Текст книги "Дрэва вечнасці"

Автор книги: Уладзімір Караткевіч

Соавторы: Сяргей Кавалёў,Міхайла Кацюбінскі,Эліза Ажэшка,Шата Руставелі,Алесь Наўроцкі,Барыс Мікуліч,Вацлаў Ластоўскі,Людміла Рублеўская
сообщить о нарушении

Текущая страница: 1 (всего у книги 31 страниц)

Annotation

Творы, якія ўвайшлі ў першую кнігу з серыі «Бібліятэка школьніка», рэкамендаваны для вывучэння на ўроках пазакласнага чытання ў 9 класе.

Шата Руставэлі

УСТУП

ПРА РАСТЭВАНА, АРАБСКАГА ЦАРА

ЦАР РАСТЭВАН І АЎТАНДЗІЛ НА ПАЛЯВАННІ

ЯК АРАБСКІ ЦАР УБАЧЫЎ ВІЦЯЗЯ Ў ТЫГРАВАЙ ШКУРЫ

ЦІНАЦІН ПАСЫЛАЕ АЎТАНДЗІЛА НА ПОШУКІ ВІЦЯЗЯ Ў ТЫГРАВАЙ ШКУРЫ

ПІСЬМО АЎТАНДЗІЛА ДА СВАІХ ПАДДАНЫХ

АЎТАНДЗІЛ НАКІРОЎВАЕЦЦА НА ПОШУКІ ВІЦЯЗЯ Ў ТЫГРАВАЙ ШКУРЫ

ГУТАРКА АЎТАНДЗІЛА З АСМАТ У ПЯЧОРЫ

СУСТРЭЧА ТАРЫЭЛЯ З АЎТАНДЗІЛАМ

ТАРЫЭЛЬ РАСКАЗВАЕ АЎТАНДЗІЛУ ПРА СВАЁ ЖЫЦЦЁ

ТАРЫЭЛЬ РАСКАЗВАЕ, ЯК ЁН УПЕРШЫНЮ ПАКАХАЎ

ПЕРШАЕ ПІСЬМО НЕСТАН-ДАРАДЖАН ДА СВАЙГО КАХАНАГА

ПІСЬМО ТАРЫЭЛЯ ДА СВАЁЙ КАХАНАЙ

ПІСЬМО ТАРЫЭЛЯ ДА ХАТАЙЦАЎ

НЕСТАН-ДАРАДЖАН ЗАПРАШАЕ ДА СЯБЕ ТАРЫЭЛЯ

ПІСЬМО, НАПІСАНАЕ ЦАРОМ ХАТАЙЦАЎ У АДКАЗ ТАРЫЭЛЮ

СУСТРЭЧА ТАРЫЭЛЯ З НЕСТАН-ДАРАДЖАН

ПАХОД ТАРЫЭЛЯ Ў ХАТАЙ І ВЯЛІКАЯ БОЙКА

ПІСЬМО ТАРЫЭЛЯ ДА ІНДЫЙСКАГА ЦАРА І ВЯРТАННЕ З ПЕРАМОГАЙ

ПІСЬМО НЕСТАН-ДАРАДЖАН ДА СВАЙГО КАХАНАГА

ПЛАЧ ТАРЫЭЛЯ І ЯГО НЕПРЫТОМНАСЦЬ

ПІСЬМО ТАРЫЭЛЯ Ў АДКАЗ СВАЁЙ КАХАНАЙ

НАРАДА НАКОНТ ЖАНІХА ДЛЯ НЕСТАН-ДАРАДЖАН

ГУТАРКА ТАРЫЭЛЯ З НЕСТАН-ДАРАДЖАН І ІХ РАШЭННЕ

ПРЫЕЗД СЫНА ХАРЭЗМШАХА Ў ІНДЫЮ НА ВЯСЕЛЛЕ І ЯГО ЗАБОЙСТВА ТАРЫЭЛЕМ

ТАРЫЭЛЬ ДАЗНАЕЦЦА, ШТО НЕСТАН-ДАРАДЖАН ЗНІКЛА

СКАЗ ПРА НУРАДЗІН-ПРЫДОНА, ЯКОГА СУСТРЭЎ ТАРЫЭЛЬ

ДАПАМОГА ТАРЫЭЛЯ ПРЫДОНУ

НУРАДЗІН-ПРЫДОН РАСКАЗВАЕ ПРА НЕСТАН-ДАРАДЖАН

СКАЗ ПРА ВЯРТАННЕ АЎТАНДЗІЛА Ў АРАВІЮ

АЎТАНДЗІЛ ПРОСІЦЬ РАСТЭВАНА АДПУСЦІЦЬ ЯГО. ГУТАРКА З ВІЗІРАМ

ГУТАРКА АЎТАНДЗІЛА З ШАРМАДЗІНАМ

АЎТАНДЗІЛАЎ ЗАПАВЕТ ЦАРУ РАСТЭВАНУ

МАЛІТВА АЎТАНДЗІЛА

РАСТЭВАН ДАВЕДВАЕЦЦА ПРА ТАЕМНЫ АД'ЕЗД АЎТАНДЗІЛА

АЎТАНДЗІЛ ЕДЗЕ ДРУГІ РАЗ ДЛЯ СУСТРЭЧЫ З ТАРЫЭЛЕМ

АЎТАНДЗІЛ ЗНАХОДЗІЦЬ НЕПРЫТОМНАГА ТАРЫЭЛЯ

ТАРЫЭЛЬ РАСКАЗВАЕ ПРА ТОЕ, ЯК ЁН ЗАБІЎ ІЛЬВА І ТЫГРЫЦУ

ТАРЫЭЛЬ З АЎТАНДЗІЛАМ ПРЫХОДЗЯЦЬ У ПЯЧОРУ І СУСТРАКАЮЦЬ АСМАТ

АЎТАНДЗІЛ ЕДЗЕ ДА ПРЫДОНА

АЎТАНДЗІЛ ПРЫЕХАЎ ДА НУРАДЗІН-ПРЫДОНА

АЎТАНДЗІЛ ЕДЗЕ НА ПОШУКІ НЕСТАН-ДАРАДЖАН

АЎТАНДЗІЛ ПРЫЯЗДЖАЕ Ў ГУЛАНШАРА

КАХАННЕ ФАЦЬМЫ ДА АЎТАНДЗІЛА

ЛЮБОЎНАЕ ПІСЬМО ФАЦЬМЫ ДА АЎТАНДЗІЛА

АДКАЗ АЎТАНДЗІЛА НА ПІСЬМО ФАЦЬМЫ

ФАЦЬМА РАСКАЗВАЕ ПРА ЛЁС НЕСТАН-ДАРАДЖАН

ФАЦЬМА РАСКАЗВАЕ АЎТАНДЗІЛУ ПРА ТОЕ, ЯК НЕСТАН-ДАРАДЖАН ТРАПІЛА Ў ПАЛОН ДА КАДЖАЎ

ПІСЬМО ФАЦЬМЫ ДА НЕСТАН-ДАРАДЖАН

ПІСЬМО НЕСТАН-ДАРАДЖАН ДА ФАЦЬМЫ

ПІСЬМО НЕСТАН-ДАРАДЖАН ДА КАХАНАГА

ПІСЬМО АЎТАНДЗІЛА ДА ПРЫДОНА

АД'ЕЗД АЎТАНДЗІЛА З ГУЛАНШАРА І СУСТРЭЧА ЯГО З ТАРЫЭЛЕМ

