Текст книги "Бастан кешкен, кµз кµрген (СИ)"

Автор книги: Алтынбекула Сагындык

сообщить о нарушении

Текущая страница: 3 (всего у книги 27 страниц)

шақырып, шүйіркелесіп тұратын кездеріміз болды. Сонда

алакөзденбей, шын көңілімізбен жадырап отыруымыз керек-қой деп,

Ұлы істің ұлы күні наурыз мерекесі келіп те қалды. Соның алдында бір

аяқ көже, бір кесе шай үстінде кінәлеспей татуластыруды ойладым.

Кішісін көндірдім-ау! Обалына не керек, сөзді бастағаннан-ақ

түсінді. Үлкенін көндіру қиын болмас деп ойлағанмын;оған барсам,

шіркіндердің (әйелін де қосып отырмын) топырағын бір жерден алған

екен, шалқақтайды-ау келіп. Тіпті ескіріп кеткен ренжісті жаңа

болғандай өршелене түседі. Құран кәрімде кімде-кім райдан бұрын

қайтса, Алланың жүзін сол бұрын көреді дегенді біле тұрып көнбейбі-

ау!

Татуласу үстенде ескі дау тұралы ешбір сөз болмауы керек те,

үлкеннің айтқанын тыңдап, қол алысуы керек. Ал, бұл болса, олай

емес: айтуы керек, құмардан шығуы керек, жеңуі керек.

Қазақта”Майыспасты майыстырамын деп әуреленбе” дегенді

оқығаным бар еді .Соған келіп тірелгенімді білдім. Сондағы

айтқаным :”Маған осы жұмысты ешкім де жүктеп отырған жоқ. Осы

елде ең үлкенің едім. Сол үлкендігім мені мазалай берді.

Туыстықтарың менің жекжаттығымнан әлдеқайда жақын. Мен

міндетімнен құтылдым”,– дедім. Сондағы оның айтқаны :” Ренжімеңіз”.

26

Ренжітіп алып, ренжімеңізге жол болсын! Қойшықара Салғаринның

“Көмбе”деген кітабынан мен сияқты біреулердің осындай іске

араласқаны айтылған екен:”Бір иттердің арасындағы өте ескі, көнеріп

кеткен дауларын басу үшін араға біреу түсіпті. Жақсы ит “Жарысайық”

десе, жаман ит “Таласайық” деп көнбепті. Ақыры бір ит, құмайы тазы

келіп, екеуін жарастырған екен”. Менің ойым-сендерге де осындай бір

тазы керек болар. Сонымен, иығымнан басып жүрген бір ауырлықтан

құтылдым ба деп, “УҺ!” демесім бар ма?

«Безерің жоқ , ағайын , азарың бар .

Болмашыға өкпелер ғажабың бар .

Наурыз келді жаңбырлы самал есіп ,

Дық сақтамай көңілге тазарыңдар !»

Семья (жанұя ) өміріндегі әдеп және психология.

1– ереже. Жұбайыңның ата-анасына өз ата-анаңдай қара,

солай қарауға тырыс. Үйткені қиын жағдайда бірін-бірі

кінәлаушылық кезінде өз көрінісін көрсетпей қоймайды.

Екі жақты ілтипаттылық – жұбайлық сүйіспеншіліктің

нығаюының кепілі.

2– ереже. “ Сенің әкеңе, шешеңе ұқсап” деген сияқты,

туысың ондай, мұндай сияқты сөзді қолданудан аулақ бол!

3– Ереже. Арадағы қатынастардан жаңылыстар мен

кемшіліктер іздемей, бір-біріңе пайда келтірерлік желеу

іздеу қажет.Жанұяның ересек мүшелерінің жасын,

тәжірибесін, білімін сыйлауды естен шығармаған жөн.

4– Ереже Жанұяның мүшелерін сыйлай, аялай біл! Үлкенін

аяп, кішісіне қамқоршы бол!

5– Ереже.Ойыңдағы мүддеңді ішке сақтап шірітпе,наразы

пікіріңді айтпай асқындырма!

6– Ереже.Үлкеніңе,қартыңа қайрылысып жүр.Мүмкіндігінше

олардың алдына келіп ,жағдайын біл.Олар көргенше

сағынады сені,сарғайтпа,қамықтырма ата-анаңды!

7– Ереже.Дүниеден өткен бауырыңның қабіріне барып,

Алладан оның рухына жақсылық тілей біл!

Сақтан, қазақ!

Кеңесбай Ертуғанов.

27

Сумаңдаған сұмнан сақтан,

Өтірік күлген қудан сақтан.

Жантайып жатқан бергіштен сақтан,

Жалған сөзге ергіштен сақтан!

Өз айтқанынан басқаға көнбегеннен сақтан.

Ақылдыға ермегеннен сақтан,

Қарыз алып, бермегеннен сақтан!

Құлқынның құлы құзғыннан сақтан,

Қаныңды көтеріп, қызғаннан сақтан!

Болдым деп масаттанғаннан сақтан,

Бой жетпеске жасақтанғаннан сақтан.

Парақорға асатқаннан сақтан,

Жақсы досқа тас атқаннан сақтан!

Жетесіз өскен кесірден сақтан,

Жез өкшелі жесірден сақтан,

Елін тоздырған көсемнен сақтан!

Көрші отырып ұрысқаннан сақтан,

Тоқ отырып тырысқаннан сақтан.

Жіктеп бөлгеннен сақтан,

Күреспей өлгеннен сақтан!

Сасқалақ әбігерден сақтан,

Жасанды дәрігерден сақтан.

