кешірім сұрап, өз басын өзі иеді. Құран

кәрімде саған дұшпандық жасаған адамнан кек алуға тырыспа,

139

ондайға Алланың жазасы дайын делінген. Бірақ көпшілік қауымның

бір мүшесі болып саналатын біздің өзіміз осыны түсінбейміз, есесін

қайтаруға тырысамыз әдетте, кісіге істеген қаянатың бос кетпейді.

Естен кетпес үш тәулік.

Бұл уақиға кешегі Ұлы Отан соғысының жылдары еді.

Белоруссияның Велиж, Усвятск деген аудандары бар. Мен алғаш

болған 101 ОСБ (отдельная стрелковая бригада) үш күн соғыста бар

болғаны оншақты км. ғана алға жылжып, Мишуково, Зайцево елді

мекендеріне жеткен. Қатты қырғында бригада өзінің 75% -ын

қатардан шығарған (9 мың адам болатын). Содан бізді 51 СВОСКД -

ға (стрелковая Ветебская ордена Суворова красно знаменная

дивизия) қосқан болатын. Енді бізді Жоғарғы Қолбасшының

қарауындағы резервіне алғанына бір ай болған. Қай жақтан жау

қысса, бізді соған айдайды. Бір күні жау Велиж қаласы жағынан

қысқанда, Усвятскідегі тұрған бізді сол бағытқа айдады. Екі арасы

80км. Шамасы. Қалайда болсын сол жерге бір тәулікте жаяу жету

керек. Күн демей, түн демей жүріп келеміз. Әр екі сағатта 10 минут

қана демалыс беріледі. Тамақ ішу де жүріп бара жатып, құрғақ

тамағымызбен тамақтанамыз. Әдепкі тәулікте шаршағанмен,

шыдауға тұра келді. Бір күн тәулікте келіп те жеттік.

Келісімен жау Усвятск жағынан қысты. Енді бізді сол жаққа

қайтадан айдады. Барлық қару – жарақ, ішетін тамағымыз өз

бойымызда. Мұндағы ең қиын нәрсе ұйқы болады екен. Алғашқы

күннен бастап – ақ, ұйқы дегенге уақыт жоқ. Үзіліс кезінде берілген

10 минутта жата – жата кетіп, ұйқыға кететіндер де бар. Оларды

тепкілеп жүріп, тағы қатарға тұрғызып, тағы жүру. Усвятскіге де екінші

тәулікте қайтып жеттік. Жау қайтадан Велиж жағынан қысты. Дереу

қайтадан солай қарай баруға бұйрық берілді. Есітуші едім, дүниеде

адам баласы басына кездесетін үш арсыз нәрсе бар деп, ол – ұйқы,

күлкі және ләпсі. Жүріп келе жатқанда, қатарласып келе жатқан

адамдардың ішіне кіріп кетіп, көзің ілінеді, бірақ аяқ жүріп келе

жатады. Құлайтын жан – жағыңда орын деген жоқ. Қанша мезгіл

көзіңнің ілінгені белгісіз, көз шырымын аласың. Велижге де келіп

жеттік. Күн батқан кез еді. Жау жағынан радиомен: “Қалай, 51

девизиялықтар, шаршаған боларсыңдар. Енді тынығыңдар!” деп,

громкоговорительмен орыс тілінде хабарлап тұр. Сонда солар бізді

толық біліп отыр. Оншақты күн алдыңғы шепте болдық та, бас

колбасшының бұйрығы бойынша шабуылға шықтық. Әрине, жау жай

ғана беріле салмайды. Шығын деген екі жақтан да мол. Осы жердегі

соғыста Жаңақорғандық менімен бірге алынған Қайназаров

Қайыпбек аяғынан жарадар болды. Ол туралы “Жаралы жауынгер

жолдасыммен кездесуім” дегенімді жазғанмын.

Соғыс барысында бір қылтанақ жерден жүгіріп өту керек болды.

Әрине, біз байланысшылар кілең байланыс сымын(кабель) тартуда

140

боламыз. Мезгіл – мезгіл бұл жерге жау снарядтарын тастап

тұратын. Жүгіріп келеміз. Қасымдағы жолдасым қалыңқырап қойды.