ТАРЫЭЛЬ І АЎТАНДЗІЛ ПРЫЯЗДЖАЮЦЬ ДА НУРАДЗІН-ПРЫДОНА

ПАРАДА НУРАДЗІН-ПРЫДОНА

ПАРАДА АЎТАНДЗІЛА

ПАРАДА ТАРЫЭЛЯ

УЗЯЦЦЕ КАДЖЭЦКАЙ ЦЫТАДЭЛІ І ВЫЗВАЛЕННЕ НЕСТАН-ДАРАДЖАН

ТАРЫЭЛЬ ПРЫЯЗДЖАЕ ДА ЦАРА МОРАЎ

ВЯСЕЛЛЕ ТАРЫЭЛЯ І НЕСТАН-ДАРАДЖАН У ПАЛАЦЫ НУРАДЗІН-ПРЫДОНА

ТРЫ ВІЦЯЗІ НАВЕДВАЮЦЬ ПЯЧОРУ І АДТУЛЬ АД'ЯЗДЖАЮЦЬ У АРАВІЮ

ВЯСЕЛЛЕ АЎТАНДЗІЛА І ЦІНАЦІН, ЯКОЕ НАЛАДЗІЎ АРАБСКІ ЦАР

ВЯСЕЛЛЕ ТАРЫЭЛЯ І НЕСТАН-ДАРАДЖАН

ЗАКАНЧЭННЕ

ТЛУМАЧЭННЕ НЕКАТОРЫХ СЛОЎ

Міхайла Кацюбінскі

Вацлаў Ластоўскi

І

ІІ

ІІІ

ІV

V

VІ

Барыс Мікуліч

І

ІІ

ІІІ

ІV

V

VІ

VІІ

Уладзімір Караткевіч

Уладзімір Караткевіч

Уладзімір Караткевіч

І

II

III

ІV

Алесь Наўроцкі

Эліза Ажэшка

Сяргей Кавалёў

ДЗЕЙНЫЯ АСОБЫ

ДЗЕЯ ПЕРШАЯ

Карціна першая

Карціна другая

Карціна трэцяя

Карціна чацвёртая

ДЗЕЯ ДРУГАЯ

Карціна пятая

Карціна шостая

Карціна сёмая

Карціна восьмая

Людміла Рублеўская

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

notes

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

1

2

3

19

20

21

22

23

24

Шата Руставэлі

Віцязь у тыгравай шкуры

УСТУП

Той, хто сілаю магутнай даў Сусвету існаванне,

Хто з нябёс паслаў дыханне для істоты нежывой,—

Падарыў зямлю нам гэту, ўсю ў шматколерным убранні,

А царам зямным надаў ён уладарны выгляд свой.

Бог адзіны! Даў ты вобраз целу кожнага стварэння,

Дык пашлі мне моц і дужасць сатану перамагчы.

Дай мне палкасць закаханых, жыць да скону ў захапленні,

А памру – грахі зямныя на тым свеце аблягчы!

Льва, якому так пасуюць меч і шчыт, кап'ё і стрэлы,

Хараство Тамары-сонца – кос агаты, лалы шчок —

Ці ж адважуся я ўславіць, склаўшы гімн хвалы нясмелы?

Асалоду піў, хто бачыць мог яе хаця б здалёк.

Дык уславім жа Тамару, спалучыўшы кроў і слёзы!

Я складаў хвалення гімны ад душы калісьці ёй.

З воч-азёраў браў атрамант, браў стыло я з ніцых лозаў.

Раніць сэрца песня гэта, нібы вострае кап'ё.

Загадалі мне царыцу ўславіць вершам мілагучным,

Косы чорныя ўславіць, вочы з бляскам агнявым,

Цесны рад зубоў крыштальных, як зара – рубіны-вусны.

Хоць і з волава кавадла – камень крышыцца на ім!

Пачуцця, майстэрства, слова прагну я, пясняр, нястрымна.

Дай жа мне, маё натхненне, розум, сілу палкіх слоў!

Тым паможам Тарыэлю, што дастойны славы гімна,

Тым праславім трох герояў, дружбе верных трох сяброў!

Дык сядайма і аплачам мы пакуты Тарыэля.

Хто з народжаных на свеце да яго падобны быў?

З сэрцам, што працята жалем, сеў складаць я, Руставелі,

Нібы перлы, нізкі вершаў пра паданняў даўніх быль.

Вершатворац Руставелі, ўзяўся я за гэту справу

З-за тае, хто стаў над войскам, як адзіны валадар,

І па кім, вар'ят, сумую я ў знямозе і ў няславе,

Хай пашле мне ці збавенне, ці зямлю ў магільны дар.