Өзін сайлаған әулиеден сақтан,

Көз алдайтын әмбиеден сақтан!

Атомды атқаннан сақтан,

Серейіп қатқаннан сақтан.

Мезгілсіз жатқаннан сақтан,

Су түбіне батқаннан сақтан!

Ауруыңды елемей қор болғаннан сақтан,

Ауылыңның шетіне тор кұрғаннан сақтан.

Халықтың қамын ойламайтын,

Ел-жұртына сор болғаннан сақтан!

Арын сатқан, қанын сатқан,

Жанын сатқан, дінін сатқан,

Тілін сатқан, сатқындардан сақтан!

(«Дат»,2 қараша, 1998 ж.№30)

Сөзбен жауап қайтарудың керегі жоқ істер.

Халық аузында мысал ретінде айтылса да, шыңдыққа

үйлесімді бір әңгіме бар:таразының бір басына кішкене бір сүйек

салады да, екінші басына салып, керегінше ал дегенде, асыл

бұйымнан қанша салса да, әлгі сүйекті баса алмағандай. Сонда

сүйек жағына бір уыс топырақты салып жібергенде, сүйек жағы

қайқаң етіп, жоғары көтеріліп кетеді. Демек, тойдым, болдым, енді

еш нәрсенің керегі жоқ деп айту пендешілікте жоқ сияқты.Тым олай

бола берудің өзі ынсапсыздықты көрсетсе керек. «Ынсап сайын

28

береке» деп бекер айтылмаса керек. Сондықтан ойлану да керек

сияқты.

Арман деген бір нәрсе бар. Сол арманға да ынсап керек пе

деймін. «Қанағат қарын тойғызар, қанағатсыз жалғыз атын

сойғызар» депті ғой атамыз қазақ.

Мұны да еске ұстаған жөн бе деймін.Осының алдындағы

жазған тақырыбым «Бас қосу» деп аталып еді. Сол бас қосудан үйге

қайтып келе жатқанда, адам қорқарлықтай жағдайларды көзбен

көріп, аман-есен үйге жеткенімізге шүкіршілік жасадық: Жол тайғақ,

аударылған деген не сән, одан зардап көрген деген тағы бар. Шет

жағасын теледидардан да көрсетті.Бұл-Желтоқсан айының бас кезі.

(1998ж.)

Ұл-қыздарымның бәрі де Отан құрып, үйлі-жайлы, біреуден артық,

біреуден кейін дегендей тұрмыс құрып жатыр. Бұған да шүкіршілік

деген ойды түйдім.

Ендігі жерде ұзақ жолдың алдында, аз да болса тыныштықты

қалап отырмын: әрқайсысы өз тірліктерін өздері жасасын. Тасып

бара жатырған қуат та жоқ. Бар қуатыммен бір баладан кейін бір

балаға барып, қонып – түстеніп дегендей, құда – жекжат, жора –

жолдас, ағайын – туысқандарға аралағанды дұрыс санап отырмын.

Қартайған адамның өмірінде екі рет бала болу деген бар

көрінеді. Сол өмірді мен көре де бастадым: өкпелегіш болу, мұқалып

қалу, сәл нәрсеге шаршап қалу табылған жағдайлар. Қайталап

айтып жатпай – ақ қоятын. №1 дәптерінің 94-110, 117-133 б.б. №2

дәптерден 147-151-б. №8 дәптерден 39-40-б. Оқысаңыз өнегелі

істерді көресіз. Ал, бүкіл сегіз дәптердің ішінен өзіңнің қандай жан

екеніңді де табарсың. Өз қаруың кетіп, біреуге тәуелді сияқты болған

шағыңда, айтқаным болмай қалса, саған сөз қайтарып айтып жатса,

өкпелегіш те болады екенсің. Тіпті мұқалып та қалады екенсің.

Енді жүріп – тұруға шамаң бар, бірақ бір пайдалы жұмыс істей

салуға әлің болмаған соң, үйде отыра беруге сыймайтындай да

жағдай болады екен. Қарттардың баратын үйім таусылып барадысы

сол болады екен. Дәл ол жағдай басыма туа қойған жоқ қой. Жан –

жақта балаларым бар, жекжат, туыстар бар. Демек, соларды

аралағанды жөн көріп отырғаным осы.

Жасыратыны жоқ, аралаудың барысында жаныңа жайлы, қас –

қабағыңа қарауы оңды болып жатса, аялдауың да мол болады.

Балаларымыз да әке – шешеміздің соғатын кезі болып қалды – ау

деп, ел басқарушыларын күткен халық сияқты жинақталып, сарғайып

күту де, жауапкершілігі пайда болар деймін: бетімен ауа жайылмай,

жинақылық жолға түсуі мүмкін. Бұл жұмысты да бір ғанибет санап

отырмын. Сонда үлкен шаңырақ қай үй деген сауал туады. Әрине,

кемпірдің сандығы тұрған үй екені даусыз. Сол кемпір мен шал

тұрған үйдегі бала да, келін де енді есею жолына түседі деп

есептеймін. Үйткені үйдің қарауылы үйде емес, жолда жүр. Ертеңгі

күні олар мәңгілік барар жеріне кетіп қалғанда , өзінің үйреншікті

29

жолымен жүре береді, әбіржуі аздау болады. Өмірдің не екенін өз

мағынасында түсінеді.

Әрине, балалардың біріне керек болып жатқандай жағдай

болса, онда кідірусіз сонда баруға тура болатыны сөзсіз. Қазіргі

заманда телефон бар, күнделікті хабарласып отырамыз. Бұлай

қыдырымпаздық кез де тым ұзақ бола да бермес деймін. Уақыт

білдірмей өтуде. Таң атса, күн батуы ақиқат. Өмір де солай өтері

анық. Жүріп тұрудың да қиын болатын кезі тым қашық емес.

