Текст книги "Змагарныя дарогi"

Автор книги: Кастусь Акула

сообщить о нарушении

Текущая страница: 16 (всего у книги 38 страниц)

ЛЕЙТАНАНТ СЬЦЕРВIН

I

Яшчэ за дзень перад гэnай няўдачнай выправай канюхоў у Гаймсбрун давялося Сымону Спарышу везьцi на фронт на сваёй хурманцы харчы. Чатыры вазы, у тым лiку й Сымонаў, паехалi ў галоўны харчавы склад, што быў у гумне суседняй вёскi, i, наладаваўшы свае возiкi, павалаклiся ў кiрунку Асбаха. Ужо на ўсходнiм беразе вёскi заўважыў Спарыш там-сям па абодвух баках дарогi нямецкiя гарматы, што папрытулялiся, нахутка акапаныя, каля дрэваў i кустоў. Характэрна, што нiдзе ня вiдаць было цяжкiх гарматаў, танкаў цi панцырных машынаў. У галаве не надта спрактыкаванага ў ваенных справах канюха Сымона паўстала пытаньне: якiя мэты мелi немцы на гэтым адрэзку фронту? Цi спадзявалiся яго доўга ўтрымаць? Калi так, то дзе-ж была ўся неабходная зброя?

Элемэнты трыцдатай дывiзii, месцамi ўперамешку зь iншымi адзьдзеламi, займалi адрэзак фронту ад швайцарскай мяжы, праз Альткiрх, i дугой абгiналi на захадзе Мюльгаўзэн. Iншыя, адарваныя ад дывiзii адзьдзелы, былi параскiданыя яшчэ далей на поўнач i на захад – баронячы й так даволi недаступныя шляхi ў Вагезах.

Жаўнеры з "трыццаткi", седзячы ў вакопах на самым левым фланзе каля швайцарскай мяжы, ноччу маглi бачыць сьвятло на швейцарскiх межавых вышках. Усе адзьдзелы былi лёгка ўзброеныя. Цi-ж яны маглi трымаць ворага кулямётамi й мiнамётамi навет у тым выпадку, калi-б старалiся й хацелi? Шмат хто думаў, што на фронце прыйдуць на дапамогу панцырныя часьцi, цяжкая артылерыя, самалёты. Але вось прыйшоў фронт, i нiчога таго ня было вiдаць. Немцы разлiчвалi, вiдаць, адно на затрыманьне наступу працiўнiка, каб, такiм чынам, ззаду на лiнii Зiгфрыда за Рэйнам даць больш часу для падрыхтоўкi ўмацаваньняў. А там ужо зiма й цяжкi для фарсiраваньня Рэйн прыйдуць абаронцам Нямеччыны на дапамогу.

Прайшло каля трох гадзiнаў з часу, як вярнулiся канюхi з баявога паходу на францускiя танкi ў Гаймсбрун. Вiктар Караткевiч усё яшчэ круцiўся каля Сымона й варажыў, што рабiць: цi лепш самому вярнуцца на фронт, цi чакаць на тое, што лёс прынясе. Дарма турбаваўся хлапец, бо лёс зусiм неспадзявана вырашыў праблему. Надвечар зьявiлiся ў вёсцы два афiцэры, заданьнем якiх было сабраць усiх дэзэртыраў i адвесьцi на фронт. Адзiн зь iх, капiтан са штаба Мураўёва, паклiкаў падафiцэра, што наглядаў за канюхамi, i пачаў распытваць пра дэзэртыраў.

Выявiлася, што ў вёсцы было iх колькi дзесяткаў. Найчасьцей скрывалiся пры канюхах у сялянскiх хатах. Некаторыя ўжо пасьпелi ўпiцца добрым мясцовым вiном, ня беручы на ўвагу пратэстаў сялян, шнырачы па iхных вiнных i фруктовых складох.

Мабiлiзацыя дэзэртыраў заняла звыш дзьвюх гадзiн. Сяляне памагалi афiцэрам шукаць, пазбываючыся няпрошаных i шкодных "гасьцей". На скрыжаваньнi вулiц у цэнтры Гальфiнгэна сабралася ладная група ўцёклых з фронту жаўнераў, а ўсё яшчэ знаходзiлi новых. Вiктар Караткевiч ня кiдаўся ў нiякiя хiтрыкi, а спакойна павесiў на плячо "качаргу" й далучыўся да натоўпу. Агулам сабрана было трыццаць два чалавекi. Сымон наважыў пацiкавiцца тым, што робiцца, i таксама падышоў да месца зборкi. Стаяў побач, прыглядаючыся.

– А ты што робiш? – клiкнуў яго капiтан. – Давай далучайся! – Канюх зьбянтэжыўся. Думаў, што капiтан не да яго гаворыць, i азiрнуўся назад, каб пабачыць, цi хто за iм не стаiць, але там нiкога ня было. Гэны рух спасьцярог капiтан.

– Ты, ты! Я да цябе гавару! – паказаў на канюха пальцам. – Чаго аглядаешся? Давай, станавiся ў калёну! Хутчэй!

– Гаспадзiн капiтан, я-ж канюх, а не дэзэртыр.

– Няважна, хто ты. Ногi маеш здаровыя, стрэльбу насiць можаш, дык i далучайся.

– Дык як-жа конь мой сам застанецца? – спрабаваў Сымон.

– Даволi! ДалучайсяI Дзе твая зброя?

