Текст книги "Дрэва вечнасці"
Автор книги: Уладзімір Караткевіч
Соавторы: Сяргей Кавалёў,Міхайла Кацюбінскі,Эліза Ажэшка,Шата Руставелі,Алесь Наўроцкі,Барыс Мікуліч,Вацлаў Ластоўскі,Людміла Рублеўская
сообщить о нарушении
Текущая страница: 4 (всего у книги 31 страниц)
Хутка ўзброенай стаяла ўся шматтысячная раць.
Шчыльным строем я павёў іх на пачвару-супастата,—
Давялося яму ў дзень той сілы нашай паспытаць.
Як заўважылі хатайцы, што да бою мы гатовы,
Дык ганца прыслалі ў момант. Перадаў з ім хан Рамаз:
«Мы да вас з адкрытым сэрцам, вы ж на нас пайшлі вайною,—
Вельмі прыкра і балюча, што маной сустрэлі нас!»
Я паслаў адказ: «Вядомы мне намер твой таямнічы;
Толькі збыцца змове чорнай не дазволю аніяк.
Лепш ідзі ў бой адкрыта, як гаворыць даўні звычай,
Я ж падняў свой меч, каб знішчыць вас, раз'ятраных ваяк!»
Пасланец да іх вярнуўся, а другіх не слалі болей.
Дым падняўся ў іхнім стане, як сігнал ісці на бой.
Тут з засады выйшла войска, хваляй хлынула на поле,
З двух бакоў на нас населі, ды ўстаў наш мужны строй.
Я кап'ё узняў высока і надзеў шалом ваяцкі;
Як зацяты, я заўзята распачаць імкнуўся бой,
Каб шалёна ў іх калоны лавай ўрэзацца знянацку,—
Ды стаяла іх навала непарушнаю сцяной.
Уварваўся я ў шарэнгі іх атрада галаўнога.
«Ён вар'ят!» – крычалі людзі, і ў вачах іх жах застыў.
Я кап'ё зламаў, пратнуўшы і каня і верхавога,
Меч схапіў. Я слаўлю майстра, што цябе, мой меч, вастрыў!
Я зваліўся на хатайцаў, як каршун на курапатак,
Клаў людзей і коней горы, на адных кідаў другіх;
Той круцёлкаю круціўся, калаціўся той да пятак,—
Знішчыў цалкам два атрады войскаў іх перадавых.
Толькі вораг не здаваўся, зноў трапляў я ў гушчу кодла,
Хоць і сек няшчадна злыдняў, аж плыла крыві рака;
Недабітыя хатайцы, як мяхі, звісалі з сёдлаў;
Дзе я толькі не з'яўляўся – ўсюды вораг уцякаў.
Надвячоркам дзесь з узвышша закрычаў дазор варожы:
«Уцякайце, не марудзьце,– бог, відаць, нас пакараў;
Пыл курыцца скрозь – пагібель ён напэўна наварожыць;
Безліч войска падыходзіць – ратавацца нам пара!»
Гэта йшлі мае атрады, што надоечы пакінуў,
Што, загад мой атрымаўшы, спехам рушылі ўначы.
Не ўмяшчала іх даліна, занялі між гор цясніну;
Пераможна трубы йгралі, грозна бразгалі мячы.
Іх пабачыўшы, ад страху вораг кінуўся наўцёкі,
Па скрываўленым абшары мы ляцелі наўздагон.
Скінуў я з каня Рамаза, апусціўшы меч звысоку.
Хто не знішчан быў, той трапіў войску нашаму ў палон.
Даганялі верхавыя тых, што беглі, нібы зайцы,
На хаду скідалі з коней, каб ніхто ад нас не ўцёк.
За бяссонне ночы цалкам атрымалі доўг хатайцы,—
Далятаў шалёны лямант ад пабоішча здалёк.
Злезлі з коней мы нарэшце адпачыць на полі бою;
У руку я быў паранен, выступала з раны кроў.
Абступілі мяне людзі, услаўлялі, як героя,
Не маглі ад захаплення падшукаць хвалебных слоў.
Каб засведчыць мне пашану, падыходзіў ледзь не кожны:
Хто здалёку слаў вітанні, хто абняць жадаў мяне;
А настаўнікаў калішніх знакаміты рой вяльможны
Ўсё здзіўляўся, колькі меч мой ссек галоў у той вайне.
Войска шмат па ўсёй краіне разаслаў сабраць даніну;
А вярнуліся з багаццем – даў ім волю для забаў,
Кроў праліць я ім дазволіў тых, хто ў здрадзе быў павінны.
Браў я крэпасці без бою, гарады без бою браў.
Я сказаў Рамазу: «Ведаў, што рыхтуеш ты мне здраду;
Зараз ты ў мяне ў палоне, дык загладзь свой грэх цяжкі:
Без змагання ўмацаванні здай усе пад нашу ўладу,—
А іначай – сам наклічаш гнеў караючай рукі!»
Адказаў Рамаз панура: «Пакарыцца мушу сіле.
Мне з былых маіх прыдворных аднаго вяльможу дай,—
Я пашлю яго з загадам, каб змаганне ўсе спынілі.
Аддаю табе ўсё ханства, ты – герой, ты і ўладай!»
Даў Рамазу я вяльможу. З ім байцоў паслаў адборных.
Хутка з крэпасцяў хатайскіх знаць сабралі да мяне.
Гарады і ўмацаванні – ўсё здалі яны пакорна,—
Тых здабыткаў не падлічыш, што здабыў я на вайне.
Па зямлі заваяванай я праехаў пераможна,
Скарбы скрозь бясконца неслі, аж мігцела ўваччу.
