Текст книги "Дрэва вечнасці"
Автор книги: Уладзімір Караткевіч
Соавторы: Сяргей Кавалёў,Міхайла Кацюбінскі,Эліза Ажэшка,Шата Руставелі,Алесь Наўроцкі,Барыс Мікуліч,Вацлаў Ластоўскі,Людміла Рублеўская
сообщить о нарушении
Текущая страница: 7 (всего у книги 31 страниц)
Падарункам цешыш вока, пра Асмат жа ані разу
Ты не ўспомніў. Прыгадаю – хоць не думаў сеяць зло.
Бранзалет на кісці носіш. Ён выдатнае чаканкі.
Толькі ён – метал бяздушны, ні душы ў ім, ні дабра.
А Асмат – твая сяброўка – вечна ў горы і чаканні,
І бяду і радасць дзеліць, як сапраўдная сястра.
Вам з царэўнаю служыла бескарысліва, аддана,
У каханні памагала добрай весткай ці пісьмом.
Той, каго ўзгадавала, аддала ўсё дазвання,—
Як жа ты яе пакінуў, за дабро ёй плаціш злом?»
Адказаў той сумна: «Праўду ў тваіх словах адчуваю.
Так, Асмат заўсёды ў горы мне апораю была.
Калі я жывы застаўся – едзем,– нас яна чакае!
Быў вар'ятам я, цяпер жа расступілася імгла!»
І памчаліся праз стэпы коні віцязяў удалых.
Не хапае слоў для песні, чым герояў апяю?
Вочы – ззянне бліскавіцы, зубы – перлы, вусны – лалы;
Можна выбавіць на сонца добрым словам і змяю!
Аўтандзіл сказаў: «За друга я жыцця не пашкадую,
Ды і ты старайся сэрца новай ранай не цвяліць.
Не патрэбна і навука, там дзе невуцтва кіруе,
Мала дасць карысці людзям скарб, закопаны ў зямлі.
Мала сэнсу духам падаць, слёзы ў горы ліць бязмерна.
Чалавек памерці можа толькі ў вызначаны час!
Нават ружа не завяне без пары – тры дні ёй тэрмін.
Бог захоча, дык змаганне перамогай стрэне нас!»
Адказаў яму на гэта: «Дарагія твае словы.
Люба мудрасць для разумных, дурням з ёй адна бяда.
Але як перамагчы мне лёс пакутны і суровы?
Не, мяне ты не асудзіш, бо такі ж, як я, бядак.
Воск з агнём не марна дружыць, зыркім полымем згарае.
А ў вадзе адразу тухне – сутнасць розная ў іх.
Так зазнаўшаму няшчасце, як свая – бяда чужая.
Зразумей і ты ўсю бездань невыцерпных мук маіх!»
ТАРЫЭЛЬ РАСКАЗВАЕ ПРА ТОЕ, ЯК ЁН ЗАБІЎ ІЛЬВА І ТЫГРЫЦУ
«Раскажу я падрабязна, што далей было са мною,
Справядлівым мудрым зрокам ты мне ў сэрца зазірні.
Безнадзейнага чакання не стрымаў тугі цяжкое
І, пакінуўшы пячору, ў поле рушыў на кані.
Праз падлесак я праехаў і спыніўся на паляне;
Раптам выбегла тыгрыца, а за ёю следам леў.
Мне здалёк яны здаліся, нібы пара закаханых,
Ды далейшыя падзеі абудзілі ў сэрцы гнеў.
Забаўляліся спачатку леў з тыгрыцаю гульнёю,
А пасля ў звярынай злосці кожны быццам ашалеў.
Як жанчына, перш тыгрыца адступіла з поля бою,
Ды, раз'юшаны, за ёю ўслед памчаўся грозны леў.
Я яму, ўзлаваны, крыкнуў: «Ганьба лютаму вар'яту,
Што каханую гатовы на шматкі раздзерці сам!»
І, са злосцю меч дастаўшы, ўперад кінуўся заўзята:
Секануў, і чэрап львіны я раструшчыў папалам.
Меч адкінуўшы, ў абдымкі ўзяў тыгрыцу я рукамі,
У імя сваёй каханай я хацеў пацалаваць;
А яна ўпілася ў цела, раздзірала кіпцюрамі,
Я забіў яе, бо іншай быў няздольны рады даць.
Я стараўся ўціхамірыць – не скарылася тыгрыца
І за гэта заплаціла, неразумная, жыццём;
І згадаў я, што з каханай сам калісьці мог сварыцца,—
І згрызоты цяжкай роспач зледзяніла пачуццё.
Вось, мой браце, расказаў я, колькі гора перажыта;
Дык дарэмна не здзіўляйся, што жывы хаджу яшчэ!
Смерць забраць мяне не хоча, хоць з жыццём даўно я квіты!»
Скончыў віцязь, паліліся слёзы горкія з вачэй.
Аўтандзіл з ім разам плакаў, і зліліся слёз струмені;
Друга ўпрошваў: «Не журыся, бо спаткання прыйдзе час,—
Зноў ты ўбачыш сваё сонца,– бог пашле ад мук збавенне;
Калі б ён жадаў разлукі – не злучаў раней бы вас!
Ходзіць гора за міджнурам, нібы змроку цень злавесны;
Хто спытаў палын жыццёвы, мёд уцехі п'е ў свой час.
О каханне, нас да смерці хочаш часам ты давесці,—
Ты разумных зводзіш з глузду, робіш невукамі нас!»