Қотыр тайлақ

Қызылорда қаласындағы профилакторияға(ризводстрой) алғаш

баруым. Үш путёвка(жолдама) келген екен. Соған мен, Шаззат,

Иманберді үшеуіміз бардық. Шаззат бір койкалық, біз екеуміз екі

койкалық бөлмеге орналастық. Иманберді екеуміз құрдаспыз, ол да

әңгімешіл екен, оқығанымыз бар, көрген – білгеніміз бар, әйтеуір,

жалықпаймыз. Тіпті түнгі 2-3 шамасында жатамыз. Тамақтанатын

столымыз да бір, төрт кісілік: осы үшеуміз және бір жас жігіт

комбайнер «Шіркейлі» совхозынан.

«Қотыр тайлақ» деп ат қойып отырған әңгіменің бас жағы

«Шежіре» деп жазылған №1 дәптердің 142-бетінде басталған:

тәжірибелі ел басқару шы туралы, соның бір ісі ғана. Тәжірибелі десе

дегендей бар екен. Енді ол өз мақсатын іске асыру кезі сөз болады.

Тәжірибесінің молдығы, іскерлігі болса керек, совхоздан сегіз адам

бір кезеңге путёвкамен келіп отыр. Соның ішінде ел басқарушы да

бар. Бөлмелер бір адамдық, екі адамдық. Тәжірибелі бастық бізбен

столдас отыратын баланың ауылынан. Сол профилакторияда болған

күндерімізде екеуіне «Ленин» орденімен марапатталғаны

құттықталынды. Ішінде «Социалистік еңбек ері» бар.

Бір кезде: «Қасқыр!», «Қасқыр!» деген дыбыс щықты каридор

ішінен. Не екенін түсінбей де қалдық. Дауыс онша қатты шықпайды,

қорқынышты дауыс емес, сыбырлағандай, күлкілі – кекісінді тәрізді

естіледі. Аңғарсақ, зерттесек былай екен: сол тәжірибелі бастық

өзімен қоса көңілдесін де қамти келген екен. Өз ауылынан бір сары

қарын болып қалған әйелімен екі адамдық комнатаға орналасқан. Ол

бөлмеге көңілдесі бара қалса, қасындағысы бетін басып, отыра

алмай, атып шығады екен. Білген басқа жұрт сол кезде қораға

қасқыр түсті дейді екен. Жаңағы «Қасқыр» деп жатқаны сол екен.

Қасқырдың көңілдесі 25 шамасындағы адам, ерлі зайыпты,

балалары да бар көрінеді. Біз оны столдасымыздан білдік. Оның

жұбайы Қызылордадағы есі дұрыс еместер ауруханасында екен.

Шынында, есі дұрыс емес пе десек, олай емес, әдейі жатқызып

қойған болып шықты. Қараңыз: сол аурухананың бас дәрігерінің

қарындасы қаладағы бір дүкенде сатушы болып істесе керек.

Ревизия кезінде ақшасы кем болып шығады. Соған тез түрде 2000

сом керек болады. Ол кезде ол әжептәуір ақ нәрсе. Қапелімде кімнен

30

табылсын ол. Соны табуға бас дәрігер жаңағы «Қасқырдан»

сұрайды. Тауып бермесең, мұндағы бақпаңды босатамын дейді. Ол

босанса, үйіне барады. Зайыбын іздейді, мұнда келеді. Арғы жағы не

болады?!

Ақша іздеген тәжірибелі бастық біздің Шәззатты таниды екен,

содан сұрайды. Мұнда да жоқ. Енді не істейді тәжірибелі бастық ?

Дереу үйімен сөйлесіп , әйеліне мұнша сомада ақша керек,

осындағы тәуірлерге керек дейді. Сорлы әйелі қайда

жұмсалынатынын қайдан білсін , қарастырып, тауып алып, еріне

жеткізеді. Сонда бұл қамыр илеп отырып, түзге шыққым келіп бара

жатыр, ішкі киімнің бауын шешіп жіберші деп , ісін бітіріп келіп,

қайтып өзіне байлатқанның екінші бір түрі болып отыр. Қотыр тайлақ

деп жұрттың ат қоюында да мән бар: ұқсайтын жағы «Қасқыр» -

қорасан қотыр болған, беті қотыр. Енді тайлағы несі? Қарға басасын

аппағым демекші, ботам, тайлығым деген болу керек – ау! Қышыған

жерін қасытып, яғни сүйкеніп дүрген соң, берілген аты болуы керек.

Бұл – болған, көзімізбен көрген уақиға еді. Сыпайылап беріп

отырмын. Үйренесіңіз бе, жиренесіз бе, ерік өзіңізде. Сол кезде

«Қасқыр» алпысты алқымдаған.

Бұған қатысы болмаса да, ауыз екі айтылып жүрген мына бір

сөз осы жерге иығын тығып-ақ тұрғандай: «Ақыл онға бөлінеді:тоғыз

бөлегі еркектерде, бір бөлегі төмен етектерде.Ұят онға бөлінеді:

тоғызы төмен етектілерде, бір бөлегі еркектерде».