– На возе.

– Бяжыце й прынясiце ягоную стрэльбу i ўсё iншае, – загадаў капiтан падафiцэру. Той хутка пабег у пуню, каля якой стаяла Сымонава хурманка, i вярнуўся з "качаргой", шлемам i торбай-хлебаком.

"Цьфу на цябе! – кляў сам сябе Сымон. – I чаго мяне сюды чорт нёс? Цi ня мог гэта я дзе збоку, здалёк ад iхняга вока перачакаць? Але хто-ж там угадае, дзе цяпер лепш".

– Ха-ха-ха! – сьмяяўся Караткевiч. – Папаўся, галубок!

– Ну, добра. Табе ўжо буду кумпанiю трымаць. Прынамсi, пад маiм наглядам ад цяперашняга часу будзеш ды другi раз з фронту не ўцячэш.

– Ты глянь, якi ваяка! Пабачым, як ты сам устоiш!

II

Дробненькi асеньнi дожджык ня ўнiмаўся. Густыя зрэбныя хмары паўзьлi нiзка над зямлёй. Зьмяркалася рана. З-за хмараў час-ад-часу выглядаў тоненькi серп маладзiка. Ужо ладна сьцямнела, калi адзьдзел змабiлiзаваных дэзэртыраў, у iх лiку й канюх Сымон Спарыш, пакiнуў Гальфiнгэн i накiраваўся дарогаю на Альткiрх. Iшлi моўчкi. Навет тыя, што былi нядрэнна падпiлi пры сялянскiх вiнных бочках, хутка працьверазелi. На чале адзьдзелу йшоў лейтанант Сьцервiн. Капiтан, з якiм ён зьявiўся ў вёску, яшчэ раней ад'ехаў на самакаце, сьпяшаючы ў батальён.

Лейтанант Сьцервiн быў у батальёне Мураўёва зьвязовым камандзерам у трэцяй роце. Быў гэта сярэдняга росту, тонкi, чорнавалосы, з шэрагам залатых зубоў наперадзе, нябрыдкi з выгляду мужчына. Гадоў яму было звыш трыццацi пяцi. Шмат хто называў яго франтам. I ня дзiва, бо лейтанант Сьцервiн аддаваў асаблiвую ўвагу ня толькi вопратцы, але й выгляду наагул. Яму здавалася, што ён вельмi прыгожы. Вопратку ўважаў дадатковай аздобай. Любiў таксама розныя цацкi й блiскучкi, як на руках, так i на мундзiры. Ня толькi цяпер, але шмат раней, калi ўдалося яму здабыць месца камандзера палiцыi раённага места X. на Бацькаўшчыне, прыдбаў сабе вялiкi срэбраны пярсцёнак з чэрапам i дзьвюма скрыжаванымi косткамi – якраз такi, як насiлi некаторыя гiтлераўскiя каты. На другiм меншым пальцы лейтанант-францiк насiў вялiкi залаты пярсьцёнак з манаграмай. На левай руцэ ў Сьцервiна гняздзiлася каштоўная залатая "Амега", якую собiла здабыць у курсе выконваньня "службовых абавязкаў" у Беларусi.

Афiцэрскi мундзiр Сьцервiна аж залiшне выразна быў паабшываны сярэбранымi нiткамi. Калi-б вам давялося сустрэць лейтананта ў Эльзасе ў сьвяточны дзень, калi ён прыбраны й адфранчаны йшоў па вулiцы, каб заглянуць да якой-небудзь мясцовай дзяўчыны, вы падумалi-б, што бачыце перад сабою старэйшага рангам афiцэра, калi ўжо не самога генэрала. Гэтак сьвяцiлiся й блiшчэлi абчэпленыя аздобамi рукi, зьзялi адзнакi на паплечнiках i на шапцы. Любiў Сьцервiн пафарсiць выглядам – што й гаварыць.

Бяда вось адно, што надыходзiць бура. Прыйшоў фронт i надта-ж няпэўныя часы. Тут ужо малавата было спрактыкаваных палiцыйных здольнасьцяў Сьцервiна, каб пранюхаць, што чакае наперадзе. А здольнасьцяў i практыкi-ж не бракавала. Цi-ж гэта ўпяршыню даводзiлася нюхаць, прадугледжваць, камбiнаваць?

Чалавек гэты быў беларусам адно з назову й для выгады. Сэрца ў яго – калi сэрцам называць ня той кавалак плоцi, што пульсуе ў чалавека ў грудзёх, а крынiцу прывязанасьцi й каханьня некага цi нечага – ня было. Бацька быў расейцам, а мацi нечым нявыразным – нi то палячкай, нi то ўкраiнкай-галiчанкай. Коратка гаворачы, дома Сьцервiн не атрымаў ад мацi тае прывязанасьцi й любовi да свайго народу й Бацькаўшчыны, што маткi даюць дзецям са сваiм грудным малаком, з прыгожымi народнымi калыханкамi, казкамi, фальклорнай культурай. Хлапец меў i нядрэннае ўзгадаваньне, казалi, што скончыў гiмназiю, хоць быў ладны гультай i надта да навукi ня хiлiўся.