ТАРЫЭЛЬ З АЎТАНДЗІЛАМ ПРЫХОДЗЯЦЬ У ПЯЧОРУ І СУСТРАКАЮЦЬ АСМАТ
Ледзь суняўшы слёзы, шлях свой скіравалі да пячоры.
Прасвятлеўшая ад шчасця, іх заўважыла Асмат
І пабегла ім насустрач, слёзы ронячы, як зоры;
Цалаваўся з ёю кожны, як з сястрою родны брат.
«Божа мой,– яна сказала,– над усімі ты ўладарны,—
Цеплыню нам пасылаеш, не шкадуючы святла.
Да цябе падзяка наша дымам сцелецца ахвярным:
Не прапалі мае слёзы, што па віцязях ліла!»
Тарыэль сказаў: «Сястрыца, шчасця ў свеце не багата,—
Толькі блісне яго промень – хмары зноў нясуць бяду;
Гэта ўсё – закон спрадвечны, за хвіліну шчасця плата.
Мне шкада цябе, аднак жа ў смерці радасць я знайду!
Хіба ж той, хто церпіць смагу, дасць вадзе дарма праліцца?
Дык нашто – я сам дзіўлюся – штохвілінна слёзы лью?
Ад бязводдзя гінуць людзі, бо вада – жыцця крыніца.
Я згубіў свой перл адзіны – ружу тую, што люблю!»
Аўтандзіл таксама ўспомніў сонца – любую дзяўчыну;
Ён сказаў: «Маё каханне! Без цябе мне не пражыць,
Бо, разлучаны з табою, на чужыне марна гіну.
О, калі б магла ты ведаць, як агнём душа гарыць!
Ружа ведае – без сонца звяне, ўкрытая імглою;
Тое ж будзе з намі ўсімі, як пагасне сонца круг.
Будзь жа ты дужэйшым, сэрца, стань гранітнаю скалою,
Не гібей, бо стацца можа – стрэне твой каханы друг!»
Змоўклі віцязі, хоць кроў іх закіпела з новай сілай.
Павяла, сама ў трывозе, у пячору іх Асмат,
Шкуру тыгра разаслала, міла сесці запрасіла;
І да самае паўночы там было гаворкі шмат.
На вячэру свежаніны напяклі ў гарачым прыску,
Не было там крошкі хлеба, пенных кубкаў не было.
«Еш!» – прасілі Тарыэля. Не згаджаўся ані блізка,
Праглынуў маленькі скрыдлік – быццам сківіцы звяло.
Вельмі добра, калі людзі шчырай злучаны гаворкай,
Слова – дар найдаражэйшы, калі мудра вучыць жыць;
Ад яго турботаў іскры разляцяцца з дымам горкім,—
Гора выкажы сардэчна – давядзецца менш тужыць!
Так да ранку львы-героі прасядзелі ў пячоры,
Ад прызнанняў задушэўных гора ў сэрцы адлягло;
А на досвітку, ледзь першы промень бліснуў з-за ўзгор'я,
Пакляліся зноў у дружбе свету жорсткаму назло.
Тарыэль сказаў: «Навошта гаварыць нам вельмі многа,
За дабро тваіх учынкаў бог заплаціць удвая.
Я табе пакляўся шчыра, бо і ў рот не браў хмяльнога,—
Хай жа будзе непарушнай клятва верная мая!
Я прашу цябе, як друга, не палі агнём пякельным,
Не ад крэсіва агонь той і балюча ён пячэ.
Не ўратуеш ты, агнём тым сам ахоплены суцэльна,—
Лепш ідзі туды, дзе сонца пры табе гарыць ярчэй!
Тут і бог не дапаможа, бо з бяды не бачу выйсця,
Я таму ў бездарожжы і блукаю абы-дзе.
Быў сярод людзей разумных я разумны сам калісьці,—
А цяпер у стан вар'яцтва час няўхільны мой вядзе!»
Аўтандзіл сказаў: «На свеце многа дзіў неразгаданых;
І ў тваёй размове, дружа, ёсць нямала мудрых слоў.
Хіба ж бог не мае лекаў ад тваёй сардэчнай раны?
Ён жа ўсё жывое росціць, з зерня творыць цуд ізноў!
Дык навошта ён стварыў нас, уладар зямлі і неба,
Каб, злучыўшы, на пакуту назаўсёды разлучаць?
Што бяда з каханнем дружыць – памятаць міджнуру трэба;
Хоць забі мяне, я веру, што спаткання прыйдзе час!
Не мужчына той, хто трапіў у бяду і горка плача!
Не схіляйся перад горам, дзе б яго ты ні сустрэў!
Ведай, бог наш літасцівы, свет жа сквапнасцю адзначан,—
Дык вучыся, бо вядома – за асла мудрэйшы леў!
Сэнс гаворкі нашай доўгай зразумеў ты, мне здаецца;
Адпрасіўся я ў сонца, каб да вас сюды прыйсці;
Цінацін сказаў я: «Ў прысак спапялее маё сэрца,
Дык карысць тады якая ад мяне табе ў жыцці?»
Адказала: «Ганаруся я табою як мужчынам,
Дапамогу Тарыэлю не забуду я павек!»
Не, не сам, з яе дазволу я цара свайго пакінуў;
Калі ж я цябе пакіну – баязліўцам назаве.
Чым размову гэту весці, слухай лепш маю параду:
Можа цяжкасці адолець той, хто розумам багат;
Калі сонца не хапае – гіне ружа – кветка саду,—
Сам сабе не даў ты рады,– памагу табе, як брат!