Абвясціў я ўсім хатайцам: «Хай жыве без страху кожны!»
І дадаў: «Я – ваша сонца і спаліць вас не хачу!»
Я агледзеў падрабязна ўсю казну, ўсе склепы-сховы,—
Падлічыць усе багацці не хапіла б сіл маіх:
Бачыў там я шаль дзівосны, горы ўбораў пурпуровых,—
Ты б вачам сваім не верыў, калі б сам пабачыў іх!
Зразумець я быў няздольны, дзе і кім яны сатканы,
Кожны, ўбачыўшы, здзіўляўся, божым цудам называў.
Не відаць было ні нітак, ні парчы залататканай,
Нібы хто тканіны тыя ў агні загартаваў.
Іх я ўзяў у падарунак для сваёй непараўнанай.
З лепшых лепшыя здабыткі ўласнаручна адабраў
І на тысячу вярблюдаў пагрузіў для Парсадана
І з прыемнай весткай тут жа ў знак пашаны адаслаў».
ПІСЬМО ТАРЫЭЛЯ ДА ІНДЫЙСКАГА ЦАРА І ВЯРТАННЕ З ПЕРАМОГАЙ
«Напісаў цару: «Ўладар мой, лёс цябе спаткаў шчаслівы!
Рыхтаваў мне вораг здраду – заплаціў сваёй крывёй.
Ты даруй, што я спазніўся з весткай гэтаю праўдзівай,—
Хан хатайскі, скарбаў безліч ляжа ніц перад табой».
Пакарыўшы край хатайскі, я бязладдзе хутка знішчыў,
Іх зямлёй і ўсім багаццем назаўсёды заўладаў.
Не хапіла мне вярблюдаў, на валах я вёз здабычу.
Славу, гонар, перамогу – ўсё здабыў, чаго жадаў.
Хан палонны ехаў следам, апусціўшы вочы долу.
Поўны радасці вялікай, нас індыйскі цар страчаў.
Колькі славы і пашаны на маю прыпала долю!
Парсадан рукою ўласнай рану мне перавязаў.
Стракацела плошча людам, каляровымі шатрамі.
Каб убачыць пераможцу, шмат прыйшло туды людзей.
Баль вялікі цар наладзіў, весяліўся разам з намі,
Пасадзіў мяне з сабою, з ласкай цёплаю глядзеў.
Балявалі да світання, разлягаўся гоман гучны,
Ранкам рушылі ў горад. Слугам цар сказаў сваім:
«Войска ўсё сюды паклічце, каб з'явіўся кожны лучнік,—
Пакажыце ўсім Рамаза і палонных разам з ім!»
Зганьбаванага палонам да цара прывёў я хана;
Цар сустрэў яго ласкава, быццам хлус той быў дзіцём,
З крывадушным ліхадзеем абышоўся ён з пашанай:
Пераможца не пакрыўдзіць тых, хто скрыўджаны жыццём.
У размове далікатнай спраў не кратаў недарэчных,
Частаваў цара хатайцаў, быў гасцінным перад ім.
А на золаку паклікаў і спытаў мяне сардэчна:
«Ці даруеш ты хатайцу, што быў ворагам тваім?»
Адказаў яму з павагай: «Бог даруе грэх любому,—
Будзь таксама міласэрны да знясіленых душой!»
Цар сказаў Рамазу: «Ведай, адпушчу цябе дадому,
Толькі больш сябе не ганьбі крывадушнаю маной!»
Дзесяць тысяч драхмаў мусіў хан плаціць цару ў даніну,
Звыш таго – тканін багата, і атласу і парчы;
Цар адзенне даў Рамазу, загадаў адзець дружыну
І пусціў усіх на волю, не зрабіўшы зла ні ў чым.
Галаву схіліўшы ўдзячна, адказаў Рамаз пакорны:
«Уладар, мяне за здраду бог сурова пакараў.
Калі зноў табе я здраджу, адплаці мне смерцю чорнай!»
І, сабраўшы сваю світу, рушыў ён у родны край.
Ледзь развіднела, з'явіўся чалавек, царом пасланы:
«Ўжо тры месяцы мінула, як ты знік з маіх вачэй,
Я не еў даўно дзічыны, я не быў на паляванні,—
Хоць і стомлены ты, пэўна, аль ўсё ж прыходзь хутчэй!»
Я ў палац з'явіўся хутка. Бачыў там гепардаў зграю,
Хоць і стомлены ты, пэўна, але ўсё ж прыходзь хутчэй!»
Цар чакаў, калі на выйсце ў трубы лоўчыя зайграюць,
Рады быў майму з'яўленню, пахваліў мой сціплы ўбор.
Ціха, так, каб не пачуў я, ён шапнуў на вуха жонцы:
«Бачыць люба Тарыэля, цешыць вока ён сабой,
Цемру скрухі і журботы разганяе, нібы сонца,
Дык, прабач, дакучу просьбай неадкладнаю сваёй.
Расказаць хачу: задумаў без цябе адну я справу.
Як вядома ўсім, царыцай быць прызначана дачка;
Хай жа ўбачаць дрэва раю і красу ўсяе дзяржавы,—
Палявалі мы з ахвотай у даліне і міжгор'і,—
Ды нядоўга йшлі забавы, пачалі трубіць да збору,—
Гульні ўсе спыніць, вяртацца – быў загад цара такі.
Каб мяне пабачыць, людзі ўсё запоўнілі сабою,
Быў на мне, як пераможцу, шыты золатам каптан;
Тварам бледны быў, як ружа, што абмыты рос слязою;
Захапляў сабою ўсіх я – гэта праўда, а не зман.