Снарядтың арғы жақтан атылғаны белгілі болысымен жата – жата

кетеміз. Артыма қарасам, жаңағы жолдасым басы снаряд ойып

кеткен шұңқырда да, бөксесі сыртта жатыр. Еріксіз мені күлкі билеп

алды, күліп жатырмын. “Басың керек те, кеудеңнің керегі жоқ па?”

деп жатырмын. Ал үшінші арсыз нәрсе – ләпсі. Енді бұның екі түрі

бар: тән қажеті, жан қажеті. Мұның екеуіне де ойланып қарау керек

дер едім. Адамды адамгершіліктен тайдыратын жағынан сақ болған

жөн. Мені өз басым осы үш арсыздықтың үшеуін де басымнан

кешірдім. Үш тәулік ұйқысыз телеграфта жұмыс істегенімде, Жазып

отырған саусақтарым ісіп кетті. Бір ретте авариядан иығым тойып, 3

– 4 қабырғамның шеміршегі (басжағы) сынғанда, солар ұстасқанша 8

тәулік ұйқысыз да отырдым. Өлім жазасына кесіліп

( воентрибуналмен), өз көрін өзіне қаздырып, атар кезде "Кругом"

деген команда берген кезде, қолын көтеріп, бірдеңе деп (молдаван

еді) ыржиып күліп бара жатқанды да көрдім. Бұл күлкіні мен

мағынасыз, ессіз, сандырақ күлкі ғой деп ойладым.

Осылайша, 3 тәулік ары-бері жүруіміз менің ешуақыт есімнен

шықпай қалды.

4 партизан отрядын ажалдан құтқару

Бұл уақиға да беларуссия жерінде. Біз тұрған жердің тұсында

жау 4 партизан отрядын қоршап алып, жою қаупі төнгендігін рация

арқылы Москваға хабарласа керек. Біздің дивизияға жаудың шебін

бұзып, сол отрядтарды аман алып қалу тапсырылған-ды. Бар күшті

салып, жау шебін бұзып, оның ішіне кірдік. Жау 800 м жерден кіргізді

де, қайтадан оны жауып алды. Бұл жағдайды ірі басты командирлер

ғана біледі. Дивизияның штабы Триполье деген қыстаққа

орналаспақшы болған-ды. Байланысшылардың жұмысы тез арада

телефон сымдарын әр бөлімдерге тарту. Қыс айы, күн суық емес,

Беларуссия жері лайсаң, ыза, жер былжырап жатады. Күн сәске кезі

еді. Бір кезде байланыс торабының алдына бір снаряд келіп

жарылып, тартып жатқан желілерді қиып кетті. Мұндай жағдайда тек

рация, телефон ғана жұмыс істейді. Телеграф істемейді, үйткені біз

қоршаудамыз, өз бөлімшелерімізбен ғана байланысамыз. Сыртпен

тек рация арқылы хабарласады. Полктардан, артиллерия

бөлімдерінен басшы командирлерді қос деп, дамыл бермеуде.

Байланыс болса, қалыбына келе қойған жоқ. Мұндайда

айтатынымыз өзімізге ғана түсінетін сөздер. Сендер жақта атылып

жатқан не дегенде, картошка егіп жатырмыз сияқты сөздер.

Байқасақ, штабтан 2км. келер-келмес жерде бөлек орман бар екен.

Соның шетінен жаудың барлаушылары пулеметтен штабқа оқ

жаудыруда, штабты басып алу не құрту әрекетінде. Бұл елді мекен

қыр басында 40 шақты ғана үй екен. Жаудың атып тұрған жері

141

терезелерден көрініп-ақ тұр. Байланыс үзілген соң, шыдамағандар

байланыс торабына бұға басып келе бастады. Оны жау біліп-ақ тұр.