Ты жыві, як загадае голас волі і натуры:
Хочаш – мудрым будзь; не хочаш – будзь вар'ятам, як раней;
Толькі будзь паважны станам, як належыць быць міджнуру,
Смерць гані, як сэрца стане мукай палкай палымнець.
Аб адным прашу: праз год я зноў сюды вярнуся, дружа,
Назбіраю па ўсім свеце вестак добрых для ўцех;
Я спатканне прызначаю ў час, калі квітнеюць ружы,—
Хай яны цябе разбудзяць, як начны сабачы брэх.
Калі ў вызначаны тэрмін не з'яўлюся я ў пячору,
Значыць, мёртвы я – навекі згас маёй надзеі дзень;
Гэта будзе знакам пэўным для твайго цяжкога гора,—
А тады хоць весяліся, хоць жалобны крэп надзень!
За журботную размову папрашу я прабачэння!
Я не ведаю – загіну на кані ці на чаўне?
Для чаго маўчаць дарэмна, як бязмоўнае стварэнне?
Невядома, што прызначыць заўтра бог магутны мне».
Тарыэль сказаў: «Даволі мне лічыць свае нягоды,—
Не паслухаеш мяне ты, што б табе ні гаварыў!
Калі друг з табой не згодзен, сам шукай з ім хуткай згоды,—
Яўным стане ўсё, што ў тайне мы хаваем да пары!
Калі-небудзь зразумееш ты маю цяжкую долю,—
Мне ўсё роўна: быць на месцы ці па свеце вандраваць;
Падначальваюся цалкам я тваёй рашучай волі,
Але доўгую разлуку ці змагу я ўтрываць?»
Так, закончыўшы гаворку, спрытна ўскочылі на коней
І, падбіўшы па дзічыне, павярталіся назад.
Зноў туга скавала сэрцы, вочы слёзны град напоўніў,
Гора з горам сябравала – разлучаўся з братам брат.
Плач і ты, чытач мой добры, хай твае пральюцца слёзы,
Бо не жыць без сэрца сэрцу, што разлучаны навек;
Хто не ведае той мукі, ад якой цьмянее розум,
Калі друга пакідае назаўсёды чалавек?!
Раніцой на коней селі, развіталіся з дзяўчынай,
І няўцешна зарыдалі ўсе ўтраіх у час цяжкі;
Кроў з падраных шчок гарэла, як барвяных сцягаў чырвань;
І ад гора львы шалелі, як падбітыя дзікі.
Паўставалі на світанні, раз астатні абняліся,
Нібы воск, людскія сэрцы растапілі б словы іх.
Як з крынічкі невычэрпнай, слёзы долу паліліся,
Стогн з грудзей, абдымкам злітых, працінаў балюча слых.
Разлучыліся нарэшце. Валасы ад гора рвалі.
Рушыў з іх адзін у горы, у шырокі стэп другі;
І адзін другога доўга ўсё здалёку аклікалі,
І ад смутку сонца нават села дзесьці ў трыснягі.
АЎТАНДЗІЛ ЕДЗЕ ДА ПРЫДОНА
Ты навошта, свет падступны, прымушаеш нас круціцца?
Хто табе, як я, паверыў, будзе вечна наракаць.
Ты адкуль, куды нас гоніш, загадаеш дзе спыніцца?
Абароніць занядбаных толькі боская рука.
Віцязь скаргі слаў да неба, голас рэхам слаўся ў полі:
«Па-ранейшаму я плачу, слёзы разам з кроўю лью.
Мне цяжкой была сустрэча, а разлука яшчэ болей:
Між сабой не роўны людзі, кожны мару тчэ сваю».
І Асмат каля пячоры галасіла ўсё бясконца:
«О героі-львы, загіну я, самотная, без вас!
Вы жыццё мне асвятлялі, як цяпер мне жыць без сонца?
Гора мне! Жыццё – пакута! Надышоў мой горкі час!»
Цэлы дзень былі ў дарозе аж да самага змяркання
І спыніліся ля мора неразлучныя сябры.
Юных душ агонь нязгасны словы поўніў хваляваннем —
Не хацелі разлучацца, доўга плакалі наўзрыд.
Аўтандзіл сказаў сабрату: «Перасохла слёз крыніца!
Збег чаму ты ад Прыдона на падораным кані?
Пакажы мне шлях-дарогу да Прыдонавай граніцы,—
След знайду тваёй каханай – запалю надзей агні!»
Тарыэль сказаў ахвотна, як праехаць да Прыдона,
Хоць вялікі смутак вочы засцілаў, нібы туман:
«Ты на ўсход трымай кірунак каля мора па адхону,
Перадай паклон сардэчны, як у той прыбудзеш стан».
І, падстрэліўшы казулю, ля кастра вячэраць селі:
Елі столькі, колькі можа ў горы есці чалавек.
Спаць ляглі пад дрэвам пышным, што лістотай шалясцела,
То скупы, то вельмі шчодры пракліналі хітры век.
Адцвіла і звяла ружа, нахіліўся стан таполі,
Слёзы, што на дол ліліся, звер вылізваў ненаедны,
У грудзях смылеў няспынна смагі вечнае агонь.
Цінаціну ўспамінаў ён, троп згубіўшы свой бясследна,
Праз пялёсткі вуснаў алых перлы вабілі яго.
Стаў блакітным лал чырвоны, бляск крышталю цьмяным
Але ён трымаўся моцна, адхіліўшы смерці волю:
«Мусіць з цемрай пагадзіцца той, хто сонца не ўтрымаў».