Але ён быў перадусiм камбiнатарам. Надта-ж палюбiў выгаду й багацьце, каб на шляху дасягненьня хоць часткi матэрыяльнага дабрабыту маглi перашкодай стаць такiя рэчы, як сумленьне, асабiсты гонар, прынцыповасьць цi пашана да правоў iншых. Ужо за часамi польскае акупацыi Сьцервiн неяк прымазаўся ў лясьнiцтве. Нядрэнная была пасада, тым больш што цi раз даводзiлася якога мужыка за каўнер у лесе злавiць або й маладзiц, што зьбiралi ў недазволеных месцах ягады. Ды пакуль там суд ды справа, дык i пазьдзекавацца ўволю можна было.

Эх, як соладка быць начальнiкам! Сьцервiн ужо як асмакаваўся тым "карытам", дык дзе-ж там яго адгонiш. Усе добрыя пасады цi службовыя месцы ён заўсёды называў "карытамi". Дарма што для ўспакаеньня палякаў i задаваленьня прыёмных на працу ў лясьнiцтва нормаў трэба было з праваслаўнага на каталiка перахрысьцiцца, дарма што даводзiлася цi раз польскiм вялiкiм i малым начальнiкам рукi лiзаць, дарма што i ў "двойку" (польскую разьведку-дэфэнзыву) даводзiлася часамi тое-сёе даносiць – Сьцервiн-жа трымаўся пры "карыце" й меў усе намеры. ўтрымацца далей.

Куды горш было, калi прыйшлi бальшавiкi й давялося ў зусiм iншы раён змывацца, дакуманты падрабляць. Але й тут нос Сьцервiна не падвёў. Зрабi ты каму паслугу, зробяць i табе. Сьцервiн заўсёды трымаўся гэтай аксiёмы й шчэ нiколi не расчараваўся ў сваiх разьлiках-камбiнацыях. Iншая справа, што трэба было ведаць, каму ласкi рабiць i хто табе мог тым самым адудзячыць. Гэтак i пры бальшавiцкай акупацыi ўдалося там падмазаць, там падкупiць, а цi ў адным месцы дык i проста звычайна папрасiць, i ўсё-ж, урэшце, удалося цёпленькае местачка пры гарадзкiм гандлёвым прадпрыемстве знайсьцi. Ня тое каб ён быў гандляром. О, не! Але ўсё-ж, як кажуць, дзе п'юць, там i льюць. Цi-ж чалавек ня мог скарыстаць хоць з маленькага карытца? Няўжо-ж меў каля крамаў, як iншыя, у чэргах гадзiнамi й днямi тырчаць? Трэба-ж было й есьцi, й апранацца. Дык i шмат зручней было пры гарадзкой бальшавiцкай гандлёвай фiрме працаваць. Там, як ужо прынялося, усё было "па блату". Ты некаму, дык i нехта табе. Так яно й вялося зьверху аж у самы нiз. Праўда, трэба было мець зыркiя вочы й надта-ж чульлiвыя вушы, каб дзе не правалiцца. Але-ж вочы й вушы ў Сьцервiна былi ледзь не падвойныя, калi гаварыць пра практыку, набiтую руку. Дык i йшло ўсё гладзенька, як па маселцу...

Ажно тут новая перамена – немцы. Зноў спатрэбiлiся ўсе iнтэлектуальна-вынаходнiцкiя здольнасьцi. Ды тут i не так проста. Вайна-ж трывала. Хто ведае, хто там каго зможа, пераможа, чым тое ўсё кончыцца. Чакаць мо на цiшэйшае даўжэй давядзецца, й неяк не хацелася ўсяго на адну карту стаўляць... А як-жа тут без "карыта"? Нейкi час давялося сядзець, як той мышы пад мятлой, прыглядацца, сачыць, што iншыя робяць, варажыць. Бачыў, як усялякая гарадзкая басота, польская ў найбольшай меры, у палiцыю кiнулася. Сачыў, як нажывалася. Дык што-ж там i варажыць доўга. Трэба-ж наважыцца, каб запозна ня было. Любiў-жа ўладу. А хто-ж вайной мог мець уладу, калi ня той, што зброю трымаў? Дый ня там – на фронце, але тут – ззаду, дзе было крышку выгадней, зацiшней, большыя, так сказаць, вiдокi на нажыву.

Доўга не надумваўся. Пакаштаваў-жа вунь некалi ваеншчыны яшчэ пад польскай акупацыяй. Можа-б, тут так i знайсьцi тое "карыта"... Iншыя там беларускiм патрыятызмам, нацыяналiзмам загарэлiся, у адмiнiстрацыю, школьнiцтва кiнулiся. Гэта ўсё не для Сьцервiна было. Якое-ж там "карыта"?

Ясна, цяпер пастараўся ўсюды самым чыстым i адданым беларусам фiгураваць. Трэба-ж было лезьцi. Дык i ўлез на кароткатэрмiновыя афiцэрскiя курсы й нядрэнна скончыў. А пасьля ўжо й да "карыта" блiжэй.