З дарагой тканіны ўборам, што здабыў я ў хатайцаў,
Я чало сваё ўпрыгожыў. Скрозь грымела мне хвала.
Цар з каня сышоў, і разам мы пайшлі ў яго палацы;
Раптам я абмёр: на троне ясназорая была!
Зіхацела, быццам сонца, у аранжавым адзенні,
Цэлы рой прыслужніц юных дагаджаць быў дзеве рад;
Ад яе святло лілося, прэч збягалі з вуліц цені;
Між каралаў губ свяціўся белых перлаў роўны рад.
Быў паранены ў руку я і прыйшоў на баль з павязкай;
Гэта ўбачыўшы, царыца ўстала з трона, падышла,
Абняла, пацалавала і сказала з цёплай ласкай:
«Не пасмее болей вораг ні вайны ўчыніць, ні зла!»
Пасадзілі мяне побач цар з царыцаю прыветна,
А насупраць ззяла сонца, апаляла пачуццё.
Пераглядваліся з ёю мы ўзаемна непрыкметна;
Ад яе адводзіў позірк – меркла ўраз маё жыццё.
Быў багаты пачастунак, як вялося ў той краіне;
Балю гэткага раскошу дзе і хто пабачыць мог?
Кожны келіх быў аздоблен бірузою ці рубінам.
Баль ніхто не мог пакінуць, хоць бы п'яны падаў з ног.
Быў вясёлы і шчаслівы між гасцей тых гаманлівых,
Паглядаў я на красуню і згасаў сардэчны жар.
Пачуццё сваё хаваў я ад старонніх палахліва.
Даражэй за ўсё на свеце – сузіраць каханай твар!
«Ціха!» – цар сказаў, і змоўклі гукі музыкі і спеваў.
«Тарыэль,– працягваў,– сын мой, ты ўсцешыў вельмі нас:
Мы спраўляем урачыстасць – вораг чэзне ў ганьбе й гневе.
Ганарыцца слушна кожны, хто цябе ўбачыў раз.
Як вяртацца будзем, выйдзі разам з ёю сустракаць!»
Мы цябе адзець павінны ў адзенне дарагое,
Толькі больш да твару тое, што авеяна ў баях;
Дык прымі сто поўных скарбніц, што заслужаны табою,—
Сам пашый, чаго захоча пажадаць душа твая!»
Сто ключоў ад сотні скарбніц мне паднеслі ўрачыста;
Я з пашанаю ўславіў і царыцу і цара.
Абнялі мяне абое – сонцы сонцаў прамяністых,
Раздарылі шчодра войску безліч рознага дабра.
Цар, ізноў за стол засеўшы, стаў смяяцца, весяліцца,
Загучалі лютні, ліры, песень гукі паплылі;
А як дзень сустрэўся з цемрай, нас пакінула царыца.
Да паўночы мы ў бяседзе заліхвацкі рэй вялі.
Разышліся, калі рукі не маглі ўтрымаць бакалы.
Я ўвайшоў у спачывальню, зноў мой розум памутнеў.
Пачуцця свайго нявольнік, я не мог стрымаць запалу
Да тае, чый позірк ясны ўспамінам пёк мяне».
ПІСЬМО НЕСТАН-ДАРАДЖАН ДА СВАЙГО КАХАНАГА
«Да мяне слуга з'явіўся і сказаў неспадзявана:
«Вас пытаецца жанчына, шалем твар прыкрыўшы свой».
Здагадаўся я адразу, хто прыйшоў і кім пасланы,—
Усхапіўся і ўбачыў, як Асмат ішла ў пакой.
Рад я быў сустрэць вястунку ад тае, па кім згараю,
Пацалункамі прывеціў твару мілага абрыс,
Пасадзіў з сабою поплеч, запытаў: «Ці дома тая,
З кім раўняцца не пасмее самы стройны кіпарыс?
Пра яе мне ўсё расказвай, а пра іншае не трэба».
Адказала: «Толькі праўдзе я заўжды служу адной:
Так запаў ты дзеве ў сэрца, што была на сёмым небе;
Загадала зараз вестку аб табе прынесці зноў».
І пісьмо дала; зірнуў я, і заззяла ўсё навокал,—
Мне пісала дзева: «У сэрцы я схавала вобраз твой,
Калі ехаў ты з паходу, ратаборац яснавокі,—
Не шкада мне слёз прычыны, што наклікана табой.
Бог мне ўклаў у вусны мову, каб цябе я ўслаўляла;
Толькі глухне ў час разлукі анямелы голас мой.
Для цябе, мой леў жаданы, кветнік руж узгадавала,—
Я клянуся вечным сонцам назаўсёды быць тваёй!
Недарэмна ліў ты слёзы, бо дамогся спачування;
Дык не плач і не журыся, прэч гані ты чорны жаль!
Спрэчка – хто красой з нас першы – толькі часу марнаванне.
Той убор, з якім прыехаў, падары ты мне на шаль.
Ён чало тваё ўпрыгожваў, той убор на дзіва рэдкі;
Як на мне яго пабачыш, будзеш радасцю цвісці.
Ад мяне ж вазьмі на памяць дар мой сціплы – бранзалетку.
Хай такой, як гэта, ночы не спаткаць табе ў жыцці!»
ПЛАЧ ТАРЫЭЛЯ І ЯГО НЕПРЫТОМНАСЦЬ
Тут, як рык звярыны, ўзнікла Тарыэлева рыданне.
Гаварыў: «Вось дар каханай – ён і радасць, ён і боль!»