І звярнуўся ён да сонца: «Ты падобна да каханай.
Долу, горам вы абое шчодра дорыце святло.
Я, сагрэты вашым ззяннем, вам малюся несціхана,
Дык чаму ж вы ў змрок схавалі ад мяне сваё чало?
Пакідае ненадоўга сонца нас парой зімовай.
Я ж пакінуў сам два сонцы – на зямлі і ў вышыні.
Як магу пакут не зведаць, я ж не камень шматвяковы?
Нож, лязом крануўшы рану, можа толькі боль чыніць».
Зноў ён сонцу шле малітву, цяжкай змораны дарогай:
«Ты ўладар над цэлым светам, ты мацнейшага мацней!
Ты малых узвысіць можаш, ашчаслівіць можаш многіх,
Ноч спаліўшы дня праменнем,– к Цінацін вярні мяне.
О Зуал, планета жалю! Будзь бязлітасны і строгі.
Ахіні мне сэрца цемрай, апусці ў спрадвечны змрок!
Мук паклажаю, як мула, нагрузі мяне ў дарогу,
Але ёй скажы – на вернасць не парушу я зарок!
О Муштар, заступнік праўды, валадар зямлі і неба!
Сэрца з сэрцам б'юцца ў спрэчцы – рассудзі ты мудра іх.
Не паддайся звадам пекла – не карай, каго не трэба,
Не парань таго, хто раны даўняй боль не загаіў.
О Марых, адважны воін, ты кап'ём пратні мне грудзі
І крывёй маёй гарачай шчодра акрапі зямлю.
Толькі ёй скажы, малю я, без яе жыцця не будзе,—
Бачыш сам, якія мукі ў адзіноце я цярплю.
Аспіроз, кахання зорка! Апякла мяне пажарам
Тая, хто дзівосны жэмчуг апранула ў яркі лал.
Род жаночы надзяляеш ты красы дзівосным дарам,
Каб, ад палу ашалелы, я табе праклёны слаў.
Атарыд, блукання зорка! Нас адна злучыла доля:
Ты гарыш ад жару сонца, я ў агні яго знямог.
Вось атрамант – мае слёзы, апішы маю нядолю,
Хай пяром мой стан паслужыць, што станчэў, нібы трыснёг.
Дай мне літасць, месяц ясны, стаў падобны да цябе я,—
То, як ты, я сонца повен, то без сонца ў змрок лячу.
Раскажы маёй каханай, як ад палу я гібею,
Што да смерці яе вобраз прада мною ўваччу».
Сем планет – жывыя сведкі – паўтараюць палу голас:
Атарыд, Муштар і Сонца, і Зуал у зорны час,
Аспіроз, Марых і Месяц, апусціўшы вочы долу,
Клічуць: «Дзева, я згараю, апаліў душу адчай!»
І сказаў ён сэрцу ціха: «Ты стамілася празмерна,
Але, прагнучы да смерці, станеш сябрам сатане.
Ну а той – чорнавалосай, як дакажаш сваю вернасць?
Лёгка моцным быць у шчасці – ў горы будзь скалы
Мацней!
Не, жыццё я не пакіну, хоць грызуць душу сумненні.
Я пабачу дзеву-сонца – сэрца беднае, не плач!»
Заспяваў скрозь слёзы песню – гімн салодкім летуценням.
Перад песняй той салоўка выглядаў бы, як пугач.
І звяры на голас дзіўны з гушчароў выходзіць сталі,
Нават доннае каменне павыходзіла з вады:
Ўсе, кранутыя той песняй, разам з віцязем рыдалі.
Аўтандзіл спяваў і ехаў, сам не знаючы куды.
АЎТАНДЗІЛ ПРЫЕХАЎ ДА НУРАДЗІН-ПРЫДОНА
Ехаў віцязь каля мора, тыдняў з дзесяць можа будзе;
Раптам судна ён убачыў, што да берагу плыве.
Пачакаўшы, запытаўся ў мараплаўцаў: «Скуль вы, людзі?
Як завецца ваша царства? Хто ваш цар і дзе жыве?»
Адказалі: «Слаўны віцязь! Ты прыгож і станам стройны!
Пакарыў ты нас адразу, рады мы табе служыць.
Там – мяжуюць з намі туркі, тут – зямля цара Прыдона.
Расказаць пра ўсё гатовы – ўсіх ты нас заваражыў.
Нурадзін-Прыдон мудрэйшы там сядзіць на пышным троне.
Віцязь шчодры і бясстрашны, дзе знайсці такіх яшчэ?
Параўнацца з ім не можа нават самы лепшы коннік.
Сыпле ён праменне сонца з агнявых сваіх вачэй».
«О браты! – сказаў ім віцязь.– Вельмі рад сустрэчы гэтай.
Да цара Прыдона еду я з далёкай стараны.
Колькі дзён, якой дарогай дабірацца мне да мэты?»
Паказаць кірунак шляху разам з ім пайшлі яны.
«Так ісці – ў Мульгазанзары трапіш ты,– яму сказалі.—
Там жыве наш цар адважны – уладар мяча і стрэл.
Дзесяць дзён туды дарогі, о падобны бляску лала!
Кожны з нас шчаслівы будзе, што ясноту сонца стрэў».
«Ах, браты,– сказаў ім віцязь,– што з мяне цяпер дзівіцца?
Там цвісці не можа ружа, дзе зіма цярусіць снег.