Я персідскаму паданню даў жыццё ў грузінскай мове,

Хай, нібыта перл дзівосны, па руках хадзіць пачне.

Я знайшоў яго і ў вершы пераклаў, вар'яцтва повен,

Ласкай велічнай красуня блаславіць няхай мяне!

Прагну зноў яе пабачыць, хоць і слепяць вочы любай,

Толькі, спалены каханнем, не схаваюся нідзе.

Я малю: душу пакінь мне, асудзіўшы плоць на згубу!

Як уславіць трох герояў, сілы мне набрацца дзе?

Прымем тое мы без крыўды, што паслаў нам лёс ад роду:

Хай арэ зямлю араты, воін б'ецца на вайне,

Хай шалее закаханы, ў тым знаходзіць асалоду,—

Хто нікога сам не судзіць, суд людскі таго міне!

Дар паэзіі спрадвеку – яснай мудрасці праява,

У напеўнасці чароўнай воля божая відна.

Здольны слухаць – будзе ўсцешан асалодай гэтай з'явы.

Сказ даўгі зрабіць кароткім – вось паэзіі цана!

Для каня выпрабаванне – шпаркі бег і шлях далёкі,

Для таго, хто ў мяч гуляе,– пільны зрок і трапны ўдар.

Гэтак вось і для паэта – дум спыніць узлёт высокі,

Калі сіла верша чэзне і пачуццяў гасне жар.

Вы зірніце на паэта і на верш яго няроўны,

Калі слоў агонь марнее і радкі губляюць строй,—

Ён скароціць красамоўства, ён не здасца ўсё роўна,

Ён чагана ўдарам трапным бой закончыць, як герой.

Той не можа быць паэтам, хто сяк-так дзве рыфмы звяжа,

Хоць сябе ўяўляе роўным ён сапраўдным песнярам,

Хоць убогай думкі немач вершам кволым перакажа,

Хоць крычыць «Мой верш найлепшы!», нібы мул, упарты сам.

Дробны верш – паэтаў дробных уласцівасць і прызванне,

Не пратне людскія сэрцы сцёртых слоў нязграбны лад.

Параўнаў бы я іх з тымі, хто, йдучы на паляванне,

Звера буйнага баіцца – б'е адважна зверанят!

Верш у іншых для забавы, ці прысвечаны дзяўчатам,

Ці для кпінаў над сябрамі, ці для іншых дробных мэт.

І такі пацешыць можа, калі думкаю багаты,

Але толькі ў значным творы вызначаецца паэт!

Не, пясняр не мае права марнаваць сваё натхненне,

Сэрца хай аддасць адзінай, ахвяруе для яе —

Лепшай з лепшых ва ўсім свеце – вершаў палкіх зіхаценне

І на струнах сэрца песні пра яе адну пяе.

Пра сябе скажу вам шчыра: услаўляў я і ўслаўляю

Тую, што ў адно звязала гонар, шчасце і жыццё;

Хоць яна, нібы пантэра, ў гневе літасці не мае,

Для яе ў наступных песнях аддаю ўсё пачуццё!

Сутнасць вечная кахання горды дух наш уздымае,

Пра яго ў звычайнай мове слоў высокіх нестае.

Воля неба ў тым каханні, хоць зямныя скрухі мае,

Хто дасяг яго – хай гоніць прэч сумненні ўсе свае.

Ахапіць не ў сілах розум тых пачуццяў сэнс глыбокі,

Бо язык стаміцца можа, вушы – страціць востры слых.

Хоць і блізкі ён да плоці, ўсё ж кахання дух высокі,—

І распусны хоча ўзняцца да вышыняў чыстых тых.

Закаханы да вар'яцтва называецца «міджнурам»,

Бо, разлучаны з каханай, вар'яцее ад тугі.

Той імкнецца да вышыняў, супярэчыць грозным бурам,

Ласкай пышнае красуні хутка ўсцешыцца другі.

Быць міджнурам – значыць трэба ззяць красою, нібы сонца,

Сеяць мудрасць, красамоўства, шчодра ласку ўсім дарыць,

Быць свабодным і цярплівым, быць бязлітасным у бойцы,—

Той не можа быць міджнурам, хто пазбаўлен гэтых рыс.

Сэнс кахання для міджнура – прыгажосці свет таемны.

Бедны той, хто на распусту маладосць змяняў сваю.

Ёсць багаты свет кахання, ёсць распусты свет нікчэмны —

Іх не блытайце ніколі – я параду вам даю!

Быць міджнурам – значыць вернасць захаваць сваёй каханай,

Каб падчас разлукі доўгай сэрцам палкім не астыць,

Быць адданым ёй адзінай, прэч адкінуўшы заганы.

Ганьба ўсім спакусам танным, пацалункам іх пустым!

Той памыліцца, хто скажа, што міджнур на гэта хцівы:

Сёння з гэтай, заўтра з тою, дзе жанчына, нібы рэч.

Не, залётніцтва такое ветрагонам уласціва.

Толькі той міджнур сапраўдны, хто спакусы гоніць прэч!

Закаханаму перш-наперш трэба ўмець хаваць пакуты,

Аб каханай штохвіліну ў адзіноце ўспамінаць,

Ад разлукі невыцерпнай палымнець душою скутай,

Часам гнеў сцярпець пакорна той, што між усіх адна!

Не павінен ён нікому адкрываць імкненняў мэты,—

Можа любую зняславіць і сляза, і горкі стогн,—

Не даваць заўважыць людзям пачуцця свайго прыкметы,

Быць гатовым, калі трэба, за яе пайсці ў агонь.

Як таму паверыць можна, хто кахання не шануе,

Хто на людзі ўсё выносіць, шкодзіць любай і сабе?

Як яе праславіць можа, калі ўжо зняславіў тую,

Боль каму прынёс і сорам, даўшы волю злой журбе?

Я дзіўлюся з тых няшчырых, хто пляткарыць аб каханні,

Хто дарэмна ганьбіць тую, што ўсхваляў сто раз на дню.