Зняў з рукі ён бранзалетку – неацэнны знак кахання —
І прыклаў яе да вуснаў, і, самлеўшы, ўпаў на дол.
Так ляжаў ён нерухомы, як мярцвяк у дамавіне,
На грудзях яго цямнелі два вялікіх сінякі,
І ад гора быў скрываўлен кіпцюрамі твар дзяўчыны,
І на твар яго сцякалі з рук Асмат вады цуркі.
Непрытомнасць друга, брата засмуціла Аўтандзіла;
Град агнёвых слёз дзяўчыны прапякаў граніт наскрозь.
Ачуняў ён, бо вадою той агонь яна згасіла.
«Я ажыў,– сказаў,– каб нанаў кроў смактаў абрыдлы лёс!»
Ён устаў, прысеў на ложак, паглядзеў навокал дзіка;
Быў, як ружа, твар юначы, стаў жаўцейшы, чым шафран.
Не прамовіў ён ні слова, скуты ўвесь тугой вялікай,
Бо шукаў збавення ў смерці, не прайшоўшы лёсу грань.
Ён сказаў: «Даслухай, дружа, гэту сумную аповесць
Пра мяне, пра дзеву тую, што ў труну мяне звядзе;
Хоць не бачыўся ты з ёю, сэрца друга ўчуе споведзь.
Я дзіўлюся, як застаўся я жывы сярод людзей?!
Так Асмат сястрой мне стала і загойвала мне раны.
Аддала мне бранзалетку ў дадатак да пісьма.
На руку яе надзеў я і ў адказ паслаў каханай
Чорны шаль, які прасіла ў развітальны час сама!»
ПІСЬМО ТАРЫЭЛЯ Ў АДКАЗ СВАЁЙ КАХАНАЙ
«Напісаў ёй: «Сонца свету, ты праменнем апаліла
Крылы мужнасці і спрыту, сэрца зраніўшы наскрозь;
Ты красой і зграбным станам паланіла розум, сілу,—
Чым аддзякую за шчасце, што мне погляд твой прынёс?!
Ты аднойчы ласкай мілай адвяла ад сэрца згубу.
Гэты дзень з тым днём шчаслівым ці ж магу не параўнаць?
Атрымаў я бранзалетку, на руцэ нашу, а губы
Шэпчуць словы дарагія, дзе са мною ты адна!
Чорны шаль, што ты прасіла, шлю табе з Асмат-сястрою,
Шлю ўбор чароўны – ў свеце больш такога не знайсці.
Ты прыйдзі, мой дзень наступны асвятлі сваёй красою!
Ты адна – маё каханне, зорка ясная ў жыцці!»
Адаслаў з пісьмом Асмат я. Сон заплюшчыў мае вочы.
Вобраз любай непаўторны растрывожыў сны мае,—
Я прачнуўся – светлы прывід знік раптоўна ў цемры ночы,—
Не заснуў я, не пачуўшы гукаў голасу яе».
НАРАДА НАКОНТ ЖАНІХА ДЛЯ НЕСТАН-ДАРАДЖАН
«Рана, толькі развіднела, у палац мяне пазвалі.
Я пайшоў; і адляцелі мараў чары пакрысе.
Цар з царыцай, тры вяльможы засядалі ў троннай зале,
Запрасілі на размову, я наводдаль іх прысеў.
Цар сказаў: «Гады мінулі, час ісці на адпачынак,
Непапраўныя прыкметы бачым старасці сваёй.
Бог паслаў дачку-красуню, ды не даў для ўцехі сына,—
Мы не тужым: як за сынам, наглядаем за дачкой.
Дзе знайсці царэўне мужа – вось што нас турбуе сёння,—
Каб да нас ён быў падобен, каб не спляміў царскі трон,
Каб дзяржавай уладарыў згодна з мудрасцю закона,
Каб на страх варожай сіле меч трымаў высока ён».
Я сказаў: «Хоць сэрцу прыкра, што няма ў вас спадкаемца,
Але ёсць дачка-царэўна – сонцам ёй над намі ззяць!
Хто з цароў аддасць вам сына – таму сонца ўсміхнецца.
Што яшчэ скажу? Глядзіце, хто для вас найлепшы зяць».
Пачалі нараду. Сэрца разрывалася ад болю.
Я падумаў: «Што зраблю я? Без мяне знайшлі тут лад».
Цар сказаў: «Калі з Харэзма шах да нас увойдзе ў долю
І аддасць у прымы сына, буду я бязмерна рад!»
Не было між імі спрэчак, гаварылі ўсе дарэчы,
Бачыў я па іхняй згодзе: ўсё дамоўлена раней.
Што я мог? Пярэчыць – значыць страціць гонар чалавечы.
Прах і попел – вось што ў час той засталося ад мяне!
Тут прамовіла царыца: «Над вялікаю дзяржавай
Мае ўладу шах. Найлепшым зяцем будзе сын яго».
Хіба ж мог я перашкодзіць, калі вырашана справа?
Гэты дзень паклаў пачатак дню канца жыцця майго.
Цар паслаў ганца да шаха, каб хутчэй прыслаў той сына.
«Без наследніка,– пісаў ён,– зараз трон застаўся мой.
Ёсць дачка; аддаўшы замуж, на каго я трон пакіну?
Хай твой сын ёй стане мужам і царом зямлі маёй!»
Чалавек вярнуўся хутка, шмат прывёз ён падарункаў.
Навіне той нечаканай быў бясконца рады шах.
Ён пісаў: «Я ў захапленні справы мудрае кірункам,—
Пасылае бог нам тое, чым усцешыцца душа!»