Сенің басылған дөңгелегіңе басыламын

Әй, ақпамбет-ай! Сенің де істемегенің бар ма ? Бір

өкшелес «Қ» деген ініміз бар . Бүкіл өмірін есептеу жұмысымен

, ревизорлықпен өткізген. Әрине, ревизорға жол ашық,

кездеспейтінімен кездеседі . Барлық жерде ол сыйлы болмаса

да «Сыйлы» . Өйткені кемшіліксіз іс болмайды. Тіпті, осы соңғы

әйелін ревизор болып жүріп алған. Шамасы , оның да бір

кемшілігі болған болар , тимесе құрып кететін болған соң тиген-

ау! Ой, сабаз-ай! Ауызына тисе, тоймай қоймаушы еді.

Ешкіммен жаға ұстаспайды. Бірақ мінген машинасынан

түспейді. Сонда қайда барады дейсіз ғой? Айтатыны ылғи: -

Бәйгеқұмға тарт!Мәліктікіне барамыз. Шофер бұған қарсы тұра

алмайды: үйткені ісі оған күн сайын түсіп тұрады. Әбден мезі

болған арнайы шофері кездесе қалады.Жұрт жұмыс уақыты

бітіп, үйді-үйіне кетіп жатқан кез. Аспанды қалың бұлт басып

келеді, аздап сіркірей де бастаған. Шофер машинаның әр жерін

түрткілеп жүр. Сондағысы жаңағы “Қ” қарамай кете ме дегені

екен. Жоқ, ол “Қ” кабинаға жайғасып отырып алған.Күн батады,

әлі отыр. Әбден мөлшеріне келіп алған, тілі күрмеліп отыр. Қой,

енді болмас деп, машинаны қоттан жүре бастайды. Ол қалғып-

31

мүлгіп отыр. Ауылдың көшелерін айналдырып келіп, келдік,

түсіңіз дейді.

Сол арада аздап көзі ілініп кетсе керек. Қолтығынан ұстап,

өз үйіне кіргізеді де, есікті жауып, зытып береді.

Әйелі алдынан шығып, күнделікті таныс”Құрметті

қонағын”қарсы алады.

–Мәлік үйде ме? –дейді”Қ”

– Үйде, -дейді әйелі.Әйелінің даусын танып қалып:

–Ай, ай! – деп, сыртқа сүріне-жығыла шығады. Әйелі де

ере шығады. Жібере ме есірігін. Шықса, далада машина жоқ.

Жауын себелеп жауа да бастаған. Лажсыз үйге келеді. Әйелі

шешіндірейін десе, шешінбейді.

– Қайда барасың? –Мәліктікіне,-дейді”Қ”. Әйелі

жібермейді, ол көнбейді. Үйде балалар болмаса керек. Пештің

үстіне пісіруге қойған сүт бар екен. Сол тасып, төгіліп жатса

керек. Исі шығып бара жатырған соң, әйелі сүтке ұмтылады.

Шынжырдап босанған “Қ” сыртқа асыға шығып кетеді. Келсе,”Қ”

шығып кеткен. Әйелі аяғына ілінгенін кие сала, киім ілгіштен

жеңіл-желпі бір киімді қолына ұстай, соңынан ере шығады. “Қ”

көшеге шығып кеткен. Жер батпақ болып қалған. Айқайлап

атын айтып шақыруға елден ұят. Күнде болмағанмен, күнара

осы жағдай болып тұрады. Сылпылдап соңынан жетемін

дегенше, “Қ” ұзап кетеді. Әйелі еріп келеді. Көріне көзге мына

жауында калай жібермекші.

Бір кезде алдында қараңдан бара жатқан “Қ” көзден ғайып

балады. Сүйтсе, арықтың жағасында терең жап бар екен, соған

түсіп кетіпті. «Қ»-ның қасына жұбайы да орналасады. Әрі

үгіттейді, бері үгіттейді, көнбейді. Жаңбыр өтіп барады.

Дауыстары қатты емес, сыбырласып сөйлеседі. Сол бағытта

түнделетіп кетіп бара жатқан Мырзатай Талманов (марқұм

болып кетті) бір сыбырды есітіп:-ойпырмай, жастар деген

қызық-ау, осы жаңбырдың астында махаббаттарын айтып тұр-

ау!-деп тың тыңдайды. Сүйтсе, дауыстары таныс сияқты.

–Жүрсейші үйге, –дейді әйелі.-Балалар қайда кеткенімді білген

жоқ еді, елегізиді ғой! Ана кішкенесі жылайды ғой!– дейді.

Сонда да көнбейді. Енді сөз ренжісуге қарай бет алады. «Қ»

айтады:-Мен поезға барып басыламын, балаларыңа бар,

қорқады ғой! Маған өмірдің керегі жоқ!– дейді. Сүйтіп тұрып,

қамқорлығына жол болсын!

Әйелі:-Маған баланың керегі жоқ, мен сен деп келдім. Әйтпесе,

үйімде отырмас па едім. Сенің басылған дөңгелегіңе мен де

басыламын!– дейді. Шіркіндердің махаббаттарының күштісін-ай!

Осылардың сөзін тыңдап тұрған Мырзатай жауынның өтіп бара

жатырғанына шыдай алмай, жүріп кетеді. Не керек, ешкім де

поезға басылған жоқ. Жан керек болған соң, үйіне келген-ау.

32

Келмесе, осы күнге дейін жүрмес еді.Қазір сол «Қ» ақпанбетпен

араз. (Тірі кезінде Мырзатай айқан еді).

Сухой қайнаға

Сөз сол ревизор жайлы.

Ешкім зорламай-ақ, «Қ» ақпамбет досымен ажырасып жүрген кезі.