Не кахаеш – дык навошта знеслаўляць яе дазвання?

Але злыдзень вельмі любіць абгаворы і хлусню!

Плач і слёзы па каханай – для міджнура не загана,

Адзіноцтва і блуканні хай спазнае ён да дна,

Вобраз любай хай заўсёды сэрца будзіць несціхана,—

Толькі людзям не павінна быць душа яго відна!

ПРА РАСТЭВАНА, АРАБСКАГА ЦАРА

У Аравіі ўладарыў, з ласкі божае шчаслівы,

Правадыр магутнай раці Растэван – арабскі цар.

Сціплы, велічны і шчодры, красамоўны, справядлівы,

Воін мужны і выдатны, меў ён розум мудраца.

Не было ў яго нашчадкаў, апрача дачкі адзінай,

Што красою зіхацела, нібы сонечным святлом.

Хто яе хоць раз пабачыў, той душой і сэрцам гінуў,

Усхваліць яе не мог бы і мільён прыгожых слоў.

Цінацін – царэўну звалі, ведаць гэта мусіць кожны!

Падрасла – ярчэй за сонца расцвіла сваёй красой.

Неяк цар сваіх візіраў у палац сабраў раскошны

І пачаў гаворку ветла, пасадзіўшы іх з сабой:

«Ад супольнай гэтай рады слова мудрага чакаю.

Калі вяне ружа – значыць, адцвітаць прыйшоў ёй час;

Але ж ёй на змену ў садзе расцвітае ўжо другая,—

Гэтак ноч ступае ў цемры, калі светлы дзень пагас.

Я сваё аджыў, а старасць – ёсць найгоршая хвароба.

Я памру не сёння – заўтра, кажа так жыцця закон,

Бо святло свяціць не можа, калі з цемрай ходзіць побач;

Хай дачка – надзеі сонца, уладарны прыме трон!»

«Цар,– візіры адказалі,– ты здзівіў усіх нямала.

Дакараць не трэба старасць – мудрасць кажа з даўніх пор.

Пах яшчэ танчэйшы ў ружы, калі ў росквіце завяла.

Месяц, нават і шчарбаты, свеціць лепш, чым сотні зор.

Не кажы, о цар, пра гэта,– ружа кветка не завяла,

Даражэй чужой парады слова нам твайго закон!

Згодны мы: рабі па-свойму, так, як сэрца падказала,—

Хай на троне будзе тая, сонца шле каму паклон!

Хай яна – жанчына, рады бачыць мы яе царыцай!

Без ліслівасці сцвярджаем: ёй да твару твой вянец,

Бо й цяпер дабром учынкаў, як праменнем, твар свіціцца,—

Дзеці льва на льва падобны, хоць саміца, хоць самец!»

Аўтандзіл – спаспет адважны, сын аміра-спасалара,

Станам роўны кіпарысу, тварам – месяцу раўня,

Хоць і быў юнак бязвусы, адчуваў царэўны чары,

Без яе стральчатых веек ён не мог пражыць і дня.

Ён хаваў глыбока ў сэрцы жар кахання патаемны

Ад разлукі доўгай вянуць пачыналі ружы шчок,

Палымнеў агнём пакутным, калі бачыў зноў царэўну,—

Спачування варты кожны, хто каханню даў зарок.

З той часіны, як царэўна атрымала трон дзяржаўны,

Аўтандзілу, боль змяніўшы, засвяціў надзеяй лёс.

Ён сказаў: «Часцей убачу стан і твар яе крыштальны,

Можа быць, бальзам гаючы я знайду цяпер ад слёз!»

Разаслаў па ўсёй краіне Растэван ганцоў з загадам:

«Цінацін – царыца ваша, трон ёй свой перадаю.

Хай жа свеціць, нібы сонца, хай ёй кожны будзе рады!

Дык прыходзьце і ўслаўляйце валадарку вы сваю!»

Тут сышліся ўсе арабы, мноства госцяў знакамітых:

Аўтандзіл – ваеначальнік яснатвары быў між іх,

І Саграт – візір прыдворны, самы першы з царскай світы.

Трон паставілі раскошны, што здзіўляў цаною ўсіх.

Цінацін падвёў да трона бацька ў шчасным захапленні

І сваёй рукою ўласнай на чало карону ўсклаў,

Скіпетр даў, надзеў на плечы пурпуровае адзенне.

Ліўся з воч царыцы-дзевы бляск праменнага святла.

Адступілі і з паклонам цар-дзяўчыну прывіталі

І, на царства блаславіўшы, асыпалі пахвалой.

Трубы гучна заігралі, гулка грукнулі кімвалы.

Слёзы дзевы не схавала веек чорнае крыло.

«Быць не варта я царыцай»,– дзеву мучыла здагадка

І слязамі арасіла шчокі – ружаў дзіўны сад.

Цар даводзіў ёй: «Павінны замяняць бацькоў нашчадкі,—

Не зрабіўшы гэта, быў бы я жыццю свайму не рад!»

Загадаў: «Даволі плакаць, лепш маю параду слухай:

Аравійскаю царыцай ты прызначана цяпер,

У тваіх руках дзяржава – будзь заўсёды мудрай духам,

Сціплай, шчодрай і разважнай, толькі чыстай праўдзе вер!

І дзядоўніку і ружы сонца лье праменне роўна,—

Будзь жа й ты ласкавай роўна да вяльмож і да рабоў!

Шчодрасць неслуха ўтаймуе, а пакорны й так пакорны,

Шчодрай будзь: што возьме мора, ўсё аддасць назад прыбой!

Шчодрасць так цару ўласціва, як Эдэму кіпарысы,

Падначаліцца ёй можа і двудушны чалавек.

Што здабыў – спажыць разумна, хцівы ж копіць бескарысна,

Што аддаў – тваё заўсёды, што схаваў – згубіў навек!»

Словы бацькавай навукі мудра слухала дзяўчына,

Іх у памяці хавала, нібы іскры залацін.

Цар наладзіў баль вялікі, з ім гуляла ўся дружына;

Цінацінай сонца стала, сонцам стала Цінацін.