Зноў ганцоў яны паслалі, запрашалі маладога:
«Не марнуйце часу, едзе віцязь юны хай сюды!»
Я пайшоў у спачывальню – не хацеў страчаць нікога;
Засмылела сэрца смуткам у прадбачанні бяды».
ГУТАРКА ТАРЫЭЛЯ З НЕСТАН-ДАРАДЖАН І ІХ РАШЭННЕ
«Сэрца, зраненае сумам, я хацеў прабіць кінжалам,
Ды Асмат прыслала вестку, акрыліла мой настрой.
«Ты, чый стан зграбней таполі,– мне ў пісьме яна пісала,—
Неадкладна быць павінен у каханае сваёй».
На каня я сеў, паехаў, прыпыніўся каля брамы,
Сад мінуў, дайшоў да вежы і Асмат заўважыў там:
Слёзны след звільгоціў шчокі, цень цямнеўся пад вачамі,—
Ні аб чым я не спытаўся, спахмурнеўшы тут жа сам.
Першы раз за ўсе сустрэчы я Асмат такою бачыў:
Не ўсміхалася дзяўчына мне прыветна, як раней,
Не сказала ані слова,. лівень слёз ліла гарачы
І, замест палёгкі, сэрца больш разверадзіла мне.
Потым думкі-палятункі павяла мае далёка;
Потым дзверы адчыніла да адзінае-адной.
Я ўвайшоў, я ўбачыў месяц – з воч зляцела павалока,—
І хоць бляск мне ў сэрца хлынуў – не растала ўсё ж яно.
Позірк дзіўнае красуні ўжо не веяў цеплынёю;
Плечы шаль яе ахутваў, што з Хатая я прывёз.
На тахце адпачывала, ўся ў сваіх дзівосных строях;
Твар, асветлены маланкай, арасілі кроплі слёз.
Як між скал тыгрыца, грозна бліскавіцы з воч кідала;
Не маглі зраўняцца з ёю сонца, месяц, кіпарыс.
Сеў наводдаль я, а сэрца зрэнкі-стрэлы праціналі.
Паднялася – гнеў ружовіў твару мілага абрыс.
Мне сказала: «Я дзіўлюся з баязліўца-пустаслова!
Здраднік, клятвы парушальнік, злосным злыдням родны брат!
Бог няхай цябе за гэта знішчыць караю суровай!»
Я спытаў: «Як павініцца ў тым, у чым не вінават?»
Я сказаў ёй: «Растлумач жа, дзе схавана сутнасць справы?
Што злачыннага зрабіў я, ў чым мой грэх перад табой?»
Зноў сказала: «Хлус нікчэмны, ты мой гонар абняславіў!
Як магла я гэтак схібіць? Сорам паліць розум мой!
Як не ведаў ты, што хочуць мне сасватаць сына шаха?
Сам жа быў ты на нарадзе, сам на гэта згоду даў!
Ты парушыў слова клятвы, стаў слугой хлусні і страху!
Хай жа здрадніка спасцігне гневу божага бяда!
Ты забыўся, як стагнаў ты, як ты слёзы ліў без меры?
Як прыносіў мукра лекі, як прыходзіў кастапраў?
З кім я хлуса параўнаю, да каго згубіла веру?
Зрокся ты – і я зракуся, будзем бачыць, хто прайграў!
Хто б ні быў царом індыйскім, застануся я царыцай,—
Хоць бы праўдай ці няпраўдай прабіраўся ён на трон;
Мне належаць будзе ўлада, іншы ж можа памыліцца,—
Хто падкоп другому робіць, на змяю падобен ён!
Жыць ты ў Індыі не будзеш, покуль я жывая буду;
Застанешся – разлучыцца могуць цела і душа.
Дзе, як я, такую знойдзеш, хоць на неба лезь з аблуды»
Зарыдаў тут віцязь горка – загарэўся ў зрэнках шал.
Ён сказаў: «Пачуўшы гэта, абудзіў я зноў надзею.
Хараства яе бліскучасць распазнаць я змог ізноў.
А цяпер згубіў усё я. Як, спытай, не вар'яцею?
Свет маны, дакуль ты будзеш з жыл маіх высмоктваць кроў?
Фаліянт свяшчэннай кнігі я заўважыў на ўзгалоўі,
Ўзяў яго, уславіў бога, ўславіў дзеву ўсёй душой.
Я сказаў: «О сонца праўды, паліш ты пачварства злое,
Дай жа мне, пакуль жывы я, адказаць на закід твой!
Калі тое, што скажу я, будзе хітраю хлуснёю,
Хай памеркне сонца ў небе, хай заб'е мяне пярун.
Будзь суддзёю справядлівым – чысты я перад табою!»
«Гавары!» – І голас мілы загучаў, як гранне струн.
Я адважыўся: «О сонца, калі зрокся абяцання,
Хай маланкі навальніцы спапяляць мяне ў агні!
Назаву каго я сонцам, кіпарысам хто мне стане?
Толькі ты. Скрывіў душою – сэрца мне кап'ём пратні!
Цар мяне ў палац паклікаў, там наладзіў ён нараду:
Пагадзіліся царэўну з сынам шаха павянчаць.
Што сказаць я мог на гэта? Як давесці да разладу?
Я падумаў: лепш часова сваю згоду паказаць.
Як пярэчыць бацьку мог я, раз не мог ён здагадацца,
Што прастола пераемнік аддае яму паклон,
Што адзін я маю права ўладаром індыйскім звацца,—
Хто б сюды ні йшоў, ні ехаў – ён не ўбачыць гэты трон!