Дивизия командирі бұл елді мекеннен штабты басқа жерге көшіруге

бұйрықты штаб бастығына беріпті де, өзі атына жайдақ мініп, төмен

түсіп кеткендігін біздің бір байланысшы аякөздік Рақымжанов айтып

келді. Бұл жағдайдан полк командирлері хабарсыз. Енді біз де

көшуіміз керек. Байланыс торабына қойылған 10 номерлі трофейный

коммутатор болатын. Ондағы сымдарды біртіндеп ажыратуға да

асығып, комроты Кузмин жұлып алды. Сымдардың қайсысы земля

(заземление) екені белгісіз болып қалды. Жаудың пулеметінің оғы

оқтын-оқтын дуалдан да өтіп кетіп жатыр. Ол жақта қабырға деген

бөрене ағаштан.

Комрота маған заземленияларды жинап алып келуге бұйырды.

Есіктен шығуым мұң екен, маған жау оқ жаудырды. Мен тез жата

қалдым.Атылған оқ біз тұрған үйдің ішінде тұрған комрота Кузминнің

тобығын (тізесінің) жарын кетіпті. Дереу маған берген бұйрығын

өзгертіп, мынау ұйысып жатқан байланыс сымдарының

заземлениясын линиядан айырып, штаб кеткен жақтағы желіге

қосуды бұйырды. Жұлып алған коммутаторды бір телефонистке

(кейін білдік Мұқаев Дуйсенғалиға, менің «43 жылдан кейін» деген

әңгімемдегі) берді. Өзін телефон отделениясының командирі

Баймурзин қолтықтап алып кетті. Сонымен, бүкіл Трипольеде жалғыз

мен ғана қалдым. Шамалы уақытта сымдарды ажыратып, ретке

келтірдім. Бұл түс қайта бастаған кез. Жаудың разведкасының

әбіржітуі түс кезі еді. Сол кезде далалық кухняны Лобанов атқа жегіп

те үлгерген екен. Бірақ бір оқ оның қазанын тесіп өтіпті: екі жағынан

да сауылдап шаптырып тұр. Ол кухняны төмен сайға қарай ала

жөнелгенін де байқап қалдым. Қазаннан шаптырылып бара жатқан

сұйық тамақ әлі күнге дейін көз алдымда.

Кейін қарай тартылған сыммен мен де төмен түсе бастағанмын.

Бұл кезде жаудың разведкасы атуды тоқтатқан. Шамасы, тайып

тұрған болуы керек.

–

Эй связист, стой! – деді біреу. Жалт қарасам, дивизияның

артиллерия бастығы полковник. Болған жағдайды менен сұрады.

Түгел айттым.

–

Қай жерден атқылады? – деді ол. Мен көрсеттім. Менде бір

телефон, винтовкам ғана. Шинелім де арбаның үстінде кеткен.

Дереу артилеристерінің бәрін шақырып, алып бердім. Полковник

болса, қолыңдағы картасына қарап, барлығына да қайда атуын

айтып, бір – бірлеп оқ жібергізді. Бір кезде «Залпом» деп команда

бергенде, жаңағы бір бөлек орман аспанға ұшты. Өзі сәл тұрды да,

деревня ішіне қарай жүре берді. Бір кезде маған: «Не уходи, я

приду» демесі бар ма? Сонымен, мен күтіп отырмын. Ол жоқ. Мен

болсам, шинельсіз, әлі тамақ ішпегенмін. Тоңа бастадым. Штабпен

сөйлесіп отырмын. Оның бұйрығын бұзатын одан үлкен ешкім жоқ.

Қараңғы түсе бастады. Жақын жерде үй қашық. Бағанағы байланыс

142

тарабы тұрған үйге бару қауіпті. Жау жасырынып келе қалса, мен

тұрған таптырмайтын дайын тілмін. Бүкіл жағдайды бес

саусағымдай білемін. Қолға түспеуім керек, түскенде де өзімді – өзім

өлімге қиюым керек. Бір кезде комвзвод Матошин менімен сөйлесті.

Жақын жердегі үйге қанша кабель керектігін білді. Менің шинелімді,

жейтін тамақты Аягөздік Рақымжанов арқылы жібергенін айтты. Бір

кезде ол да келіп жетті. Сымды жақын басқа бір үйге тартып, сонда

орналастық. Мен болсам, дуананың асасындай қалтылдап жүрмін.