Эх, i "карыта"-ж было гэта! Не абы якое! Тут ужо трэба было неяк зь нямецкiмi ўладамi, пераважна з жандармэрыяй камбiнаваць. Дык i што-ж там такога... Цi-ж першы раз даводзiлася даносiць на тых, што на дарозе стаялi, у ласку ўбiвацца, падкуплiваць? Як на тое шчасьце, надта-ж разумны чалавек быў камандантам нямецкай палiцыi. Добра разумеў такiх людзей, як Сьцервiн. Што было да гэтага лейтананта, што пры iм пацярпела пад мянушкаю камунiстаў колькi нявiнных беларускiх патрыётаў, што разбагацеў немец – усё бачыў. Здабыўшы месца каманданта гарадзкой раённай палiцыi, пачаў жыраваць i сам Сьцервiн. Тут жа й яўрэяў можна было выкарыстоўваць i над сялянамi ўволю пазьдзекавацца, асаблiва-ж дзе ў акцыю супраць бальшавiцкай партызанкi паехаўшы. I пiць-жа было, хоць ты, казаў той, залiся. Не шкадаваў Сьцервiн анi сабе, анi тым, што памагалi яму да ўлады далезьцi. Пажыў, казаў той, па-людзку.

Калi-б было ў Сьцервiна нейкае сумленьне, можа, варта было-б пачаць гаварыць аб iм. Адылi гэта быў бы пусты гук.

III

Калi мы кагадзе заўважылi, што Сьцервiн быў фарсiсты, франтаваты, дык мусiм дадаць, што ў яго абедзьве якасьцi гэтыя вязалася вузка й цесна з заўсёдным паляваньнем на прыгожы род. Цi аднае-ж дзяўчыны ласкаў удалося пакаштаваць Сьцервiну на працягу свайго бурненькага жыцьця! Хто-ж iх i пералiчыць. Ды мо ня зусiм i ласкамi яны часамi былi. Бывала, што й змушаць прыходзiлася, асаблiва-ж калi ўлада была ягоная. Бывалi дзяўчаты, аб якiх Сьцервiн i забыўся – пералётны момант прыемнасьцi, дый толькi. Бывалi й жанчыны. Усё тое зацерлася, от так выкарысталася ды i ў нябыт адыйшло. Адно сваёй сяброўкi школьнай, у якую калiсьцi, як казалi, утрэскаўся па вушы, нiяк забыцца ня мог. Ня хiнулася да яго дзяўчына, дый годзе. Колькi-ж быў налазiўся, нацягаўся за ёю, грошы страцiў, намаганьняў рабiў. Рыба нiяк не клявала.

Можа-б, што было, каб паабяцаў жанiмства. Але ня меў-жа такiх шляхотных намераў. Заўсёды трымаўся тае аксiёмы, хто ведае калi й кiм яму ў вушы ўложанае: "Усiх дзевак не здабудзеш, але старацца трэба". Дык i стараўся. Ды нiчога-ж ня выходзiла. I Сьцервiн быў злы. Як-жа, яго, такога прыгожага (а гэткiм заўсёды сябе лiчыў), i проста так, як нейкую кузурку, пад нагу, цi як тую анучу – набок? Гэтага-ж ён не даруе. Эх, не даруе! Ня будзе-ж ён называцца Сьцервiным, калi тое вось так люзам пусьцiць.

Доўга чакаў. Ня было магчымасьцяў, дый абставiны ня тыя. Бывалi моманты, што й ня верыў, што некалi наагул давядзецца свой намер ужыцьцёвiць. Ажно як камандантам палiцыi стаўся, iдэя ў галаве нарадзiлася. Праўда, жанчына тая даўно замужам была, хлопчыка чатырохгадовага мела. Як-жа тут? Ды шчэ й муж на адказным становiшчы ў адмiнiстрацыi служыць. Яно-ж сабе хоць i ў беларускай, хоць i не на такой ужо высокай пасадзе, але-ж чалавек быў iншымi шанаваны, давер меў, ведамы беларускi патрыёт.

Самае горшае, што жанчына як наўмысьля ўвесь час пад носам была, Сьцервiна дражнiла. Дый яшчэ больш расьцьвiла, папрыгажэла. На яго-ж цяпер i зусiм ужо ўвагi нiякай не зьвяртала, хоць i цi не найбольшым начальнiкам у гарадку быў. Эх, як-жа тут дараваць. Гнаiлася старая рана, й сьвярбелi рукi, што трымалi стырно лякальнае ўлады. Часьцей i часьцей усё мяркаваў Сьцервiн, як, калi й якiм чынам...

Хто ведае, што магло-б яшчэ быць, калi-б не камандант нямецкае жандармэрыi. Той дык як зь неба быў пасланы. Можа-б, ён i ня прыдаўся так для собскiх мэтаў Сьцервiна, калi-б ня факт, што немец быў бязьдзетны й што ягоная жывоцiстая немка няздольная была малых у сямейку прыводзiць. Муж быў вельмi тым незадаволены, але й ня было рады.

Адно пасьля таго, калi нямецкi камандант раз на вулiцы ўбачыў прыгожага сiнявокага сьветлавалосага сынка той жанчыны, на якую ад маладосьцi вастрыў зубы Сьцервiн, калi спытаўся, чый гэта быў хлопчык, адно тады прыйшла ў галаву лейтананта сьветлая думка.

– Якое-ж бы гэта было шчасьце, каб я такога меў, – гаварыў немец, гледзячы на малога хлапчука, што праходзiў з маткай па вулiцы.

Сьцервiн часьценька выпiваў зь немцам, гаварыў яму "ты", адным словам, быў блiзкiм чалавекам. Немец быў у пажылых гадах, на вайну папаўся не з сваёй волi й, пэўна-ж, каб ня гэтая завiруха, дык i ў палiцыi даўно ня служыў-бы, а спакойна сядзеў-бы на пэнсii, пакурваў люльку ды смактаў-бы з куфля хмельнае пiва ды мо таксама, як i цяпер, наракаў, што жонка сям'i не памножыла.