Я падумаў: так я толькі сам сябе дарэмна збэшчу,—
Згуртаваць патрэбна думкі і разумней і шчыльней.
Нібы звер, рыкала сэрца, сто разоў хацеў я збегчы.
Не, не дам цябе нікому, калі ты не здрадзіш мне!»
Я прадаў душу за сэрца, крэпасць дум зрабіў я рынкам,—
Дождж, што ў садзе пляжыў ружу, сціх раптоўна нездарма:
Між каралаў заблішчэлі перлы-зубы, як расінкі,
І яна сказала: «Веру, тут віны тваёй няма!
Я цяпер не веру ў здраду, ў крывадушнасці загану,
Як не веру, што няўдзячны ты ў пачуццях быў сваіх.
Ты прасі рукі і трона ў майго бацькі Парсадана,
Непатрэбны жаніхі мне, трон падзелім мы ўдваіх».
Стала зноў яна ласкавай, злосць на літасць замяніла —
То свяціла нібы сонца, то як месяц малады.
Першы раз мяне з сабою поруч блізка пасадзіла,
Задушэўнаю гаворкай разагнала здань бяды.
Гаварыла так: «Разумны не спяшаецца ніколі,
Ён на свет глядзіць спакойна, бачыць зорку ў цемнаце.
Жаніха таго не пусціш – цар не дасць тады патолі,
Гнеў раз'юшаны дашчэнту славу Індыі змяце.
Калі ж пусціш харазмійца – павядуць мяне да шлюбу
І жалобы чорны колер зменіць барвы шчасця скрозь.
Ім – вяселле, нам жа – мукі, што звядуць да чорнай згубы.
Не, не будзе перс ніколі вырашаць індыйцаў лёс!»
Я сказаў: «Хай моліць бога той жаніх з усёю світай!
Толькі ў Індыю ўступяць, я сустрэну іх як след;
Пакажу ім сілу зброі, меч, крывёю іх заліты,
Пакажу я ім такое, што з аўчынку здасца свет!»
Адказала так: «Жанчына разважае па-жаноцку:
Не хачу я быць прычынай непатрэбнае крыві.
Жаніха забі, як прыйдзе, не зрабіўшы шкоды войску,—
Суд праўдзівы здольны часам нават дрэва ажывіць!
Леў, з табой схапіцца можа той, каму жыццё абрыдла.
Жаніха забі ўпотай – не бяры з сабой байцоў,
Не знішчай яго дружыны, гэта людзі, а не быдла,—
Цяжка жыць таму на свеце, хто пралье бязвінных кроў!
Жаніха ж таго забіўшы, з бацькам так вядзі размову:
«Персам Індыю ў здабычу аддаваць я не хачу.
Я – ўладальнік, драхмы нават не аддам чужому. Слову
Вер майму. А не – паўстану, усё аддам агню й мячу!»
Аб каханні нашым толькі не згадай намёкам нават,
І тады любому будзе правата твая відна.
Цар цябе ўпрошваць будзе ўзяць стырно ўсяе дзяржавы,
Ажаніўшыся са мною. Трон да твару будзе нам!»
Той парадаю натхнёны, я адчуў прыбытак сілы,—
Меч мой востры быў гатовы для распраў і перамог.
Я хацеў ісці – застацца дзева знакам папрасіла,
Я абняць яе памкнуўся, ды адважыцца не мог.
Там пабыўшы з момант, выбег, як вар'ят, я з пышнай залы.
Я з Асмат ішоў да брамы, быў разлукі горам скут.
Неахвотна йшоў адтуль я, думка розум свідравала:
«За адну хвіліну шчасця плоціш тысячай пакут!»
ПРЫЕЗД СЫНА ХАРЭЗМШАХА Ў ІНДЫЮ НА ВЯСЕЛЛЕ І ЯГО ЗАБОЙСТВА ТАРЫЭЛЕМ
«Вось ганец прымчаўся з весткай: «Цар, жаніх з Харэзма едзе!»
Ды не ведаў той нябога, што рыхтуе бог яму!
Цар вясёлы быў, прыветны, ён здалёк мяне ўгледзеў,
Падазваў кіўком. Пашану я аддаў цару свайму.
Ён сказаў: «Хай будзе сёння дзень вялікай весялосці,
Справім пышнае вяселле, бо дачка ў мяне адна.
Расчыніце сховы скарбніц, хай адчуюць нашы госці
Нашу шчодрасць і даброты – не да твару скупасць нам!»
Я паслаў людзей усюды, каб багацці ўсе сабралі.
Вось ужо й жаніх з'явіўся без затрымкі ў царскі двор.
Нашы выйшлі ім насустрач, цырымонна госці сталі.
Войска столькі сабралося, што сцямнеў увесь прастор.
Цар сказаў: «Застаўце плошчу ўсю прыгожымі шатрамі,
Хай са світаю сваёю адпачне пакуль жаніх,
А пакуль пастройце войскі ганаровымі радамі.
Ты ж,– сказаў ён мне,– ў палацы асабіста прымеш іх!»
Настаўляў шатроў атласных на майдане я нямала.
Злез жаніх з каня. Дзень гэты не нагадваў дзень паста.
Знаць вяльможная ступала па дварцовай чыстай гале,
Люд вайсковы паатрадна нерухомым строем стаў.
Быў я стомлен той мітрэнгай і дадому ехаў рыссю.
Ледзь наважыўся прылегчы, стому сном сагнаць з вачэй,
Як з пісьмовым даручэннем ад Асмат ганец з'явіўся:
«Кіпарыс чароўны кліча, каб з'явіўся ты хутчэй!»
Падначалены загаду, я памчаўся да каханай.