Орыс пешіне от жағып, тамақ істеуге кірісті. Пеш үстіне шығып едім,

денем жылынып, көзім ілініп кетіпті. Бір кезде мені оятып еді, бөлме

іші толған солдат, кір қожалақ, олар да дірдек – дірдек етуде. – Ау,

мынауың не?! Мұнда ешкімді кіргізуге болмайды ғой дедім. Бұлар өз

бөлімдерінен ажырап қалған қаңғыбастар екен. Дереу шығара

бастап едім. Рақымжанов екеуін ертіп, бір жерге бармақшы болды.

Сұрасам, келген соң айтамын деді. Бір кезде келді де, екеуіне

бастарыңды сағала, жөндеріңді тап деп, шығарып жібердік.

Рақымжанның қолында бір байлаулы заттары бар. – Мыналарың не?

– дедім мен.

–

Бағана жау штабқа шабуыл жасағанда, мен комдивтің үйіне

телефон құрып жатырғанмын. Стол үстінде самовар қайнаулы еді.

Әрине, дастархан жасалған – ды – дейді.

–

Ал мынау не? – десем.

–

Мыналар жейтіндер де, мынаусы іш киім, ал мынау комдивтің

шубасы – деп тұр. Көптен киім ауыстырмағанбыз. Дереу шешініп,

ішкі киімдерді орыс пешіндегі жанып жатқан отқа қостық. Бізді жеген

паразиттер азабын көріп жатты – ау. Бірақ, сәлден кейін – ақ,

денеміз қайтадан жыбырлай бастады. Бүкіл денедегі киімді

жайлағандар, биттер, қайтадан өз ісіне кірісе бастады. Шабуыл

кезінде жуыну, киім ауыстыру деген болмаған. Бұл тек біздің

басымыздағы жағдай емес, барлығы да солай. Биттеген адамның

аузы көпіргіш болады екен. Оны бастан кешірдік те, үш күн жаудың

қоршауында болдық. Тамақ самолётпен тасталып тұрады. Партизан

отрядтарын аман алып қалдық. Үш күннен кейін корпустан телеграф

желісін тартып келді. Баяғы жайдақ атпен кеткен комдив полковник

Серебриковтың не болғанын білмей де қалдым. Майданда да КГБ

тәріздес контр смерш деген болады. Солар иеленген болар, кейін

білдік, штаб дивизия орналасқан үйдегі радист жігіт отырған жерінде

сол күйі қалыпты. Дуалдан келіп тиген оқтан жан тапсырыпты.

Шубаны сол жерге тастап кеттік. Оны бізден сұраған ешкім де болған

жоқ. Ал самаурын, жасалынған дастархан да сол күйінде.

Полкқа байланыс сымдарын тарту

Штаб дивизиясы бір жерден екінші жерге көшкенде, бүкіл

байланысшылар тез арада барлық әскери бөлімдерге байланыс

тартуы бірінші орында тұрады. Бұл жағдайда Беларуссия жері,

орман іші. Қыс кезі, түн мезгілі еді. Біздің дивизия көптен бері тұрған

143

әскери бөлімді алмастырып, соның орнын(оборонын) басуы керек.

Бір түннің ішінде барлық бөлімдер орын – орындарына жайғасуы

керек. Мен телеграфистер бөлімшесін басқарушы едім. Оның ішінде

әйел жыныстыларын(қыздар) қалдырамыз да, бұл сияқты дала

жұмысына әдеттегідей, ерлер барады. Қарауыма өзімнен басқа он

байланысшы алып, полкқа кабель тартуға шықтық. Осы жолы бізбен

қабаттасып танктер де қозғалысқа енді. Бұл жағдайды қиындата

бастады: біріншіден, біздің кабелімізді үзсе, екіншіден, танк дауысы

шыққан жаққа көрінбесе де, жау оқ жаудыруды үдете түседі.