Көп жылғы жолдасы есіне түсіп кеткенде, емшектен жаңада

шығарылған баладай, аңсары ауып магазинге кіріп барғанын білмей

де қалып жүрген кезі. Ағын қойын, қызғылттауына бой ұрады. Оны

да көрсетпей, өзінен өзі жасырған ғой, кісі көре бермейтіндей қуысқа

кіріп жұтады екен. – Мынау біреу «сухое вино» екен ғой. Жемістің

суы ғой жазуында –деп, ішіп те жүреді. Ішетін орны магазиннің ішкі

жағындағы қойма іспеттес бөлме екен. Бір күні келсе, ол ішімдік жоқ

болып шығады. Кім білсін, Ақша төлемей ішетін болған соң, дүкенші

көзін жоғалтқан болар. «Қ» келінінен: -Мына жердегі қайда?-дегенде,

келіні: «Сухой қайнаға жоқ»– демесі бар ма.

Бірде сол дүкенге барсам, өздерінше келіндер сөйлесіп түр екен.

Сол «Қ» магазинге соқпай бара жатырғанға, «Сухой қайнаға» соңғы

кезде мұнда көп кірмейтін болды-ау демесі бар ма. Бұл сөзге мен

кейін барып түсіндім.

Күбі құшақтаған уәкіл

«Ерте-ерте ертеде, ешкінің жүні бөртеде»-деп басталатын

ертектердей, ертеде, Ұлы Отан соғысының аяқ кезінде елде ер

кісілер азайған кезде болған уақиға екен.

Ауданнан ауылға уәкіл келеді. Қазіргідей емес жаяу ма, жол-жөнекей

астық тасыған арбамен бе келеді екен. Ол кезде елде қожа көп те

(басында сәлде болмаса да, жаулықтылар мол), қаралар бірең

сараң ғана болатын-ды. Еркектердің ұшпаққа ұшып тұрған кезі. «Ұят

онға бөлінеді, тоғызы төмен етектілерде де, біреуі еркектерде»-

дегендей, жұмыс та екі түрлі болады екен:бір жұмыс бар күндізгі, бір

жұмыс бар түндегі. Сонымен, күндізгі жұмыс қожаларға берілген бе,

түнгі жұмыс қараларға тиген кез болса керек-ті. Жұмыстың

ауырлығын айтпаңыз– бәрі қолмен орындалады. Жатын орын да

жайлы емес, қос басы ма, далалық қоныс па жата кетеді. Осындай

бір кеште, ауданнан келген уәкіл де, контор маңында істейтін қыз-

қырқын да «штаб» деп аталатын үйге орналасқан-ды. «Ақыл онға

бөлінеді, тоғызы еркектерде, біреуі төмен етектілерде болады-мыс»

дегендей, ақылы асып тұр ма әлде ақылы азына жолығып тұр ма,

әйтеуір, бір іс басталып кетіпті. Күндіз еңбек адамы шаршап, ұйқыға

кетті-ау деген мезгілде «ойын» басталады. Қу немелер, жарықты

сөндірмей тұрған кезде, жатқан орындарын басқа орынға тез

ауыстыра қояды. Бір кезде бір суық қол аяқты жыбырлатады. Ол

аяғын тартып алады. Тым-тырыс. Тағы қимыл басталады.

Орындарын ауыстырғанның бірі талайды тақырға отырғызған әйгілі

33

айлакер екен. Сол «Қожа» «Қара» жақындағанда, далаға деп

қолымен ымдайды. Оған ол көне кетеді .Сол кезде жаңағы айлакер

босағада пісіп алған толы айраны бар күбіні әлгінің жолына қоя

салады. Оп-оңай көне қойды деген байғұс күбіні құшақтай-мұшақтай

есікке қарай құламасы бар ма!Ұйқысы сергектері оянып та кетеді.

Шам жағып қараса, төгілген айран аппақ болып ол жатыр,

төңкерілген күбі ол жатыр. Қарбалаңдаған біреу есік жаққа

шыққандай еді, сол кеткеннен әлі кетіп барады. Ұйқысы қаттыдай

жаңағы қу орнында оянбаған адамдай, пысылдап жатса керек.

Таңертең тұрғанда, ауыл адамдары түгел. Сонда қалай болғаны?

Біреуі тұрып: -Е, уәкіл уәкілдігін істеген де! Несіне таң қаласыңдар!

Оның бір міндеті тексеру емес пе!-депті. Осыны мақтанғандай етіп,

жасы менімен шамалас, кезінде бас есепшілік жұмыста болған, ұят

бөліскенде, ұяттың тоғыз бөлігін алған адам өз аузынан айтып еді.

Дәл соған да 51-ақ жыл болыпты-ау. Қазірде ол ол дүниелік болған.

Кімге кім???

Осы соңғы кезде қосылып жатырған жас жұбайлар кімнің кім

екенін әріден қарастырмай-ақ, тез үйленуге тырысады. Оларды екі

топқа бөлер едім: Әрине, өздерінің аттарын әуелде-ақ біледі. Енді

фамилиясын сұрасады. Шамалыдан кейін кімі барын біліседі.

Солардың бірі әке-шешені "Асқар тау,ақыл дария, айдын көл, арқа

сүйерлік ұстын" санаса, екінші біреулері "овчаркаң" жоқ па,

"Сүйретпең" бар ма?, "Өлімтігіңнен нең бар?" деп танысатыны да

кездесіп қалып жүр. Осы кеше, жақында ғана, біздің елде тым өсіп-

өніп, бұтақ жая қоймаған бір бейбақтың екі келіні ғана болатын-ды.

Соның үлкені:-Кіші келін Түркестанға көшетін болса, онда мен екі

гаршокты бірдей төге алмаймын!"-депті. Жетілгені ғой, шіркіннің!