Загадала, каб з'явіўся скарбнік, змалку ёй адданы,

І сказала: «Ўсе пячаці з куфраў-скарбніц паздымай;

Што належыць мне па праву, ўсё нясі сюды дазвання,

Як царыца, ўсе багацці я хачу раздаць сама!»

Раздарыла ўсе багацці, некранутыя ніколі,

Абдарыла ўсіх нязнатных, надзяліла шчодра знаць;

І сказала: «Ўсё раблю я згодна з бацькаваю воляй,

Забірайце ўсё, нічога мне не трэба пакідаць!

Стайні ўсе паадмыкайце! – загадала слугам строга.—

Скакуноў маіх гарачых разбірайце – не шкада!»

Раздавала ўсё да рэшты, не шкадуючы нічога...

І грабла багацці чэлядзь, быццам дзікая арда.

Зграя тая ўсё хапала, быццам туркаў рабавала,—

І стаеннікаў арабскіх, і заморскіх жарабіц.

Як завея, там царыца ўсіх дарамі асыпала,

Ні мужчыну, ні жанчыну не магла яна забыць.

Першы дзень мінуў. Ракою ўсё ліліся віны, стравы,

Безліч войска балявала на бяседзе пышнай той.

Раптам штосьці зажурыўся цар, пакінуўшы забавы.

«Што з ім сталася?» – шапталі госці ціха між сабой.

На пачэсным месцы быў там Аўтандзіл непараўнаны —

Галава і гонар войска, смелы, спрытны, быццам леў;

Побач з ім Саграт паважны нечым быў усхваляваны.

Гаварыў адзін другому: «Што з царом? Чаму збялеў?»

Разважалі: «Цар, напэўна, повен сумных успамінаў,

Бо інакшых для маркоты мы не знойдзем тут падстаў».

Аўтандзіл сказаў Саграту: «Трэба высветліць прычыну.

Запытаем, пажартуем, каб на сэрцы лёд растаў».

Тут Саграт стары і мудры, Аўтандзіл, прыгожы станам,

Падышлі, наліўшы кубкі, да пахмурнага цара

І, ўсміхаючыся ветла, пакланіліся з пашанай.

Красамоўную прамову распачаў візір Саграт:

«Повен смутку ты, ўладар наш, спахмурнеў сваім абліччам.

Маеш рацыю: дашчэнту ўся спустошана казна,—

Што дачка параздавала, дык таго цяпер не злічыш.

Лепш не быць бы ёй царыцай, чым табе бяду зазнаць!»

Усміхнуўся цар. Ніколі не чакаў ён ад Саграта,

Што пасмее той так дзёрзка церушыць у вочы пыл,

І сказаў яму: «Ты добра ўзычыў мне, мудрэц заўзяты!

Толькі брэша той, хто лічыць, што арабскі цар скупы!

Не, візір, не гэтай думкай сэрца я сваё ўстрывожыў;

Праляцелі дні юнацтва, старасць я сустрэў сваю.

Хто ж у справах ваяўнічых пераняць мой гонар зможа?

Перадам каму я зброю, славу ратную маю?

У пяшчотах і раскошы я дачку сваю выхоўваў,—

Не дало мне сына неба – лёс такі паслаў мне бог,—

Каб, як я, з мячом і лукам быў заўсёды ў бой гатовы.

Аўтандзіл – мой выхаванец – замяніць мяне б тут мог».

Словы тыя слухаў віцязь, галаву схіліўшы нізка,

Усміхнуўся – асвятліўся твар дзівоснай пекнаты,

Рад зубоў, як жэмчуг белых, з-за пунсовых вуснаў бліскаў.

Цар спытаў: «Чаго сумеўся і чаму смяешся ты?»

І дадаў: «Маю гаворку можа лічыш недарэчнай?»

«Цар,– сказаў пачціва віцязь,– адказаць табе гатоў,

Толькі слова дай, што ў гневе не адплоціш мукай вечнай,

За абразу не палічыш гэтых дзёрзкіх маіх слоў!»

Цар сказаў: «Не буду ў крыўдзе, калі й скажаш крыўды слова».

І пакляўся Цінацінай – сонца яркаю красой.

«Цар,– тады прамовіў віцязь,– праўду р сказаць гатовы:

Не хваліся ўмельствам збройным, славай лучніка былой.

Аўтандзіл – твой прах, аднак жа лепш, чым ты, страляць умее,

Войска сведкаю паклічам – хто мастак у справе той.

Загадзя, як ты, хваліцца я, вядома, не пасмею,—

Лук і стрэлы ў ратным полі хай рассудзяць нас з табой!»

Цар сказаў «Прымаю выклік. Жартаваць я не дазволю.

Слоў сваіх ты не зракайся – адступаць назад не дам!

Лепшых воінаў у сведкі возьмем – праўду скажа поле,

Хто з нас варты гучнай славы, той убачыць гэта сам!»

Пакарыцца волі царскай давялося Аўтандзілу.

Зноў гучалі песні, жарты – кожны змене той быў рад.

Смеючыся, цар і віцязь так нарэшце парашылі:

Хай тры дні без шапкі ходзіць, хто прайграе свой заклад!

Цар сказаў: «Дванаццаць лоўчых хай за намі ўслед паверне.

Столькі ж для паслуг старанных разам з намі каб ішлі.

Замяніць адзін іх можа Шармадзін – слуга твой верны.

Сочаць хай за паядынкам і вядуць здабычы лік».

Загадаў ён паляўнічым: «Аб'язджайце луг і поле,

Выганяйце нам насустрач зграі дзікія звяругі»

У паход сабрацца войску – абвясціў ён тут жа волю.

Скончан баль і разамкнуўся весялосці шумны круг.

ЦАР РАСТЭВАН І АЎТАНДЗІЛ НА ПАЛЯВАННІ

Віцязь зграбны, як лілея, ў царскі двор пад'ехаў рана.

Як рубін, гарэлі вусны, крышталём свяціўся твар.

У адзенні пурпуровым, у парчы залататканай,

На кані сняжыста-белым ён чакаў, каб выйшаў цар.