Қасымда Ақтөбелік Алдамжаров бар, екеуміз тартылған кабельді

ағаштарға ілеміз, не жолдан өтетін жерлерге көмеміз. Осылайша

келе жатқанда, майдан шебіне жақындап та қалдық. Әлсін – әлсін

снарядтан оқ жауа бастады. Бір кезде кабеліміз шолтаң етіп шыға

келді, үзілген. Екінші ұшын іздеп жүргенде, анадай жерге бір снаряд

келіп түсті, жарылмады, айға шағылысып жарқырап жатыр. Біз

болсақ әдепкіде – ақ жалп – жалп жата қалғанбыз. Снаряд әлі

жатыр, жарылар емес. Сондай – да жағдайлар болатындығы бар:

соны жасайтын зауыттардағы қолға түскен тұтқындар жарылатын

запалын салмай жібереді. Әрі – бері жатқан соң, кейін қарай

жылжып басқа жағынан айналып шықтық та, кабельдің екінші ұшын

іздедік. Анандай жерде біреудің селтиіп тұрғанын көрдік. Келсек,

өзіміздің байланысшымыз.

–

Неғып тұрсың? – кабельдің екінші ұшын ұстап тұрмын-дейді

жыламсырап.

–

Неге сонша әбіржейсің?

–

Маған да оқ тиді. Жауырымның сырты ашып барады.

Раздевалов пен Бажау қайтыс болды, тағы екеуі ауыр жарақат алды

– дейді. Кабельдің ұшын ала салып, өзіміз жақтағыға қосып,

жаралыларға жеттік. Дүйсекенов Смағұл (телеграфист) снаряд

осколкосымен бірнеше жерден, екінші бір телеграфист аяғынан

қозғаушы жилкасы қиылған. Өз аяғын өзі жинай алмайды. Бажаудың

маңдайынан тиген снаряд мыйына кіріп кеткен, Раздеваловтың бір

аяғының бас жағы бел омыртқасы арқылы басынан асып, басының

астында жатыр. Полктің командирінің саяси жөніндегі орынбасары

кездесіп, жауынгерлерді рухтандырып, жігерлендіріп әңгіме айтып

тұрған кезі екен. Жан – жағында солдаттар барлау болса керек.

Біздің байланысшылар да солардың қасында. Біз байланыс сымын

соларға тартып келе жатырғанбыз. Жаңағы замкомполк ҚазақССР –

ның депутаты, Ленин орденді кісі болатын. Ол кісіні мен бұрын

көргенмін. Ұшып келген снаряд сол кісіге тікелей тиеді де, пәршек –

пәршегін шығарады. Қасындағылардың өлгені өліп, өлмегені

жарадар болады. Сол кісінің денесін ертеңіне бөлшек – бөлшек

болғанын қалтаға салып жинады. Дәл сол жерде мен штабқа

хабарлап, жаралыларды жіберуге көлік шақырдым. Лобановты

жібердік деп хабарлады. Күтеміз, күтеміз, шана әлі жоқ. Шыдамай,

штабқа қарай өзім тартып бердім. Штабқа жүз метрдей қалғанда, бір

144

ағаш арасынан аттың пысқырғаны естілді. Барсам, шанада Лобанов,

бүркеніп отыр. Мұнда келмеген жының қайда келсін. Балағаттап

жатырмын. Дереу жаралыларды санбатқа жібердім де, кабельді әрі

қарай тартуға кірістік. Бажау мен Раздеваловтың документтерін

алып, денелерін сол жерде қалдырдық. Оларды теріп алатын

арнаулы көлік, адамдар бар. Осылай жүргенде таң да атып, жарық

болып қалды. Күн де сығырайып шыға бастады. Алдыңғы шепке таяу

келіп те қалдық. Алдымызда жалаңқы жер. Жүрген адамды жау

көреді. Айналып тартуға кабеліміз аз. Қалайда осынан тіке тарту

керек. Осы кезде артымыздан бізге ыстық тамақ та келіп жетті. Бұл

шананы тез қайтару керек. Бізден де басқаларға осы асты апаруы

керек. Жамбасымдағы кателогыма ыстық тамақты құйғызып,

шананың жақтау ағашына отыра салдым. Нанды балтамен шауып

үлестерді. Тас болып қатып қалған, ыстық нанды суыққа шығарған

соң тастай жасаған. Қойныңа тығып, жылыған жерін мүжисің де,

қайта қойңына тығасың. Жау жағынан зеңбірек даусы шығуы мұң

екен, снарядтар келіп түсе бастады. Біздің қасымызға бір снаряд

түскені сол шанады ат жалп ете қалды. Мен болсам, әшейінде жата

қалатын, қолымда кателогім сол жақтау ағашта отырып қалыппын.