Запытаў Асмат, сустрэўшы: «Ў чым прычына слёз тваіх?»
Адказала: «Ты – прычына слёз і плачу несціханых.
Колькі мне цябе апраўдваць? Не хапае сіл маіх!»
Мы ўвайшлі. Як дзве маланкі, вочы бліснулі з-пад броваў,—
Не змагло б спрачацца сонца з сілай гэтага агню!
Я стаяў. Яна сказала: «Надышоў іспыт суровы!
Ці ізноў задумаў здраду, зноў падносіш мне хлусню?!»
Апякла душу мне крыўда. Адказаў я не адразу.
Толькі крыкнуў: «Мы пабачым, хто каго кахае больш!»
Злосны я ішоў дадому, гонар мучыла абраза:
«Стаў хіба такі я кволы, што штурхае дзева ў бой?!»
Сто байцоў сабраў. Сказаў ім: «Быць усім напагатове!»
І на конях прыскакалі мы да табара таго.
Жаніха ў шатры знайшоў я. Страшна выказаць у слове:
Не ў адкрытым паядынку, а ва сне забіў яго!
Я шацёр мячом разрэзаў, юнака схапіў за ногі
І, зацяты ў лютым гневе, ў слуп ударыў галавой.
Варта ўскочыла са страху, падала сігнал трывогі.
Я прабіўся некрануты пад кальчугаю сваёй.
Паляцела пагалоска, а за ёю ўслед пагоня.
Я ўцякаў. Хто гнаўся шпарка – паплаціўся галавой.
Меў я замак непрыступны, і калі прысталі коні,
Я схаваўся ў ім надзейна за каменнаю сцяной.
Перадаў ганцам загады, каб ішло падмацаванне:
«Той, хто верны мне застаўся, хай спяшыць пад сцяг мой стаць!»
Цэлы дзень ішла пагоня аж да самага змяркання,
Ды, мяне пазнаўшы, збегла, каб галоў не пагубляць.
Я на досвітку прачнуўся і сабраўся ў шлях-дарогу,
Ды заўважыў трох вяльможных пасланцоў майго цара.
Ён пісаў: «Ты быў як сын мне, ды ўгнявіў цара старога,
Ты пакінуў толькі гора, радасць ты маю ўкраў.
Ты нявіннаю крывёю спляміў гонар майго дому,
Да маёй дачкі пачуцці ты навошта ўтаіў?
Атруціў жыцця астачу ты настаўніку старому,
Так зрабіў, каб і да смерці на вачах маіх не быў».
Адказаў я: «Цар вялікі! Я цвярдзей, чым крэмень цвёрды,
І таму не можа сорам сіл маіх скрышыць агнём.
Цар павінен быць заўсёды справядлівы, мудры, горды,—
Не кахаў дачку, клянуся тваім сонцам і жыццём!
Колькі тронаў ні існуе ў нашай Індыі дзяржаўнай,—
Мне яны ўсе належаць – так гаворыць наш закон!
Пераемнікаў не маеш ты, апошні цар наш слаўны,
Я па праву твой наследнік, толькі мне належыць трон!
Я клянуся, абышоўся вельмі дрэнна ты са мною.
Сына ты, ўладар, не маеш, дык скажы мне, я прашу,
Харазмійцу трон аддаўшы, што пакінуў мне, герою?
Не пушчу на трон чужынца, покуль меч я свой нашу!
Аддавай дачку любому – я абраў другую мэту:
Індыя – мая, нікому я другому не аддам!
Хто паквапіцца – заплаціць той жыццём сваім за гэта!
Мне не трэба дапамогі – знішчу ворагаў я сам!»
ТАРЫЭЛЬ ДАЗНАЕЦЦА, ШТО НЕСТАН-ДАРАДЖАН ЗНІКЛА
«Трох вяльмож я тых адправіў, сам жа быў, як звар'яцелы:
Пра Нестан ніводнай весткі ніадкуль не мог пачуць.
Я ўзышоў на вал аднойчы, ў далеч глянуў і, змярцвелы,
Прыпыніўся, жахам скуты, нібы здань была ўваччу.
Два стамлёных падарожных ледзь пляліся па дарозе.
Пасяродку я заўважыў змардаваную Асмат:
Кроў на твары запяклася, стан хістаўся ў знямозе,
Не ўсміхнулася прыветна – ад спякоты рот асмяг.
Устрывожаны дазвання, я падбег да беднай дзевы
І спытаў: «Напасць якую стрэла ты ў нядобры час?»
Адказала тая з плачам: «Не ліхія ліхадзеі —
Шле разгневанае неба кару боскую на нас!»
Я наблізіўся, спытаўся: «Ў чым бяды такой прычына?»
Тая, сцішыўшы рыданні, расказаць мне не змагла
Усяго, што адбылося, і дзесятае часціны...
І сачылася па кроплі кроў з пабляклага чала.
«Раскажу табе я праўду, ні аб чым благім не змоўчу.
Чым парадую цябе я, тым і ты мне адплаці:
На жыццё, што мне абрыдла, памажы заплюшчыць вочы,
Памажы спакой магілы мне ад роспачы знайсці.
Як загінуў харазміец, цар дазнаўся неўзабаве
І, раз'юшаны страшэнна, строга варце загадаў
Адшукаць таго забойцу, што ўладарны род зняславіў,
Каб суровым пакараннем доўг свавольніку аддаць.
Толькі быў дарэмны клопат – знік бясследна ты з палаца.
Цар сказаў, ганцоў прагнаўшы: «Мне вядома ўсё цяпер;
Ён кахаў дачку-царэўну, з ёю ён не мог расстацца
І другога побач з ёю, кроў праліўшы, не сцярпеў.