Неўзабаве цар са світай прыскакалі ў стэп квяцісты,

Ачапілі ўсю прастору паляўнічыя наўкруг,—

Гон пачаўся ўрачысты з крыкам, гіканнем і свістам,

Паляцелі шпарка стрэлы ў спалоханых звяруг.

Выбраў цар дванаццаць лоўчых, быць пры ім сказаў сярдзіта:

«Падавайце лукі, стрэлы, каб не траціў час дарма,

І сачыце пільным зрокам, колькі звера кім забіта»,

Паляўнічыя тым часам панагналі звера шмат.

Назбягалася ад страху безліч рознае дзічыны —

Лані, сарны і алені, і куланаў табунок.

Цар і віцязь пасылалі стрэлы шпаркія няспынна,

Не стамляліся ў іх рукі, не слабеў арліны зрок.

Пыл, падняты капытамі, захінуў праменне хмарай,

Кроў гарачая лілася ў здратаваным мурагу,

Слугі стрэлы падавалі, зноў валіліся ахвяры,

Звер падбіты ратаваўся ў прырэчным трыснягу.

Праімчаліся праз поле, ўсю дзічыну разагналі,

Прагнявілі бога ў небе, арасіўшы кроўю дол.

Крыкі радасці будзілі ўстрывожаныя далі,—

Райскім дрэвам Аўтандзіла называлі ўсе вакол.

Поле скончылася. Скалы прыпынілі гон шалёны

Там, дзе беглі па каменні хвалі шпаркае ракі,

Дзе змаглі звяры схавацца, што ўцалелі ад пагоні,

Дзе спыніліся ў знямозе два сапернікі-стралкі.

Выхваляліся з усмешкай, паўтаралі: «Я адолеў!»,

Побач ехалі павольна, жартавалі хто як мог.

Слуг паклікалі нарэшце, паслухмяных царскай волі.

«Вы скажыце,– цар спытаўся,– хто каго з нас перамог?»

«Уладар! – сказалі слугі.– Слухай праўды наша слова:

Аўтандзіл – адважны віцязь – пераможца твой цяпер.

Тут нічым мы не паможам, хоць карай ты нас сурова:

Ад яго дакладных стрэлаў не ўцалеў ніводзін звер!

Сто разоў па дваццаць вамі ўсяго звяроў забіта,

Ды забітых Аўтандзілам больш на дваццаць штук было.

Без прамашкі віцязь цэліў, а тваіх – не будзь сярдзіты! —

Стрэл нямала неслухмяных на зямлю дарма лягло!»

Весткай гэтай быў усцешан цар, нібы гульнёй ў нарды,

Перамозе выхаванца ад душы быў рады ён,

Бо любіў яго, як ружу салавей у час прынадны;

І з вачэй нядаўні смутак ён развеяў, быццам сон.

Злезлі з коней, селі ў засень, дзе шапталі ціха травы,

Пачало збірацца войска, быццам безліч каласоў,

І прыйшлі дванаццаць лоўчых, самых спрытных, самых жвавых,

І ўглядаліся на рэчку і на сіні цень лясоў.

ЯК АРАБСКІ ЦАР УБАЧЫЎ ВІЦЯЗЯ Ў ТЫГРАВАЙ ШКУРЫ

Раптам глянулі: паблізу віцязь плакаў каля рэчкі,

Быў адзін той леў-асілак з вараным канём сваім,

Белы жэмчуг упрыгожваў і даспехі і вуздэчку,

Слёзы шэранню застылі на абліччы маладым.

Шкурай тыгравай стракатай стан прыгожы быў убраны,

З той жа самай шкуры шапка прыкрывала галаву,

У руцэ трымаў нагайку з рукаяткаю чаканнай.

Цар здзівіўся: што за дзіва, скуль ён, віцязь, чым славут?

І паслаў слугу дазнацца, ў чым прычына горкай долі,

Ды з паніклай галавою віцязь вочы не падняў,—

З-пад агатаў веек чорных дождж крыштальны падаў долу.

Падышоў слуга – ні слова той яму не адказаў.

Забаяўся раб спытацца, ад чаго ў гароце віцязь,

Доўга моўчкі ён вагаўся, покуль страх не перамог,—

Падышоў, сказаў нясмела: «Цар загадвае з'явіцца!»

Ды не бачыў яго віцязь і пачуць яго не мог.

Так ні слова не пачуў ён, безуважны і пануры,

Нават гоман тлумны войска, што было непадалёк.

У агні смылела сэрца, у грудзях кіпелі буры,

І з крывёй зліліся слёзы, нібы гаць прарваў паток.

Ён лунаў крылатай марай дзесь далёка ў іншым краі,

І калі, царом пасланы, паўтарыў слуга загад,

Віцязь нават не азваўся, ўвесь ахоплены адчаем,

Ружы вуснаў пабялелі, нібы іх крануўся град.

І, адказу не пачуўшы, ў царскі стан слуга вярнуўся

І сказаў: «Відаць, не хоча з вамі знацца ён зусім.

Хараством, як сонца бляскам, страціць зрок мяне ён змусіў;

Ты даруй, што не ўдалося мне вярнуцца разам з ім!»

Цар здзівіўся з той нагоды, закіпела сэрца гневам,

Клікнуў ён дванаццаць лоўчых – лепшых воінаў і слуг,—

Загадаў: «Бярыце зброю і сілком дастаўце мне вы

Непакорнага чужынца, што да царскай волі глух!»

Людзі рушылі. Пачуўшы нечаканы бразгат зброі,

Ачуняў на момант віцязь, слёзы горкія суняў,

Азірнуўся і заўважыў войска шмат перад сабою.

«Гора мне!» – прамовіў толькі, больш нічога не сказаў.

Выцер ён рукою слёзы з воч пакутлівых і горных,

Меч на поясе паправіў, за плячо закінуў лук,

Моўчкі сеў на варанога – што там слухаць косці чорнай?!

І спакойна прэч паехаў ад назолы і дакук.

Затрымаць яго хацелі слугі спрытныя царовы.