– А гэтага вы не хацелi-б часам за сына мець? – паспрабаваў адважна, кiўнуўшы ў бок малога, Сьцервiн.

Немец адразу ня ведаў, што сказаць, i памаўчаў, доўга пазiраючы то на свайго субяседнiка, то на дзiця з маткаю, што ўжо павярталi за рог дому.

– Гм... чаму-ж бы не. Прыгожае дзiця. Зусiм рыхтык як немец.

Iзноў памаўчалi. Сядзелi абодва на верандзе дома, дзе мясьцiлася палiцыя.

– Можа-б, як давялося зрабiць... – быццам так, ад нехаця кiнуў Сьцервiн.

– Матка-ж ягоная. Што зь ёй? Што з бацькам? – быццам пытаючы самога сябе, спахапiўся немец.

– Што-ж матка... можна-б як-небудзь набок.

– Я ня ведаю. Муж ейны чалавек ведамы...

– Пакiньце справу мне, а я ўжо так неяк нешта прыдумаю, – запэўнiў Сьцервiн.

Немец доўга i ўважна прыглядаўся да падпiтага таварыша. Нарэшце твар ягоны паясьнеў, i выраз поўнага зразуменьня; а мо ўжо i ўяўленьня шчаслiвай будучай сямейкi адбiўся на аблiччы. На твары ў Сьцервiна мiльганула агiдная ўсьмешка, прагавiта-злосныя шэрыя вочы блiснулi полымем нянавiсьцi ў тым кiрунку, куды пайшла жанчына, а тонкiя вусны моцна сьцiснулi нямецкую цыгарэту.

Муж нiчога не падазраваў, калi выклiканы быў хутка пасьля гэтае размовы ў палiцыйны кабiнет Сьцервiна. Давялося каманданту вочы хаваць, у твар не глядзець, але ня мог-жа, раз пачаўшы, нiчым скончыць. Чалавека збаёдаць было лёгка, а ў Сьцервiна практыкi было хоць адбаўляй. Ня вельмi-ж Сьцервiн пасьля браў на ўвагу й розныя выказваньнi ды пагрозы сяброў зьлiквiдаванага, уключна аж зь нядвузначнымi пагрозамi зь iхнага боку.

Са шмат большай далiкатнасьцю давялося дзейнiчаць у дачыненьнi да жонкi застрэленага. Колькi-ж разоў прыходзiла бедная маладая жанчына да каманданта, як горка плакала, як прасiла. Спрабаваў пасылаць яе Сьцервiн да каманданта нямецкай жандармерыi, на яго вiну звальваючы, але той цi ня так разумеў цэлую гульню, цi не хацеў рукi пэцкаць – адсылаў жанчыну назад да Сьцервiна.

Хадзiў камандант па кабiнеце й насалоджваўся вiдам прыбiтай горам жонкi й маткi, якая, быццам тая безабаронная, не аброслая яшчэ ў пер'е маладая птушачка, звалiлася з гнязда й ня ведала, што зь ёю, бездапаможнаю, станецца. Колькi разоў запэўнiваў, што мужу ейнаму ня будзе нiякага лiха, што павезьлi яго на допыты ў Менск, што ўсё будзе добра, але жанчына не давала яму супакою. Калi захацела даведацца адрас, дзе можна было знайсьцi мужа ў Менску, паставiла Сьцервiна ў тупiк.

Давялося нарэшце намёкамi апэраваць. Мо Сьцервiн ня быў надта вынаходлiвы з тымi намёкамi, мо крыху грубавата праводзiў цэлую справу. Як-жа жахнулася, зьбялела, ледзь не самлела, пакрыўджаная, калi аднойчы ягоныя, Сьцервiна, намёкi поўнасьцю яе ўпрытомнiлi i калi яна ўявiла, што камандант ад яе хацеў. Лепш-бы той сцэны й не прыпамiнаць, – гаварыў сабе пасьля Сьцервiн. Але-ж трэба было неяк. I як-жа iнакш?

Пару дзён яна не паказвалася зусiм. Ужо камандант Сьцервiн i надзею пачаў трацiць i сумлявацца ў мэтазгоднасьцi цэлага прадпрыемства. Але адно на момант. Мяркаваў, што цi ня прыйдзецца й зь ёй радыкальным спосабам, так, як з мужам, скончыць. Ня мог-жа затрымацца на паўдарозе. Немец чакаў на дзiця. Аж на грудзях палягчэла, калi на трэцi дзень, апусьцiўшы вочы, сама, бяз хлопчыка, яна прыйшла. Тады ўявiў сабе камандант, як моцна гэта прыгожая iстота мусiла кахаць свайго мужа, што для ратунку яго, пасьля доўгiх i цяжкiх змаганьняў, непраспаных начэй (гэта й на пахудзелым i збляднелым твары вiдаць было), згадзiлася гонарам сваiм ахвяраваць. Дзесьцi ў натуры ў Сьцервiна зьявiлася нешта ў выглядзе спачуваньня. Адылi адно на момант, бо зараз-жа ў памяцi адрадзiўся той бесцырымонны спосаб, якiм яна некалi, яшчэ дзеўкай будучы, пазбылася яго ды пасьля ён быццам i не iснаваў для яе. Стары чарвячок злосьцi й нянавiсьцi, прагнасьцi помсты зноў заварушыўся пад грудзьмi.