Дереу бас сауғалап, орман ішіне кірдік. Әйтеуір, адамдарымыз аман.

Ал енді кабельді тіке тарту керек. Анау жалаңқы жерде теңкиіп –

теңкиіп жатқан адамдардың өлігі. Соларды бетке алып, еңбектеп,

бауырымызбен жылжып, келесі өлікке әзер жетеміз. Соны паналап

дем алып, тағы солай әрі қарай тартамыз. Не керек 500 метрдей

жерді осылай өтіп, телефон сымын алдыңғы шепке жеткіздік.

Байланыс бар екен. Сол жерде осы полкқа бұрын штабта ақша

жағын басқарған Бегимов дегенді(бұрын Жаңақорған аудандық ақша

бөлімнің бастығы) адамның аздығына байланысты жаяу әскерлерге

қосқан екен. Таң алдыңда окопта отырып, үлкен дәрет қысады.

Қасындағылар осы орныңда (траншеяға) отыра сал да, күрегіңмен

лақтырып жібер дейді. Ол кісі бұрын алғы шепте болмаған. Оны ол

кісі ұят санайды да, басын окоптан көтеруі мұң екен, маңдайына

снайпердің оғы сарт ете қалады, осыны есіттік. “48 жылдан соң”

деген тақырыптағы әңгімеде Дүйсекенов Смағұл туралы жазғанын

бар.

Дивизия осы жерден басқа жере ауысатын жолы, мен алғашқы

көлікпен кеткен едім. Соңғы көлікке жүк тиеп жатқанда, жау самолеті

атқылауынан Курганова Софья деген( еврейка) телеграфистка жан

тапсырыпты. Сонымен, менің отделениямнан өлген Раздевалов

(Ақтөбелік) телеграфист еді. Кез келген адам телеграфист жұмысын

істей алмайды. Оған маман, жаттыққан адам керек. Соловьева Нина

да телеграфистка болатын. Ол да үй ішінде отырғанда – ақ дуалдан

өткен оққа ұшып дүние салған. Осы қыста төрт телеграфистен

айрылдым: Үшеуі өлді, біреуі жарадар.

Құзғын қарғаны неге жек көреміз?

145

Ұлы Отан соғысының алғашқы кезеңінде біздің адамдарымызды

самалетпен де қуған кезі болған екен. Ілгері қарай жылжуы да осал

болмаған. Ал, кейін қарай шегіну кезінде өзінің істегені, өз басына

қайта келген жерлері де болды: алғы шепте айқаса тұрып – тұрып,

шегінер кезінде, алдыңғы шепке мотоциклмен бірнеше атқыштарын

қалдырып, бар екен десін деп, оқ атып тұрады да, зым – зия

мотоциклмен тайып тұрады. Ол да өздерінше әдісі еді. Қуып келе

жатқан әскерлерді ойламаған жерден күтіп алып, байқаусызда

шығынға ұшыратуы да болды. Осы атыстың ішінде оқтан қорықпай-

ақ қарғалар ұшып жүреді. Сондай жауды қуып келе жатып, бір

алаңда, қалайда, шамасы отыздан кем емес теңкиіп-теңкиіп жатқан

адамдарға кез болғанымыз бар. Жанына жақындай бергенде, бір топ

қарға өліктердің үстінен аспанға көтерілді. Жатқандардың

барлығының да көздері жоқ, шұқып тастаған. Адамның қай ұлт екені

белгісіз, ісіп кеткен. Адамның қай халық екенін бет ажары, көзінен

таниды екенбіз-ау дедім. Ал, қарғалар айналақтап ұшып жүр.

Адамдардың құзғын қарғаны неге жек көретініне осы жерде көзім

жетті. Біреуге ұнатпағанда "Құзғын қарға сияқтанбай құрышы!"-деп

жату бар. Сондықтан айтылған сөз екен ғой. Бұларды жинайтын

арнайы топ бар. Олар әлі келіп жеттіге алмаған ғой. Сол екі арада

құзғындардың істегені анау.