Жах, што іх спаткала – вораг нават ім бы спагадаў:

Забіваў ён іх няшчадна, біў галовы аб галовы.

Некаторых жа па грудзі рассякаў нагайкі ўдар.

Цар, да рэшты раззлаваны, наўздагон паслаў дружыну.

Віцязь ехаў задуменны, не аглядваўся назад,

Хто ж яго схапіць імкнуўся – ад рукі асілка гінуў.

Ён людзьмі ў людзей кідаўся. Пацямнеў цара пагляд.

І тады на коней селі цар з адважным Аўтандзілам.

Той жа ехаў горда, толькі ў сядле гайдаўся стан,

Конь яго, як сам Мерані, слаўся віхрам буйнай сілы.

Тут цара заўважыў віцязь і варожай раці стан.

Пазбягаючы сустрэчы, сцебануў каня нагайкай

І, нібыта прывід дзіўны, знік з вачэй, растаў, як дым,—

Ці то ў бездань праваліўся, ці то ў неба ўспырхнуў чайкай.

Марна гойсала пагоня – пыл замёў яго сляды.

Доўгі час сляды шукалі, ўсіх здзіўленне ахапіла:

Толькі дэвы-злыдні могуць гэтак знікнуць на вачах.

Па забітых галасілі, хто паранен быў – лячылі.

Цар сказаў: «Мінае радасць, калі сэрца цісне жах.

Я жыццём сваім шчаслівым, пэўна, богу надакучыў,

Што пазбавіў весялосці, надарыў душу тугой.

Дзе, паранены смяротна, я знайду бальзам гаючы?

Што ж, хай будзе гэтак! Божа, згодзен, з воляю тваёй!

І, сказаўшы гэта, рушыў спахмурнелы цар дадому,

На рысталішча не клікаў, ехаў моўчкі, уздыхаў.

Паляваць не давялося з той прычыны анікому.

Той казаў: «Цар праўду кажа», той маліўся ад граха.

Спахмурнелы і пануры, цар падыбаў у пакоі,

Аўтандзіла ўзяў з сабою, бо як сын лічыўся ён.

Людзі х выйшлі, і змяніла ціша гоман неспакою,

Гукі арфы мілагучнай і кімвалаў перазвон.

Пра бяду і гора бацькі Цінацін вядома стала.

Падышла да спачывальні, тварам сонца прыгажэй.

«Спіць мой бацька,– запытала,– ці бяссонніца напала?»

Адказаў візір: «Смуткуе, нават з твару паблажэў.

Аўтандзіл адзін з ім толькі. Іх нягода напаткала:

Віцязь дзіўны іх абразіў, і таму туга ўзяла».

«Я пайду,– яна сказала,– мне заходзіць не прыпала.

Запытаецца – скажыце, што царыца тут была».

Неўзабаве цар спытаўся: «Дзе дачка, мой белы лебедзь,

Жыватворная крыніца і дзівосных ружаў сад?»

Адказалі: «Тут нядаўна ласку мела вас наведаць,

Ды пра гора ваша ўчула і вярнулася назад».

Загадаў: «Дачку паклічце, без яе няма спакою.

І скажыце ёй: «Навошта ты вярнулася назад?

Ты прыйдзі развеяць гора, падзялюся я з табою,

Дзе прычына тая злая, што жыццю я стаў не рад».

І, паслухаўшыся бацькі, Цінацін прыйшла ахвотна,

Твар яе свяціў, як месяц, змрок наўкола праяснеў.

Цар, дачку пацалаваўшы, ушчуваў яе пяшчотна:

«Ты чаму без запрашэння не прыйшла сама раней?»

Адказала цар-дзяўчына: «Калі ты ў журбе ці гневе,

Самы горды не пасмее перайсці за твой парог!

Смутак твой і роспач могуць патушыць і зоркі ў небе.

Чым журыцца – добрай справай ты б сябе суцешыць мог!»

Адказаў ёй цар: «Дачушка! Гора, скруха ці назола

Гінуць – толькі твой ласкавы погляд сэрца закране.

Боль душы маёй ты гоіш, як настой чароўных зёлак.

Раскажу пра ўсё – не будзеш дакараць тады мяне.

Віцязь дзіўны невядомы напаткаўся мне ў дарозе.

Ад вачэй яго праменных далягляд вакол яснеў.

Плакаў горка і няўцешна, ў адзіноце ліў ён слёзы.

Я паклікаў – не прыйшоў ён, моцна ўгневаўшы мяне.

А калі мяне заўважыў – верхам сеў і прэч паехаў.

Загадаў яго прывесці – шмат людзей панішчыў ён.

Не сустрэўшыся па-людску, знік ён д'яблу на пацеху.

І няўцям: было ўсё гэта ці прымроіўся мне сон?

Я дзіўлюся: хто ён? Прывід? І з якой такой уроды?

Перабіў маю дружыну, дол заліў крывёй людской.

Не ўявіць таго істотай, хто, як здань, знікае з ходу.

Быў шчаслівы я, карае бог цяпер сваёй рукой!

Асалоду існавання ён змяніў мне на атруту,

Весялосці дні мінулі, як чароўнай казкі сон.

Мне цяпер усё няміла, мне жыццё – адна пакута,

Колькі б я ні жыў на свеце, не пабачу светлых дзён».

Адказала дзева смела: «Цар, дазволь сказаць мне праўду:

Наракаеш ты дарэмна і на бога, і на лёс!

Слаць нашто таму дакоры, хто дае жыццё і радасць?

Зло тварыць не можа творца, што дабро для ўсіх прынёс!

Вось табе мая парада: над царамі цар уладны,

Ты валодаеш краінай, найвялікшай між краін,

Дык пашлі ганцоў старанных, хай дазнаюцца дакладна,

Чалавек той віцязь дзіўны ці нячыстай сілы сын».

Цар паслаў ганцоў адборных у чатыры часткі свету.

Загадаў ім: «Смела йдзіце, не пужайцеся нягод,

А свавольніка знайдзіце, хоць нялёгка будзе гэта.