А цяпер, гатоў бажыцца, я распраўлюся з сястрою,
Бо яна, забыўшы бога, д'яблу душы прадала
Тых, каго спакусай згубнай апляла, нібы змяёю.
Перад богам я клянуся: знішчу здрадніцу датла!»
У цара быў звычай строгі – не кідаў ён слоў без мэты.
Калі даў аднойчы клятву – да канца яе трымаў.
Да сястры Давар адразу хтось данёс пагрозу гэту,
Хоць вядзьмарка-чарадзейка лёс свой ведала сама.
Ёй сказаў пра ўсё бязбожнік той, што сам паходзіў з каджаў:
«Пагражаў твой брат пры людзях, што цябе чакае кат».
«Бачыць бог, не вінавата перад братам. Добра зладжан
Нагавор ліхі. Мне бачна тут паклёпніка рука!»
Як пакінуў ты царэўну, засталася ў тым жа стане,
З-пад падоранага шалю вочы бліскалі яе.
Тут Давар прыбегла раптам з крыкам дзікім, апантаным:
«Ты, распусніца, падкопы распусціла тут свае?!
На забойства ты, пачвара, падштурхнула амірбара!
І за гэта паплаціцца я павінна галавой?
Ты зрабіла, каб сястрыца стала братавай ахвярай!
Дык жа ведай: Тарыэлю не спаткацца век з табой!»
І, царэўну паваліўшы, стала біць яе няшчадна,
Шаль сарвала, выскубала ў дзікім гневе валасы.
Моўчкі ўсё цярпела дзева, не чакала слоў спагадных,
Заступіцца ж за царэўну я зусім не мела сіл.
Тут з'явіліся на вокліч два рабы чарней ад сажы,—
Гэткіх вырадкаў ніколі не было йшчэ на зямлі! —
Ў паланкін штурхнулі груба сонца-дзеву тыя каджы,
Не зважаючы на стогны, прэч яе павалаклі.
Ім Давар сказала: «Кіньце вы яе ў бяздонне хваляў.
Хай вады не ўбачыць чыстай, смагу з вуснаў каб сагнаць».
Тыя ж, вышчарыўшы зубы, нешта глуха мармыталі.
Скамянела я ад страху, хоць было мне лепш сканаць.
І павезлі яе морам у нязнаныя краіны.
Кадж-Давар тады сказала: «Засталося мне адно:
Чым сканаць ад царскай помсты, лепей мне самой загінуць!»
І ад роспачы вялікай усадзіла ў сэрца нож.
Дык чаму ж цябе не дзівіць, што жывой я засталася?
Што вястункаю няшчасця я стаю перад табой?
Разлучы з душою цела, бо ад гора я змаглася».
Горка плакала дзяўчына, працінаў мне сэрца боль.
Я сказаў: «Не плач, сястрыца, ты ні ў чым не вінавата.
Я знайду сваю царэўну, не схаваць яе нідзе —
Ні на моры, ні на сушы, ні ў пячорах гор пакатых!»
Так сказаў – і маё сэрца стала каменя цвярдзей.
І хаця, працяты горам, я дрыжаў, бы ў ліхаманцы,
Сэрцу я сказаў: «Даволі! Ты абдумайся, вар'ят!
Лепш яе шукаць бясконца, пакараць тых ашуканцаў.
Дык збяры сяброў, што змогуць за цябе гарой стаяць!»
Сотні паўтары адважных я сабраў сабе ў дружыну
І, надзеўшы ўсе даспехі, сеў на шпаркага каня.
Смела рушылі ў дарогу мы, пакінуўшы цвярдыню,
І дамчаліся да мора на змярканні ціхім дня.
Селі ў судна мы з дружынай, паплылі далёка ў мора.
Я дапытваўся дарэмна ўсіх, хто нам насустрач плыў.
Не сустрэў нідзе і следу я царэўны ў тым прасторы,—
Міласэрны бог, напэўна, пра мяне зусім забыў.
Год мне здаўся, нібы дваццаць – быў такім бясконца доўгім.
Той, хто бачыў дзеву-сонца, не прысніўся і ўва сне.
Смерць дружыну ўсю скасіла, не было канца дарогі.
Насланнё, відаць, ад бога – дык чаго пярэчыць мне!
Вандраванні мне абрыдлі, і да берагу прыстаў я,
Стала сэрца, нібы ў звера, пазбягаць я стаў людзей.
Разышліся ўсе, хто выжыў. Не аддаўся я адчаю —
Не пакіне бог стварэння, што гібее ў бядзе!
Двое слуг, Асмат дзялілі долю горкую, цяжкую,
Мне былі яны ўцехай і падмогаю маёй.
Вестачкі ж вагою з драхму пра каханую не чуў я,
Толькі слёзы, боль і смутак замянялі мне спакой!»
СКАЗ ПРА НУРАДЗІН-ПРЫДОНА, ЯКОГА СУСТРЭЎ ТАРЫЭЛЬ
«Ехаў я аднойчы ноччу. Ўранку ўбачыў сад над морам.
Горад быў відаць здалёку. Тут жа – рад пячор між скал.
Я людзей не прагнуў. Сэрца мне спаліў пакуты горан.
Дрэвы ўбачыў, злез з каня я і спыніўся на прывал.
Падсілкоўваліся слугі. Я ж заснуў – зваліла стома.
Абудзіўшыся, адчуў я ў сэрцы жаль, у зрэнках змрок,
Бо ні чуткі, ні пагудкі доўгі час не чуў я з дому,