Хабарым бар болатын-ды. Баласына қосылмай тұрғанда,

телефонмен шақырып, түн мезгілінде тыным бермейді дегенді осы

болашақ келіннің атасы айтушы еді."Кейде мен қыздың дауысына

салып, қыз да болып сөйлесемін. –Телефонға шақыршы,-деп

жалынатын. Үйде жоқ,"-деп,-құтылушы едім,-дейтін. Сол келінге тап

болып еді. Үш баласы болғанда, ақыры, ажырасып тыныпты. Қазіргі

заманда келін алуға үлкен жауапкершілікпен қараған да жөн сияқты.

Сұрамай беріп, соттасқан бейбақ

Ол кезде жұмыс істейтін кезім. Үйге кіруім мұң екен, сізді мынау

үй шақырып кетті дері бар ма. Кідірместен көршім болған соң, кіріп

келдім. Үй іші толған адам, арқа-жарқа көңілді отырыс. Сәлем беріп,

бір шетінен келіп жайғастым. Үй егесі өте көңілді:-Мына жігіт те ініміз

болады-деп, аты-жөнімді айтып, таныстырып жатыр. Маған

таныстырып жатқаны денеге де, салмаққа да қораш емес жан екен.

Бас изестік те қойдық.

34

–Ал, құйыңдар! Тартып жіберейік таныстығымыз үшін,– деп

жатыр аққа жаны құмар жандар.

Рюмкалар соғыстырып, ішкені ішіп, ішпегені ишарат жасауда.

Қомақты келген болашақ жеңгеміз болуға үйді көре келген болып

шықты. Қолындағы ыдысты қалай босатқанын аңғармай да қалдым,

қабағын шытқан да жоқ, тек жұтынды да қойды. Бәріміз де көңілдіміз,

ән салынды, би де биленді. Жұмыс асығыс екен: келесі үй ас дайын

деп шақырып тұр (көршінің туған жиені). Мұнда да келдік. Дастарқан

жайнап, самауырын екі иығынан дем алып тұр. Енді бұл үйде “ақаң”

емес, қыздар ішетін коньяк екен. Ішкіліктің әуелгі бір– екеуі ғой жүре

қоймайтын. Бұған дейін бірнешеуі өтіп кеткен екен, тым пұлдану

деген болған жоқ. Не керек, бес шыны босап та қалды. Сол күні

ауылда концерт қоймақшы екен. Ауыл артистерінің машинасы да

келіп қалды. Келесі үйге бізді жеткізбекші. Жаңағы танысқалы келген

сұлу Түркестаннан ба, Кентаудан ба екен. Осындағы Әжімбеттің

үйіндегі әпкесіне келген екен. Көршіміздің әйелі өліп, жар құлағы

жастыққа тимей, іздеу салып жүріп тапқаны екен. Енді сол

әпкесінікіне бет алдық. Әпкесінің жолдасы менімен қатар еді, маған

жүр деп қолқа салды. Болашақ бажа бізден көп үлкен, оған жүр

деген сыңай білдірген жоқ. Ол жиенінің үйіне келерде галошты

аяғына суға салған екен, сол бойымен бірге шықтық. Кеш болды. Бұл

үйде де жұту жалғасты. Болашақ бажа қызып қалса керек. Бірталай

тиын-тебенді қалыңдыққа ұстатса керек. Уәделі күні Түркестанға

шақырылды. Ол елде тағы отырыс. Ол елге менің көршім күйеу

болайын деп тұр. Бұл отырыстың шығыны күйеу мойнында. Бұрынғы

бұрынғы ма? Ол жақта өздерінше олар бір әжептеуір топ екен. Қалта

қағылуға жақындайды. Елде менің көршім “молда”саналатын. Не де

болса, шүйке басқа қолын бір жткезгісі келіп, молдашалыққты кейін

тауып алармынға келген-ді.

Қолға тиген іштене жоқ. “Шапқанда байдың ұлы, тоқтағанда

түсер есіңе” болып, ертеңіне поезбен бір өзі қайтады. Кейін тағы да

бірнеше рет барады. Істің аяғы сұйыла береді. Тіпті, керек етпеуді

бастайды. Енді іші аши бастайды. Бергенін сұрауға қөшеді. Оған да

бірнеше рет барып , ала алмай жүреді. Арада арғы жағындағы інісі

бар екен, бұл жұмыспен хабардар екен. Енді әңгіме соттасуга

барады. Іс насырға шабатып болған соң, ондағы топ(шайка)

өздерінше заңға қайшы топ болған соң сескеніп, әйтеуір, олар беріп,

бұлар алып құтылыпты. Сонымен, жоқ іздеген іздеуін қоймай жүріп,

жоғын тағы оңтүстіктен табады. Іздеуші басы-қасына қарамай, бірақ

тууға жараса болды, ұзын етекті болса болады деп тұр. Тапқаны

өзінен екі мүшеліден де кішілеу біреу болып кездесіпті. Қазақта

“отырған ұрғашы орын табады” деген бар емес пе? Тым отыра

берген де емес, есік те, бесік те көріп үлгерген жан екен. Ұзын санын

кім білсін, кемінде екі-үш есік пе, қалай? Үй орманы, балашағасымен

үш бас болып келеді (соңындағысы екеу, қыз бала, екуі екі жақтан

35

пайда болған). Той жасалынды. Арқа-жарқа болдық та қалдық. Той

үстінде жақсы лебіздер айтылып жатыр. Сөз жеңгемізге берілді.