Паглядзелі б на яе вы, калі сонцам заіскрыцца,
Калі ўсё сваёй красою ўсміхаецца вясне».
Развітаўшыся, павольна віцязь рушыў зноў у далеч,
Сам падобны да чынары, а душой цвярдзей, чым сталь.
А з нарцысаў-воч сцякалі слёз дзівосныя крышталі:
Пра былое ўспамінаў ён, нахіліўшы ў смутку стан.
Ён здзіўляў усіх сустрэчных, захапляў усю акругу,
Кожны рад быў любавацца ім і зблізку і здаля.
Не хацелі расставацца, шчасця зычылі, як другу,
Часта йшлі павадырамі паказаць далёкі шлях.
Вось нарэшце паказаўся перад ім Мульгазанзары.
Бачыць ён: імчацца коні, паляўнічы трубіць рог,
Гулкім тупатам і крыкам скрозь напоўнены абшары,
І звяры ляцяць дадолу, як падкошаны мурог.
Аўтандзіл спытаў кагосьці: «Што такое, ў чым тут справа?
Што за гоман тут вясёлы, для чаго сабраўся люд?»
Той сказаў: «Наладзіў сёння паляванне і забавы
Уладар Мульгазанзары – цар Прыдон са світай тут».
Смела ён да войска рушыў, што відаць было з узгорка.
Каб героя добра ўславіць, слоў не хопіць у мяне.
З ім сустрэча – ўсмешка сонца, з ім разлука – смутак горкі,
Хто красу яго пабачыў – ад здзіўлення той нямеў.
Раптам над зямлёй высока залунаў арол драпежны.
Віцязь лук схапіў – і ў момант, як падкошаны стралой,
Птах упаў і дол зялёны арасіў крывёю свежай;
Аўтандзіл падрэзаў крылы, зноў ускочыў у сядло.
І, пабачыўшы ўсё гэта, людзі гоман свой спынілі
І на віцязя глядзелі, ўбок не зводзячы вачэй;
То ішлі ў здзіўленні следам, то здалёк за ім сачылі,
Не даводзілася бачыць ім красы такой яшчэ.
Цар Прыдон стаяў на ўзгорку ў асяроддзі пышнай світы.
Сорак лоўчых тут лавілі погляд кожны ўладара.
Ён, пабачыўшы зацішша, запытаў людзей сярдзіта,
Што спыніла паляванне – не прыйшла ж яшчэ пара.
Тут жа ён паслаў падлоўчых, сам разгневаны дазвання:
«Што яны, хіба аслеплі, што пасталі, як слупы?»
Але выгляд Аўтандзіла, што мігцеў чароўным ззяннем,
Прыгажосцю нечуванай сапраўды іх асляпіў.
Здагадаўся мудры віцязь, кім падлоўчыя пасланы,
І сказаў ім: «Перадайце, каб дазволіў цар Прыдон
Перад ім з'явіцца госцю, што з далёкіх вандраванняў
Ад героя Тарыэля для яго прывёз паклон».
Пасланцы, назад прыйшоўшы, так Прыдону далажылі:
«Цар вялікі, перад намі нібы сонца выйшла з хмар.
Побач з ім мудрэц найпершы ўстаяць не знойдзе сілы.
«Тарыэлю брат я,– кажа,– і прынёс прывет у дар».
Цар, пачуўшы словы тыя, быў расчулены глыбока
І аблічча ружу-кветку акрапіў сваёй слязой,
І дзьмухнуў халодны ветрык, і пакрыла шэрань шчокі:
Заспяшаўся ён, каб госця адарыць сваёй хвалой.
Вось з пагорка цар спусціўся і, збянтэжаны, спыніўся:
«Што за дзіва? Ці не сонца нам сваё праменне шле?»
З прыгажосці Аўтандзіла ён, захоплены, дзівіўся.
Слёзы віцязя заззялі, як узор празрысты ў шкле.
Абняліся тут жа моцна, як браты, як роўны з роўным.
Цар быў віцязем захоплен, віцязь – ветлівым царом.
Сонца блякла перад тварам слаўных волатаў чароўных,—
Рэж мяне – не знойдзеш гэткіх – рынкі ўсе прайдзі суздром!
Як Прыдон, цара такога не знайсці і ў цэлым свеце,
А такіх, як віцязь юны, яшчэ болей нестае.
Меркнуць зоркі ў сінім небе, калі сонца ярка свеціць,
Свечка ззяе толькі ўночы – ўдзень не ўбачыш ты яе.
Селі ў сёдлы тут абое і памчаліся к палацу,
А тым часам паляванне прыпынілася само.
І на госця ўсе навокал не маглі налюбавацца,
Гаварылі: «Цуд падобны бог паслаць нам толькі мог!»
Аўтандзіл сказаў Прыдону: «Растлумачыць буду рады,
Хто я сам, адкуль прыехаў і куды мой шлях ляжыць,
Як сустрэўся з Тарыэлем, як ён стаў названым братам,
Хоць такой высокай чэсці мне павек не заслужыць.
Я завуся Аўтандзілам, сын прыёмны Растэвана,
З роду знатнага я выйшаў, у палацах царскіх жыў.
Войск ягоных быў спаспетам, вораг – ворагам нязваным:
Той, хто квапіўся на край наш, галаву сваю злажыў.
Неяк мы на паляванне выязджалі з Растэванам,
Бачым – хтосьці невядомы непрыкметна слёзы лье.
Не азваўся ён на заклік, нечым моцна ўсхваляваны;
Мы ж не ведалі прычыны безуважнасці тае.