Не мог i цяпер Сьцервiн не заўважыць няскрыванай пагарды, што сьвяцiлася ў прамянiста-блакiтных вачох. Найбольш i калолi яго тыя вочы. Яны разам вабiлi й зьдзекавалiся зь яго, прыцягвалi й мучылi, чаравалi й сьмяялiся зь ягонай нiкчэмнасьцi.

Не пайшло яно ўсё так, як плянаваў Сьцервiн. Асноўнае – памылiўся камандант, калi лiчыў, што гэта годная жанчына з крыштальна чыстым сэрцам, непераможна-ўзлётнаю душою, незапэцканым сумленьнем, высокай маральнасьцю наважыла ахвяравацца сваiм гонарам, аддацца Сьцервiну фiзычна, навет i для ратунку мужа. I цэлае шчасьце, што ў пару спасьцярогся, а то магла-б зарэзаць. Гэтак трымаючы ўжо яе ў абдымках ды розумам i чуцьцём падрыхтаваўшыся да кульмiнацыйнай насалоды, спасьцярог Сьцервiна хуткi рух, i ў парў заўважыў сталь нажа ў ейнай правай руцэ. Вырваўшы з рукi нож, моцна разгарачаны, амаль ня помнiў камандант, як сьцiснулiся кляшчамi ягоныя пальцы вакол мяккай, быццам лебядзiнай, шыi... Апамятаўся адно, як нехта пастукаў у дзьверы.

Пробаваў супакойваць сябе пасьля Сьцервiн, даводзячы, што помста прыйшла, што мэту асягнуў, што аддаў дзiця немцу, што ўзмоцнiў сваю пазыцыю й лiшнi барыш здабыў. Ды нешта й ня тое было. Птушачка зарана выскачыла з рук. Добра адчуваў, што ў параўнаньнi з задушанай жанчынай, якую не ўдалося згвалцiць, ён быў адно малым, нiкчэмным, брудным, запэцканым у чужую кроў чарвяком.

Часамi й пабойваўся помсты за той вялiкi злачын. Хоць здавалася, што анi муж, анi жонка ня мелi навокал сваякоў, усё-ж былi пагрозы з боку мясцовага беларускага актыву, а мо дзе якое вока й сачыла. Стараўся ад гэтага часу ўважна прыглядацца й прыслухоўвацца. Асаблiва цяпер, ужо на парозе пераходу ў зусiм iншы, заходнi сьвет, пад iншую ўладу, якая, пэўна-ж, будзе шукаць злачынцаў i караць iх, Сьцервiн быў моцна ўстрывожаны. А злачынстваў тых зрабiў шмат – i супраць жыдоў, i палякаў, i найбольш супраць беларусаў, пераважна сялян. Дык i было чаго баяцца. Не дарма-ж слухаў вушамi й стараўся абнюхваць носам.

IV

Iдучы на чале адзьдзелу дэзэртыраў па дарозе на фронт у Асбах, Сьцервiн не сягаў зрокам на свой жыцьцёвы шлях. Думаў тое-сёе пра цяперашняе. Дый думаць было цяжкавата. Так, як i шмат iншых афiцэраў, ён быў амаль пэўны, што раней цi пазьней прыйдзецца апынуцца на другiм баку, а там ужо давядзецца носам на ўсе бакi пачмыхаць, пашохаць, паглядзець, разьведаць. Мо й там дзе якое "карыта" будзе, калi ўдасца, калi грахоў ня прыпомняць. Дый "карыта"-ж мо будзе ня зусiм такое, як у Беларусi. Хто-ж яго ведае...

Задатак-жа нейкi ў яго пры сабе ёсьць. Вось, успомнiўшы аб задатку, гэтым жалезным капiтале, былы камандант аж крыху павесялеў. Як-жа хвалiў сябе цяпер за мудрасьць i далёказорнасьць: у гарачы час, калi эвакуiраваўся з Бацькаўшчыны, стукнула яму ў галаву iдэя жменьку цi другую залатых манетаў паўшываць у розныя месцы мундзiру, улучна з тым самым бясьпечным месцам.. Адно-ж уцеха ўцехай, але каб хаця капiтал як захаваць, каб вось неяк чэрцi не знайшлi. Хто яго ведае, як там будзе з тым пераходам. Трэба будзе старацца, камбiнаваць.

Гэтак Сьцервiн, вядучы калёну, найбольш цяпер i думаў аб тым капiтале. Пару разоў для пэўнасьцi й рукамi там-сям па швах i па гузiках памацаў, улучна аж i з тым найбольш бясьпечным месцам. Ажно весялей неяк зрабiлася.

"Ужо калi-б на тым баку дзе й давялося цяжкавата, дык, можа, пры дапамозе жменькi гэтых манетаў удасца дарогу як-небудзь прачысьцiць. Людзi-ж нiдзе ня без грахоў. Можна намовiць, перакупiць. Хто-ж мог бы на мiкалаеўскiя не паахвоцiцца?" – разважаў былы камандант.