Алпысбайдың тиген пайдасы

Бірнеше күн жауды ысырумен жүріп, бір елдімекенге келгенде, жау

бекініс жасап, жүруді тоқтатқанбыз. Әрине, жауды ысыру кезінде

шығын мол болады. Алдыңғы шепте траншеяда жауға қарсы оқ

ататын жауынгерлер өте сиреп қалған екен. Дивизия командирінің

бұйрығымен траншеяға біздің (байланысшылардың) батальоннан он

адам жіберілуі керек болыпты. Бұл хабарды коммутаторда отырған

Алпысбай біліп отырған-ды. Бұйрық өз жолымен комбаттан

комротаға жетеді. Онда тек адамның саны ғана айтылған, кімдердің

баруы керектігін енді кейінгілер шешеді. Алпысбай болса, бұл

хабарды қалт жібермей тыңдап отырады. Ол коммутаторда, мен

телеграф аппаратындамын, өзімізше қазақшалап, сырымызды айтып

отырмыз.

– Сағындық, жаңа комрота алдыңғы шепке кімдерді жіберу керектігін

комзводқа тапсырды. Солардың ішінде сенің де фамилияң бар,-

деді.

Ертеректе телефон отделениесінің жұмысын ретсіз маған

жүктегенде, мен комротаға сөз қайтарғаным болатындығы бар-тын.

Сол кезде ол қабағын да шытып еді. Кекшіл мінезі әр кезде-ақ

сезілетін. Өзі – Украйнец. Ол халық көбіне солай болады. Мен де

дереу қарап қалмай, телеграф аппаратының ключін (кілтін, қолға

ұстап тықылдататын тұтқа) ұстадым да, корпусты шақыра бастадым.

Менің не істеп отырғанымды менің командирлерімнің ешқайсысы да

білмейді, оның маманы емес. Осы кезде біздің бөлмеде сол комрота

146

да тұрған. Корпус жауап берді. Мен: – Пригласите к аппарату

начальника связи корпуса. Просит начальник связи дивизии – деп,

тықылдаттым.

–

У аппарата начальник связи корпуса, – деді.

–

Извините, просил я сам, я телеграфист Алтынбеков. Сейчас

меня хотят отправить на передовую. На передовой в траншеях

совсем мало солдат. Я в курсе дела, что Вы хотите взять меня к

себе – деуім мұң екен. Коммутатордан корпустың бленкері ашылып

кетті.

–

Вызовите мне начальника связи дивизии – деді. Дереу

Алпысбай қоса қойды. Екеуіміз де қосыла тыңдап тұрмыз. Бөлменің

ішінде комрота тұрған. Дивизияның байланыс бөлімінің бастығына: -

Сейчас же телеграфиста Алтынбекова направьте к нам с вещевыми

– продовольственными документами. Я на место его направляю

двух бойцов. Из них один телеграфист, другой рядовой солдат –

деді.

–

В чем дело, я ничего не понимаю, разрешите мне быть в курсе

дела – дегенде, корпустағы бастық бізді айтты демей, мен осының

бәрін телефон арқылы тыңдап білдім деп, бізді қағыс айтты.

–

Разрешите связаться с комбатом – деп, рұқсат алды. Осы

кезде корпустағы бастық Алпысбайға аналардың сөзін маған қосып

отыр деп бұйырды. Біз екеуіміз де бәрін тыңдап отырмыз.

–

Кто у телефона? – Комбат. – Почему Алтынбекова направляете

на передовую?

–

Я не в курсе. Разрешите узнать.

Алпысбайға өзін комротаға қосуды талап етті. Осы кезде

Алпысбай комротаға трубканы бере қойды. Сөздері саңқылдап

естіліп тұр. Біз болсақ, түк те білмегендей, өз бетімізбен отырмыз.

Комбат комротаға: – Я на место Алпысбекова направляю самого

тебя. На место Алтынбекова кто ты? Ты – пешка. Что ты знаешь в

аппарате Морзе? Он мне нужен. Любой офицер может заменить

твое место! – деді. Ал комрота Кузмин қызарып кетті де, шыдамай

сыртқа шықты. Комбатқа кеткен болуы керек. Іс осымен аяқталды.