І таму сказаў у гневе цар сілком яго прывесці.
Толькі быў яшчэ страшнейшы незнаёмца люты гнеў.
Хто пасмеў пайсці ў бойку, заплаціў сваёю смерцю.
Як вядома, месяц ясны злосць са шляху не спіхне.
Не сцярпеў такое ганьбы цар, раз'юшаны няўдачай,
І за віцязем свавольным сам памчаўся наўздагон.
Не схацеў той паядынку, растлумачыць чым іначай,
Што, каня наўскач пусціўшы, знік у той жа момант ён?
Знік асілак невядомы, як нячыстая праява.
Цар, ахоплены нудою, да забаў зусім астыў.
Я таксама быў збянтэжан патаемнай тою з'явай
І на пошукі паехаць у запале парашыў.
Тры гады шукаў дарэмна, вандраваў без сну, спачыну.
І нарэшце ад хатайцаў пра яго дазнаўся след.
Бачыў ружу, што завяла, і знайшоў таму прычыну.
З той пары нашу на сэрцы я братэрства запавет.
Ён адбіў пячору ў дэваў, сам жыве, як нелюдзь дзікі,
З ім Асмат, як з родным братам, дзеліць гора папалам.
Палкім змучаны каханнем, ён гарыць агнём вялікім,
Чорны крэп у знак жалобы мець, напэўна, варта нам.
Плача дзева ў адзіноце, віцязь носіць ёй дзічыну,
Нібы леў для ільвяняці, тым і кормяцца ўдваіх.
Сам бадзяецца па свету. Вобраз любай – вось прычына,
Што людзей ён пазбягае, уцякаючы ад іх.
Расказаў ён падрабязна мне пра ўсе свае прыгоды
І пра тое, як царэўну злыдні выкралі цішком.
Апісаць звычайнай мовай немагчыма ўсе нягоды,
Што ў жыцці яго спаткалі, нібы ў ясны поўдзень гром.
Ён, як месяц ясны ў небе, па чужых краях вандруе
На падораным табою шпарканогім вараным.
Быццам звер, людзей баіцца, з вольнай-воляю сябруе.
Гора мне, што помню брата! Гора той, што сэрцам з ім!
Разам з ім пазнаў я гора. Разам слёзы ліў дарэмна.
Бедаваў яго бядою і гарэў яго агнём.
Мора, сушу я аб'ехаў – не знайшоў яго царэўну,
А вярнуўся – апынуўся ў разладзе я з царом.
Зноў прасіўся я ў дарогу – не дазволіў цар мне строгі.
Я пакінуў двор і войска, сам жа цёмнай ноччу збег.
І цяпер шукаю шчасця дзеля друга дарагога,
Я лячу чужыя раны, а наношу іх сабе.
Ён сказаў мне, што братэрства вас навекі спалучыла.
Я знайшоў цябе, як сонца, зіхаціш ты прада мной.
Дай параду, як знайсці мне тую, што ярчэй Свяціла,
Што, як бачыш – сэрца ў шчасці, страціш – меркне позірк твой».
Расказаў Прыдон, што ведаў, пра нябогу Тарыэля.
Плач іх быў, як песні гукі, працінаў душу наскрозь.
Сэрцы біліся суладна, вочы роспаччу гарэлі,
Ружы шчок раса заслала, дыяменты ззялі слёз.
Тут і світа зарыдала і ўзняла ўгору рукі,
Тыя шчокі раздзіралі, тыя – вопратку ў шматкі.
Плакаў цар Прыдон, згадаўшы сем гадоў цяжкой разлукі:
«О жыццё! Падман і звада – вось на чым стаіш вякі!»
Марна клікаў Тарыэля: «Дзе мне ўзяць хвалення словы?
Ты змяняеш поступ сонца, ты спыняеш рух планет,
Ты – вяшчун людскога шчасця, ты – вачэй прамень агнёвы,
Ты – сузор'яў зіхатлівых непазнаны вечны свет!
Хто разлучаны з табою, для таго жыццё няміла.
Хоць пачуць мяне не можаш, я з табою ўсё адно.
Ты цярпець разлуку можаш, мне ж яна марнуе сілы.
Што за сэнс у існаванні – жыць без радасці зямной?»
І, закончыўшы размову, да сябе паклікаў госця,
Разам з ім і світу знатных, да бяседы хто ахвоч.
Аўтандзіл здзіўляў сустрэчных незвычайнай прыгажосцю,
Слаўся лёгкі цень ад веек на азёры яркіх воч.
Перад ім адкрыўся горад, дзе стаяў палац багаты
І ахоўваў уваходы рабалепных служак рад.
Сустракалі іх лісліва царадворцы ў пышных шатах,—
Быў красою Аўтандзіла любавацца кожны рад.
Аўтандзіл з царом Прыдонам – на пачэсным месцы побач,
Сто асоб вяльможных селі з імі разам за сталом.
І бяседа пачалася. Вока лашчылі аздобы:
Жэмчуг, лал, агат і ружа – ўсё блішчэла і цвіло.
Баль гудзеў, звінелі кубкі, хмелем пеніліся віны.
Аўтандзіла частавалі, нібы царскую радню.
Шмат разоў мянялі стравы. Госця погляд сакаліны
Асляпляў усіх прысутных, сам падобны да агню.
Баль цягнуўся да паўночы. Раніцою Аўтандзіла
Павялі ў басейн, памылі, разадзелі ў пышны ўбор,
За які сто тысяч драхмаў, і ніяк не менш, плацілі,
Дарагі надзелі пояс. Быў уражан царскі двор.