Прыходзiла часамi на думку Сьцервiну й ягоная сям'я: жонка й двое дзетак. Ня было часу забраць iх з сабою, уцякаючы, так горача было. Што-ж зробiш... Нельга было прыхiнуць сям'i, дык хаця самому трэба было ратавацца. Ня мог-жа заставацца на пэўную сьмерць. I не вiнавацiў сябе за тое. Ды наагул калi-небудзь i пры большых "справах" цi вiнавацiў сябе ён? Усё-ж рабiлася для палепшаньня будучынi. Дык i навошта было гуляць нейкiмi апраўданьнямi? Цi-ж то ён устанавiў правы жыцьця? Жыцьцё-ж, паводле Сьцервiна, гэта былi джунглi, дзе мацнейшыя й хiтрэйшыя заўсёды былi наверсе, а слабейшыя й пакрыўджаныя крычалi аб праве, праўдзе й iншых драбнiцах. Бяда была ў тым, што жаўнеры ня ведалi гэтага прыродна-жыцьцёвага права, што палягалi на сумленьнi, справядлiвасьцi, гарэлi нейкiм патрыятызмам, верай у Бога цi яшчэ чым.

"Цьфу на гэта ўсё! То было для iншых, а не для яго, Сьцервiна, што рана пазнаў асноўную жыцьцёвую праўду. Ведаў, што ў жыцьцi, асаблiва дзеля большых здабыткаў, цi нат для собскага ратунку ў выпадку небясьпекi, ахвяры трэба было несьцi. Дык i што-ж такое, калi ён тут у ахвяру прынёс сям'ю сваю? Выхаду-ж ня было. Ня мог-жа з сабою забраць. Калi-б дзеля сям'i застаўся, дык усе разам пацярпелi-б – у гэтым не магло быць сумлеву. Дык i чорт яе там з бабай другая будзе. Падумаеш, баба! Крышку шкада было дзетак, дзяўчынкi й хлопчыка. Пэўна, бальшавiкi iх зьлiквiдуюць. Але як-жа йнакш льга было..."

Ад гэткага разважаньня ў думках Сьцервiн зноў перакiнуўся да цяперашняй сытуацыi, i няпэўнасьць пачала закрадацца ў яго сьведамасьць.

"А што, калi знойдзецца такi адзiн цi два, што на другiм баку данясуць, пастараюцца ўсе ягоныя мiнулыя грашкi прыпомнiць? Нямала ёсьць ворагаў. I тут у дывiзii, хаць i, здавалася, што не заўважыў нiкога, – хто-ж яго там ведае... Мала што можа здарыцца? I хiба-ж калi навет дзе хто й быў, што трымаў яго на воку, дык цi-ж ён вылезе цяпер наверх? Гэта там, ужо на другi бок дастаўшыся, трэба будзе ўважней прыглядацца. Ужо калi што дзе вылезе, пакажацца, пастараецца паклiкаць яго да адказнасьцi цi на нейкi суд перад нейкай уладай (а ўлада-ж там, як-бы яна нi выглядала цi называлася, усё-ж будзе), дык, пэўна-ж, – на другiм баку. Але, што-ж меў цяпер рабiць, каб гэтаму запабегчы? Нiчога. Зробленага – ня вернеш. Трэба падрыхтавацца на найгоршае, а там ужо няхай будзе, што будзе, што мае быць. Добра вось, што яшчэ жменьку гэтых залаценькiх неяк захаваў. Мо на помач прыйдуць. Дый калi-ж не яны, у выпадку няшчасьця, дык хто-ж тады мае памагчы? Трэба сьцерагчы й хаваць iх, быццам сваё вока. Можа, у iх будзе пачатак i канец ягоных непрадугледжаных цяжкасьцяў? Абавязкова, абавязкова трэба дапiльнаваць, каб не адабралi. Гэта-ж, можа, апошнi ратунак".

Гэтак Сьцервiн, заглыбiўшыся ў свае думкi, валачыўся з правага боку на чале калёны. Ад некаторага часу крыху звольнiў кроку i, маршыруючы амаль на ўзроўнi сярэдзiны групы, адным вухам падслухоўваў, як нешта ўсё вурчаў свайму сябру той канюх, якога прыпадкова залiчылi ў лiк дэзэртыраў i паслалi зь iмi на фронт. Не падабаўся Сьцервiну хлопец. "Хто яго ведае чаму? – думаў сабе. Можа, ён што пра мяне ведае? Чаго так уважна колькi разоў да мяне прыглядаўся? Навет i тады, калi яго арыштавалi за лiшнi выстралены патрон i калi Мураўёў ужо надвечар выклiкаў з бункера, калi ўсе афiцэры стаялi каля бараку, дык надта-ж неяк дзiўна быў уталопiўся ў мяне. Няўжо-ж мяне знае? Ня можа быць. Хлопец, здаецца, зусiм незнаёмы. Каб ведаў, каб быў пэўны, дык, можа-б, дзе тут пры фронце як-небудзь набок яго ўдалося? I чаму ён мне не падабаецца? Мо таму, што заголасна заўсёды выказваецца са сваiм патрыятызмам? Гэта-ж i ад Рэшатава пару разоў пра яго й пра ягонага, сябру чуў. А патрыёты – асаблiва цяперашнiя, беларускiя – гэта-ж вар'яты. Яны там за нешта ўзьнёслае, уяўленае, няiснуючае стаяць, дык i гатовы добраму, практычнаму, такому, як ён, чалавеку крыўды прынесьцi".

Сьцервiн уважней наставiў вуха й стараўся слухаць, што гаварыў канюх. Той колькi разоў пазiраў на яго i, вiдаць, нешта хацеў сказаць.