Шліце пісьмы, дзе няўдасца вам адолець перашкод».

Абышлі ганцы паўсвету, не спаткала іх удача.

Год шукалі. Знік той віцязь, як былінка ўначы.

Не маглі знайсці нікога, хто б хоць раз яго пабачыў,

І вярнуліся дадому, лёс пракляты кленучы.

«Уладар,– яны сказалі,– мы прайшлі зямную сушу,

Не знайшлі, каго шукалі, хоць заўжды былі з людзьмі,

Апыталі ўсіх сустрэчных, самі выматалі душы

І табе не дагадзілі,– іншы захад ты прымі!»

Цар прамовіў: «Як сказала ты, дачушка, так збылося:

Д'ябал тут зрабіў падкопы, насланнё паслаўшы нам;

З неба зрынуты, з'явіўся помсціць ён людскому лёсу.

Хай прыходзіць радасць – гора не да твару ўладарамі»

Так сказаўшы, цар наладзіў баль вялікі, нечуваны.

Спевакі, музыкі, блазны вычваралі хто што мог.

Шчодра ён усіх адарваў, хто быў званы і нязваны.

Гэткіх шчодрых і гасцінных не ствараў ніколі бог!

ЦІНАЦІН ПАСЫЛАЕ АЎТАНДЗІЛА НА ПОШУКІ ВІЦЯЗЯ Ў ТЫГРАВАЙ ШКУРЫ

Аўтандзіл, адзеты лёгка, быў адзін у спачывальні,

Песні ён спяваў пад гукі струнаў арфы залатой.

Чорны раб з'явіўся раптам – Цінацін слуга адданы —

І сказаў: «Вас месяц ясны запрашае ў свой пакой».

Быў узрушаны прыемна Аўтандзіл жаданай весткай,

З лепшых лепшае адзенне на сябе надзеў хутчэй.

Як прыемна быць сам-насам з незраўнанай ружай-кветкай,

Як прыемна быць з каханай, бачыць бляск яе вачэй!

Аўтандзіл ішоў паважны, з горда ўзнятай галавою,

Да тае, па кім так часта ў адзіноце слёзы ліў.

Цінацін, як бліскавіца, ззяла юнаю красою,

Перад ёю нават месяц непрыкметнай зоркай быў.

Тонкі стан чароўнай дзевы гарнастай укрыў пушысты,

Мармур белых плеч ахутаў шаль нябачанай цаны.

Праціналі сэрца стрэлы веек чорных, воч агністых,

Змеі доўгіх кос краналі шыю чыстай белізны.

Твар нахмураны адценьваў тонкі вэлюм пурпуровы.

Запрасіла сесці поруч ціха віцязя яна.

Крэсла раб яму паставіў. Не гаворачы ні слова,

Сузіраў ён твар прывабны, шчасця міг п'ючы да дна.

Дзева віцязю сказала: «Я прызнацца не жадала,

Што душу маю трывожыць, ды маўчаць не маю сіл.

Але ты ці здагадаўся, для чаго цябе прызвала,

І чаму сяджу я ў смутку, і чаму мне свет не міл?»

Адказаў ён: «Што скажу я, калі сэрца страх сціскае?

Ад сустрэчы з сонцам ясным меркне месяц-маладзік;

Так і я, цябе сустрэўшы, ясны розум свой губляю,—

Ты сама мне дай параду, чым змагу я дагадзіць?»

Далікатна і прыхільна дзева віцязю сказала:

«Хоць дагэтуль быў далёка ад мяне ты, віцязь мой,

І хоць шчырасцю маёю зараз здзіўлены нямала,—

Ўсё ж паслухай, што за немач точыць скрытна мой настрой.

Прыгадай, як з Растэванам вы былі на паляванні,

Як чужынца напаткалі, што над рэчкай слёзы ліў.

З той часіны ўспаміны раняць сэрца несціхана,

Дык знайдзі яго, а трэба – абыдзі абшар зямлі!

Ад цябе хаця й не чула я прызнання слоў гарачых,

Але ж сэрцам адчувала жар кахання я твайго;

Не таіся: раніў шчокі градам слёз ты ў горкім плачы,—

Ты пакораны каханнем, ты ў палоне ў яго!

Мне служыць ты абавязан – ёсць на гэта дзве прычыны:

Ты, па-першае, адважны – не знайсці такіх нідзе;

Па-другое, ты – міджнур мой, верыць мне заўжды павінны,—

Дык ідзі, знайдзі, дзе віцязь – на зямлі ці на вадзе!

Здзейсніш гэта – і каханне акрыяе сілай дужай,

Ты мяне пазбавіш скрухі, змёўшы духа волі злой.

Пасадзі ж надзей фіялкі, прыгарні да сэрца ружу

І вяртайся, леў; як з сонцам, лёс я свой злучу з табой!

Тры гады шукай чужынца, ўсё аддаўшы гэтай мэце,

І вяртайся з перамогай, смелы воін і спаспет;

А не знойдзеш – дык паверу, што няма яго на свеце.

Ты ж, вярнуўшыся, сустрэнеш незавялай ружы цвет.

Я табе клянуся, любы: калі іншы хто прыветны,

Будзь хоць сонцам ён у плоці, стане мужам для мяне,—

Хай пазбавяць мяне раю, хай згару я ў апраметнай,

Хай, як меч, тваё каханне сэрца помстай мне пратне!»

Віцязь ёй сказаў: «Як сонца не схаваць агатам-вейкам,

Так і мне свае пачуцці не схаваць перад табой!

Смерці я чакаў – вярнула ты мне вобраз чалавека.

Я гатоў, як раб слухмяны, век служыць табе адной!»

І яшчэ сказаў ёй віцязь: «Бог, цябе стварыўшы сонцам,

Падначаліў зорак скопы,– я ж пясчынка паміж іх.

Хоць не варты шчодрай ласкі, ўдзячны я табе бясконца:

Ружа сэрца не завяне ў праменні воч тваіх!»

Узаемна пакляліся не парушыць запавету,

І салодкая размова пацякла, нібы ручай.