– Айтқандарыңды орындауға серт беремін! Келесі жылы, санай

беріңдер, уақтылы күні, 9 ай 9 күнде ұл туып беремін!– деді. Ду қол

шапалақтау! Көршіміз ыржиды да қалды. Ойпырмай, уәдеге берік

екен! Уәде орындалды. Женгеміздің тәжірбиесі өте мол екен. Оның

үстіне қартайғанда алған шалдың әйелі өкпе-бауырынан жаралады

деген тағы бар. Айтқаны мүлтіксіз орындалуда. Іс болған жерде

кемшіліксіз болмайды деген бар. Бірақ кемшілігі – өз бауырынан

басқаны ұнатпайтыны көп, ұзамай-ақ білініп қалды. Көрші болған соң

көзіміз көруде. Бізге не керегі бар. Отаны бөлек, ошағы бөлек болған

соң.

Кейде өз Отаны, өз әулесінен асып кетіп, шарпуы тиіп те кетіп

отыратынды шығарды. Тек осы жері ғана ұнамсыз болды.

Не керек, жүріп жатыр. Кей кезде ойыңа келетіні: "Есік

алдындағы жеті қазынасының біріне жататынның күнінен кейін ғой."

Амал жоқ. Уақыт өтіп кеткен. Көреріңді көрмей, көрге кірмейсің деген

осы ғой деген қорытындыға лажсыз келесің.

Қосылғанының қосағындағыларға келсек, "ұяда не көрсең,

ұшқанда соны аларсыңды" халық тауып айтқан: еріп келген екі қызы

анасының жолын қуып отыр. Бала болса бар. Жоғары оқу орнына

түсіріпті. Қандай қиыншылық болса да щыдай бағар әкесі. Тұяқсыз

кетпесем деген арманына көзі тірісінде жеткен сияқты.

Шалдарды шақырмақшымын

"Дұшпаның кемшілігіңді

іздейді, досың кемтігіңді

іздейді"

(халық

мақалы)

"Жас келсе іске, кәрі келсе асқа деген қазақтың мақалы

болушы еді, шалдардың батасын алайын деген екенсің ғой"– дедім,

бір құрбымның бәйбішесіне.

– Жоқ, батасы емес, біздің басымыздағы жайды білдіруге,

әшкерелеуге!

– Не бүлініп қалды?

Дәл осы орныққан жерге көшіп келіп, үй салып, жұмысқа

орналасқанына қалайда жиырма жылдың жүзін жасырған-ды.

Алғашқы келген кезде әрі бауыры, әрі өкшелес інісі болған соң, дәл

қазір жоқ, Марқұм болған, ол кезде беделді қызметтегі ағасы іш

тартып, қызметке орналастырған. Тіпті үйді де қасына салған, ішіп-

жемі бір деуге жақын. "Ағасы бардың, жағасы барға" салынды ма,

әлде дағдыға айналған әдеті ме, үйренген "ақаңнан" аузы бос болған

күні жоқ десе болады. Қызмет үстінде емес, қызметтен босасымен,

аяғын шалыс басып келіп жүрді. Бұл кезде біреуге тигізіп жүрген

36

пәлеңдей залалы жоқ. Бірақ үй шаруашылығымен жұмысы кем.

Үйінің көршісінің есігінің алдынан өтуші еді. Ол үйдің қарты ілуде

ішпей өтсе, "Қалайша бүгін сау келді!"– деп, таңырқанушы еді.

Дүниеден шалы да, оның үлкен баласы да кеткен кез еді.

Жеңгесі жесір қалды. Жас та емес, кәрі де емес. Дегенмен, он

баланың анасы. Жылын берген соң, әмеңгер інісі көршілес ағасына:

"Аға, жол менікі болғанмен, мен алыстамын, қасындасыз ғой,

жолымды сізге ұсынамын"– деген екен. – Үй болған соң ыстық суығы,

отын-суы деген болады. Соған бас-көз болуды міндетіңізге алыңыз –

депті інісі. Бұл кезде "Қ" "ақаңмен" қоштасқан кезі. Ұжымшардың

белгілі жауапты қызметкері еді. Тіл көмегін де, қол көмегін де

барынша аямай жүре береді.

Әдепкіде өз бибісі мұны теріс көрмейді. Екі жағы да жаман

емес. Жұмыстан уақытында келеді. Бұрынғыдай емес, шаруаға

қарайын деді. Ерте тұрады. Тіпті сиырды да саууға көмектеседі.

Бұзауды ұстап тұрып, байлайды. Сауған сиырды өріске айдайды.

Бибісі ішінен "тіпәй-тіпәй" көз тілден сақтай көр деп жүрген кезі

болса керек.

Бір күні үй оңаша еді. Абысыны мен келіні шай ішіп отырады.

Абысыны қалтасынан бір жапырақ қағазды шығарып,

келініне :"Мынаны оқышы"-дейді. Оқыса:"Анада інім не деп кетіп еді?

Құр босқа жүре береміз бе?"-деп жазған. Жазу кімдікі екені белгілі,

жазуды таниды. Сол заматтап бастап, келіннің ішіне мұздай бір

нәрсе кіріп кеткендей болады. Дәл ол жерде ештеңе де айтпайды,

сыр бермеген болады да қояды.

Енді ерінің әрбір қадамы есепке алына бастайды. Жол-жөнекей

ол үйге бұрыла қалса, дереу жетіп келеді. Ол үйге шөп пе, отын

ба,әлде жем бе түсе қойса, ол күні үйде шатақтың басы білінеді:

ыдыс-аяқ сылдырлайды, болмаса, сөйлеген сөзден тоңқылдаған

дыбыс шығады. Бұрынғы еріне деген күтімі тап-тұйнақтай болса,

енді ол жоқ. Кір-қоңы да жуыла қоймайды. Мұны көршілері де сезе

бастайды. Әдетте, біреу басу айтып жатса, үрлеп тұтандырғысы

келетіндер де табылады. Табылғанда алыстан емес, дәл іргесінен.