Многа часу прамінула. Хоць трывожыў сум па дому,
Ездзіў ён на паляванне, час у гульнях марнаваў.
Свой паказваў спрыт і ўмельства, не дасяжныя нікому,
І стральбой сваёй удалай лепшых лучнікаў здзіўляў.
Ён адважыўся нарэшце і сказаў цару Прыдону:
«Не крыўдуй, скажу я шчыра, цяжка будзе без цябе.
Толькі болей заставацца не магу, душа ў палоне,
Кліча цяжкая дарога, гор надвоблачны хрыбет.
Будзе мне цяжкой разлука, заставацца ж тут няможна,
Ад цяжкіх згрызот сумлення залівае чырвань твар.
Кожным днём затрымкі мэту аддаляе спадарожнік.
Пакажы мне месца, дзе ты ўбачыў сонца хараства».
Цар яму ў адказ: «Не будзе мая воля перашкодай,
Калі ты параніў сэрца мукі палкае кап'ём.
Бог няхай табе паможа абмінуць усе прыгоды,
Без цябе ж асірацее сэрца беднае маё.
Не дазволю, каб застаўся ты ў дарозе адзінокі,
Дам табе я слуг адданых, каб не траціў сіл дарма,
Дам табе каня і мула, каб адолець шлях далёкі,
Хай над ворагам памогуць перамогу атрымаць».
Чатырох найлепшых служак выбраў з чэлядзі надзейнай,
Зброю даў у падарунак: латы, меч і стрэл калчан,
Гарцаў шэсцьдзесят чырвонцаў, скакуна з сядлом адменным,
Мула з коўдрамі ў дадатак для спачынку ў добры час.
Сеў і сам на варанога, каб у доўгі шлях праводзіць,
Як гаворыць даўні звычай, госцю шчасця пажадаць.
Перад горкім развітаннем ён казаў пры ўсім народзе:
«Знікне сонца з небасхілу – што зіма нам можа даць?»
Людзі ў горадзе пачулі: віцязь слаўны ад'язджае,—
Гандляры і люд рамесны папрыходзілі на пляц.
«Наша сонейка заходзіць!» – крык ляцеў да небакраю,
Нібы гром, і ўсюды чуўся над майданам горкі плач.
І калі мінулі горад і пад'ехалі да мора,
Дзе Прыдон калісьці бачыў сонца-дзевы светлы твар,
З воч абодвух паліліся слёз гарачыя азёры,
І пра след царэўны мілай расказаў журботны цар:
«Два матросы чарнатварых на чаўне прывезлі дзіва,
Чый прыгожы твар і вочы мільганулі з-за шатра.
Я, схапіўшы меч, памчаўся ў бойку з вартай. Палахліва
Уцяклі яны, і хутка човен знік за небакрай».
Абняліся цар і віцязь у хвіліну развітання
І зліліся ў пацалунку, нібы з родным братам брат,
Апаліў агонь пякучы, болем сэрцы іх параніў.
Доўга цар Прыдон, самотны, пазіраў на далягляд.
АЎТАНДЗІЛ ЕДЗЕ НА ПОШУКІ НЕСТАН-ДАРАДЖАН
Быццам месяц яснатвары, ехаў віцязь дзень каторы,
Захаваўшы ў думках-марах вобраз любай Цінацін.
Ён казаў: «О свет пракляты, ты праклаў між намі горы,
І цяпер ад ран балючых ты збавіцель мой адзін!
Тром сябрам ты сэрцы паліш недарэчнаю разлукай,
З трох надзей стварыць ты хочаш тры каменныя скалы.
Толькі трох стралой не ўразіш, з аднаго пусціўшы лука!
Без вачэй маёй каханай бачу, свет, твой позірк злы!»
Ехаў віцязь каля мора, з ім чатыры праважатых;
Скрозь шукаў для Тарыэля ён гаючы той бальзам,
Без якога ўдзень і ўночы сам ён слёзы ліў за брата;
Свет лічыў ён то пустэчай, то з саломай папалам.
Сотню дзён ён так праехаў; ён пытаўся ўсіх і ўсюды,
Ці не бачыў выпадкова сонца-дзеву хто хоць раз.
Раптам бачыць: каля мора сталі людзі і вярблюды,—
Караван, відаць, спыніўся на спачын у гэты час.
Назіраў здалёку віцязь: людзі падалі ад смагі,
Як відаць, дарогай доўгай змардаваныя былі.
Ён бліжэй да іх пад'ехаў, запытаўся ў іх з павагай:
Хто яны, з якога роду і з якой прыйшлі зямлі?
Старшынёю каравана быў Усам, старэйшы з роду,
Адказаў на прывітанне ён з пашанай і хвалой;
Ён сказаў: «О сонца свету, ззяй на радасць нам і згоду!
Падыдзі бліжэй, паслухай ты аб нашай долі злой».
Аўтандзіл з каня саскочыў. Слухаў: «Мы купцы з Багдада.
Магаметавай мы веры, не ўжываем мы віна.
Да цара марскога едзем, нам заўсёды людзі рады;
Больш прадаць крамніны добрай – мэта нашая адна.
Раптам бачым: на ўзбярэжжы чалавек ад ран канае.
Прывялі яго ў прытомнасць, запыталі, хто ён сам?
Расказаў усё, нябога, і бяда ў яго якая:
«Не хадзіце ў мора, людзі,– вас пагібель стрэне там.