– Спадар лейтанант, – нарэшце асьмелiўся, гаворачы чысьценька па-беларуску.

– Ну, что?

– Пусьцiце мяне назад у вабоз. Мяне-ж памылкова забралi.

– Как то? Да при чем здесь я? Разве я тебя забрал?

– Хоць, можа, i ня вы, а капiтан той, але-ж я канюхом быў i толькi прыпадкова папаўся яму пад руку. Дый конь мой застаўся сам, даглядаць за iм няма каму. Пусьцiце, спадар лейтанант.

– Если и была ошибка, то не моя, конечно. Пускать тебя назад я не имею права.

– То-ж вы цяпер камандзер. Як-жа не маеце права?

– А тебе какое дело? Разве я должен тебе докладывать о том, что делаю? Пры гэтым Сьцервiн накасавурыўся i ўжо даволi пагрозьлiва зiрнуў на канюха.

– Пакiнь ты! – таўхануў пад бок Сымона Вiктар. – Чаму ты яго просiш? Будзем во разам.

– Я-ж думаў, што мо чалавек зразумее, ажно...

Сымон ня сяньня заўважыў фарсiстага афiцэра. Ня змог-бы пэўна вытлумачыць, чаму той яму так не спадабаўся з выгляду. Ня йшла гаворка аб вопратцы цi аб тых блiскучках, але найбольш – аб самiм твары. Сымону здавалася, што гэта наскрозь хвальшывы чалавек. Хоць блiжэй яго й ня ведаў, назiраў адно здалёку, але-ж хто мог не спасьцерагчы ягонай празьмернай лiсьлiвасьцi да сяброў-афiцэраў, асаблiва да старэйшых камандзераў сваiх, i той абыякавасьцi, штучнай адлегласьцi, на якой трымаў сябе Сьцервiн у дачыненьнi да малодшых чынамi?

Цяпер-жа Сымон першы раз трапiў пад ягоную ўладу. Чуў раней, што быццам Сьцервiн быў беларусам. Дык i чаму-ж, калi iншыя афiцэры гаварылi па-беларуску й па-ўкраiнску, памiнаючы ўжо толькi чыста вайсковую расейскую каманду, чаму ён – гэты францiк з шэрагам залатых зубоў наперадзе, анiяк не хацеў зь iм, Сымонам, навет i цяпер гаварыць па-беларуску? Няўжо-ж ён быў аж настолькi маскаль?

"Эх, тут нешта ня тое. I цiкава, чаму гэты чалавек мне так не падабаецца? Цi ня варта было-б крышку больш аб iм пранюхаць?"

V

– Гальт! – пачулася зь цемры наперадзе, й два ручныя лiхтарыкi з абодвух бакоў дарогi вузенькiмi палоскамi сьвятла прарэзалi восеньскую цемру ды коўзалi па тварах затрыманых Сьцервiным людзей. Дарожная старожа нямецкае вайсковае палiцыi сачыла за рухам у абодвух кiрунках, лавiла й затрымоўвала падазроных й дэзэртыраў.

Сьцервiн падыйшоў наперад да немцаў, замянiўшыся зь iмi колькiмi сказамi, i малая калёна паволi рушыла наперад. Яшчэ зрабiлi адзiн кiлямэтр. Пад узгоркам шаша павярнула дугой налева ды пасьля стужкаю выпрасталася ў кiрунку Асбаха. З правага боку, ледзь заўважныя ў цемры, тырчалi густаватыя зарасьнiкi. Дарога была пад сталым абстрэлам артылерыi працiўнiка. Ледзь заўважны цёмны гарызонт асьветлiцца водблiскам гарматных стрэлаў, да вушэй прыбяжыць сьвiст снарадаў. Гул узрываў спыняе манатонна-нуднае выцьцё асеньняга ветру. Працiўнiк страляе вобмацкам, наўгад. Вось iзноў чуваць, як дзесьцi за ўзгоркам зарагаталi жалезныя глоткi, i сотнi кiляграмаў жалеза зь няпрыемным дэмаралiзуючым енкам лятуць у кiрунку малое групы дэзэртыраў. Сьцервiн ня турбуецца. Яшчэ з Бацькаўшчыны, а то й з апавяданьняў ведае, што ня трэба баяцца тых снарадаў, сьвiст якiх чуеш загадзя. Сьвiшчуць толькi пералётныя. Тых, што могуць у цябе трапiць або не далятуць, сьвiсту нiколi не пачуеш. Дык Сьцервiн i ня турбуецца. Ня тое, каб ён адважным быў. Зусiм не. Цi раз дома даводзiлася, не аглядаючыся, назад пяткi падмазваць, а то часамi й камбiнаваць, каб дзе пад лiвень агню ня трапiць. Праўда, была ў Сьцервiна адвага iншага роду: прыкладам, у селянiна самагонку адабраць цi над жыдамi пазьдзекавацца, абрабаваць дзе каго пад час "выкананьня службовых абавязкаў". Баёвой-жа адвагай не грашыў...

Колькi снарадаў загрымела шнурам побач дарогi. Вецер прынёс смурод пораху. Але што-ж такое? Дзе-ж гэта людзi? Азiрнуўшыся, Сьцервiн спасьцярог, што бальшыня ягоных людзей зь перапалоху пакацiлася ў прыдарожную канаву. Толькi жменька, звольнiўшы крок, ня ведае, што рабiць.