Мұндайда жанына батырып айтқан дұшпан көрінеді де, ығын есіп,

қолтығына кіре сөйлеген "дос" есептелінеді. Сондай

"достың"ақылымен "Шалдарды шақырмақшымын" туған екен. Бәрін

көріп, біліп жүрміз. Қатынасып қойған ештеңе де жоқ. Осының

алдында бірнеше күндей бұрын, кешкі 5-тен кейін "Қ" маған

келіп:"Біздің үйдегі мен келсем жоқ. Балалар улап-шулап жылап

отыр. Қағаз жазып тастап кетіпті-"дейді,-мазмұны поезға

басыламын".

–Маған не дейсің? – жүр, вокзалға барайық, іздейік,– дейді. Жоқ

деуге көңілі қалады. Сонымен іздедік. Барады-ау деген қайнаға,

абысындарын жағаладық. Жоқ.Көрдім-білдім демейді. Бір келіннің

үйінен телефонмен сұрадық. Ол да келген жоқ дейді. Ауданның

ортылығына барайыққа басты. Оған мен келісім бермедім. Осы да

37

жетеді. Ол бізді сырттай бақылауда. Іздемедің деген жаладан

құтылдық. Жүр, үйге қайтамызға бастым. Амалы жоқ, "Қ" көнді.

Дегендей, ертеңіне үйге өзі келіпті. Сонда телефонмен сөйлескен

үйде екен де, айтпа, келмеді деп айт деп тұрған соң, көзінше,

осында деп айта алмапты келін. Ал, енді бүгін шалдар

шақырылмақшы. Бұл күндізгі әңгіме. Шақырылуы-ертең. Күн батты.

Шешініп жатырмын. Бір кезде осы жай есіме түспесі бар ма? Ұшып

тұрып, қайта киіне бастадым. Жұбайым болса:"Қайда барасың?-

дейді. –Қазір келемін,-дедім де, айдап отырып, сол үйге келдім.

Келсем, үйде екен. Балалар жастау кезі. Үлкейгендері тұрмыс та

құрған. Мені карта ойнайын деп келген екен деп, жапырлап отырыса

қалды. Балаларды басқа бөлмеге айдап салып, тікелей күн тәртібіне

көштік. Басқарушы да өзім, баяндамашы да өзім, шығып сөйлеуші де

өзім. Екеуіне де сөз бермедім. Ажырасқанда қалай болады?

Үлкендірдің ортасына салғанда қалай болады? Мұның ағасына,

сенің төркініңе хабарлағанда, шақырғанда қандай болатынын

түгелдей алдарына жайып салдым. Үйткені кімі барын түгел білуші

едім. Бибісіне:"Егерде сен осы қыңырлығыңды қоймасаң, бұған ерім

деп қарамасаң, жағдай қиындап барып, әшкереленесің де,

ақырында, жексұрын боласыңдар. Шалдар тамағыңды жеп отырып-

ақ, әжуаның астына алады. Яғни, асыңды ішіп, текеметіңді тіліп

кетеді. Ал, мұны қойып, дұрыс қалыпқа түссеңдер, бәрі де ұмыт

болады. Оның ақыры, замандастарыңның бірі сөз қата қойса,соның

өзін мазақтайтын боласыңдар"-дедім. Сол айтқандай да болды. Осы

отырыста бибісінің аяғынан келгені (бұрын тұрмыс көргені) екенін

бірінші рет білдім. Оны да айтқан өзі болды.

"Дос десең, досыңмын, қас десең, қасыңмын. Ауырмаған

жақтарыңмен жатыңдар!"-деп, шығып кеттім. 2-3 күннен кейін,

бірдеңені сылтау қылып, түс кезінде бардым. Барсам, арқа-жарқа,

балалар да мәз. Жағаның кірі де кеткен. Әлі солай тұрып жатыр. Ал

мен болсам, сол үйге бара да бермейтін болдым. Олар да мені

керексінбейді. Жеттігіп кетті. Қазір менен ақылды. Сонымен, шалдар

шақырмай қелды.

Шалдар неге шақырылмай қалды?

"Ашу-араз, ақыл-

дос, ақылыңа ақыл қос".

(халық мақалы)

Бұдан бұрынғы бір әңгіменің тақырыбы "Шалдарды

шақырмақшымын" деп аталынған-ды. Соны оқысаңыз, болған жайды

түсінесіз."Адасқанның алды жөн, арты соқпақ"-дейді қазағым. Бір

нәрсеге бет алып, өзің ашуыңды ішіңе сыйғыза алмай, айтып та

қалсаң, сенің ығыңды ескісі келген адам адал досың, жанашырың

болып шыға келеді. Мына жағдай солай болған екен де, пықсып

жана алмай жатқан оттың тұтанып кетуіне айналған кез екен.

38

Қазақта "Ойнап сұрағанға, шындап жауап бер" деген де сөз бар.

Олай жауап беру-сенің адамгершілік борышың.

Күндіз болған әңгіме жатарда есіме түсіп кетіп, еріксіз ұшып

тұрып, киіне бастадым. Ерінсем, ертең күлкіге қалайын деп тұрмыз.

Әжуаға ұшырайтындар жақын туысымыз; бірі маған іні, екіншісі келін