Я з Егіпта плыў па моры ў чужаземныя краіны,
Вёз тавар туды адменны: дываны, парчу, шаўкі.
Патапілі нас піраты, ледзь і сам я не загінуў,
Каб не вы, сканаў бы пэўна. Хай міне вас лёс такі!»
Вось прычына, леў і сонца, што сабе не знойдзем рады,
Бо назад вярнуцца – станем жабракамі мы тады;
Паплывём па моры – самі аддамо жыццё піратам,—
Вось стаім мы і гадаем, як пазбавіцца бяды!»
«У бядзе,– сказаў ім віцязь,– сум – дарадчык вельмі дрэнны;
Не ўдавалася нікому волю неба абмінуць.
Ваша кроў не будзе ліцца, ў тым зарука – меч адменны;
Хвалі мора супастатаў назаўсёды праглынуць!»
Тут купцы павесялелі, усхваляючы героя:
«Калі віцязь будзе з намі – не спужае нас разбой!»
Пагрузіліся на судна і дарогаю марскою
Паплылі, і ўслед каціўся хваляў пеністы прыбой.
Добра ўсё ішло да часу, за кармой міналі мілі,
Аўтандзіл іх вёў спакойна, смела гледзячы ў прасцяг.
Карабель пірацкі раптам, сцяг узняўшы к небасхілу,
Свой таран на іх нацэліў, перарэзваючы шлях.
Галас трубны, крыкі, гоман у паветры залуналі;
Між купцоў спалох падняўся, кожны кляў учынак свой.
Віцязь крыкнуў: «Страх адкіньце! Або я загіну ў хвалях,
Або ворага сустрэне смерць у бездані марской!
Калі неба не захоча – дык мяне не ўзяць і раццю;
А захоча – дык загіну я ад першага кап'я;
Ні сябры, ні камні вежы не ўратуюць ад напасці.
Цвёрдым будзе той, хто гэта разумее так, як я!
Бачу я: зусім не здатны род купецкі ваш да бою,
Дык хавайцеся ад страху вы ў зацішныя куткі!
Карабель залью дарэшты я варожаю крывёю,—
Мне памогуць гнеў ільвіны, сіла мужнае рукі!»
Ён ускочыў тыграм дзікім, на сябе надзеў кальчугу,
Доўбню ўзяў адной рукою, а другою – востры меч;
На карме ён стаў без страху, азірнуўшыся наўкруга,—
Быў гатовы ён любому галаву да плеч рассеч.
А драпежнікі-піраты падплывалі з гікам-крыкам,—
Пратараніць судна з ходу – мелі хітры свой намер;
Ды ўдарыў доўбняй волат з грозай сілаю вялікай
І таран раструшчыў. Вораг тут завыў, як дзікі звер.
Той геройскаю адвагай захаваў ён судна цэлым;
Забаяўшыся, піраты скіравалі ход назад,
Ды за імі ўслед падаўся віцязь, меч узняўшы смела,—
Смерцю вораг паплаціўся за разбойны свой напад.
Біў няшчадна ён тых злыдняў, як авечую атару,
Аб карму адных ён стукаў, за карму кідаў другіх,
Восем браў – кідаў на дзесяць, біў пачвару аб пачвару,
Паміж кучы мёртвых мала засталося з іх жывых.
Як жадаў ён – так збылося: вораг быў нашчэнт разбіты.
Хто ўцалеў, крычаў: «Злітуйся, прах мы ўсе перад табой!»
Замяніў ён смерць палонам, не крануўшы недабітых,
Бо й апосталы гавораць: «Нараджае страх любоў».
Чалавек, не выхваляйся сваёй сілай-непакорай,—
Бог захоча – самых дужых зрыне немаччу на дол,
Бо й маленькай іскры хопіць, каб згарэць лясному бору,—
Бог зраўняць у сіле можа грозны меч і просты кол.
На пірацкім судне многа Аўтандзіл знайшоў багацця,
Ён купцоў наверх паклікаў, судны поруч шчыльна звёў;
І на вокліч выйшлі людзі, і Усам зіхцеў ад шчасця,
І падзякі пышнаслоўе прагучала сто разоў.
Вуснаў тысячы патрэбны, каб уславіць Аўтандзіла,
Апяяць яго адвагу, розум, спрыт і прыгажосць.
Закрычалі людзі: «Віцязь уладае божай сілай!
Ноч адолеў светлы ранак, ўсходзіць сонца – любы госць!»
І ад радасці вялікай цалавалі ногі, рукі,
Шматгалосна ўслаўлялі за ратунак у бядзе,—
Перад львом такім згубілі б розум свой жрацы навукі:
«Ты нас вызваліў ад смерці і вярнуў у свет надзей!»
Ён сказаў ім: «Дзякуй богу, што бяда вас абмінула!
Бог пачуў маленні вашы і ў бядзе вам дапамог,—
Ён кіруе ўсім таемна, да чужой пакуты чулы.
Верыць будучыні трэба без сумненняў і трывог!
Мудры бог жыццё даў людзям, даў душу слабому целу.
Што я, прах і пыл нікчэмны, без яго стварыў бы сам?
Волю неба я выконваў, калі злыдняў нішчыў смела;
Карабель, багацця поўны, аддаю цяпер я вам!»
Пераможца тым шчаслівы, што разбіты вораг-хцівец,
Між паплечнікаў ён слаўны мужным подзвігам сваім;
Перад ім у цень знікае той, хто ўцёк, як баязлівец,—
Ён жа боль глыбокай раны лічыць знакам дарагім.
