Текст книги "Дрэва вечнасці"

Автор книги: Уладзімір Караткевіч

Соавторы: Сяргей Кавалёў,Міхайла Кацюбінскі,Эліза Ажэшка,Шата Руставелі,Алесь Наўроцкі,Барыс Мікуліч,Вацлаў Ластоўскі,Людміла Рублеўская
сообщить о нарушении

Текущая страница: 12 (всего у книги 31 страниц)

– А чаму ты б’ешся?

– А ты чаго каля воза стаяла?

Яна падумала крыху, не ведаючы, што адказаць, і пачала шукаць нешта за пазухай.

Выцягнула нарэшце доўгую цукерку.

– Глянь!

Палавіну адкусіла, а другую важным, поўным даверу рухам падала яму.

– На!

Ён завагаўся, але ўзяў.

Цяпер яны ўжо сядзелі поруч, забыўшыся пра віск бойкі і сярдзіты шум рэчкі, а яна расказвала яму, што завецца Марычкай, што пасе ўжо авечак, што нейкая Марцінова – сляпая на адно вока – пакрала ў іх муку... і падобнае іншае, абаім цікавае, блізкае і зразумелае, а пагляд яе чорных матавых вачэй мякка ныраў у Іванава сэрца...

І трэці раз затрубіла трамбіта пра смерць у самотнай хаціне на высокай кічэры: на другі дзень пасля бойкі памёр стары Палійчук.

Цяжкая пара настала ў Іванавай сям’і пасля смерці гаспадара. Загнездавала бязладдзе, адплывала шчасце, прадаваліся царынкі адна за адной, і скаціна ўбывала так, як на гарах вясною снягі.

Але ў Іванавай памяці татава смерць не так доўга жыла, як знаёмства з нявіннай дзяўчынкай, якую ён пакрыўдзіў і якая поўным даверу рухам падала яму палавіну цукеркі. У яго даўні і беспрычынны смутак улілася новая ручаінка. Яна няўцямна цягнула яго ў горы, насіла па суседніх кічэрах, лясах і далінах, дзе б ён мог сустрэць Марычку. І ён сустрэўся нарэшце з ёю: пасвіла ягнят.

Марычка яго прыняла, як быццам даўно спадзявалася: ён будзе з ёю пасвіць авечак. А і дапраўды! Няхай рыжуня і сівуня б’юць самі сабе ў званочкі ды парыкваюць у лесе, а ён стане з ёю пасвіць ягнят.

І як яны пасвілі!

Ягняты, забіўшыся ў халадок пад елку, дзівіліся дурнымі вачыма, як качаліся па імхах двое дзяцей, звонячы ў цішыні маладым смехам. Натаміўшыся, яны ўскараскваліся на белыя камяні і спужана ўзіраліся адтуль у прорву, з якой строма ўзнімаўся ў неба чорны прывід гары і дыхаў сінечаю, што не хацела раставаць на сонцы. У шчыліне паміж гор ляцеў у даліну паток і трос па камянях сівою барадою. Так было цёпла, самотна і страшна ў векавечнай цішыні, якую сцярог лес, што дзеці чулі сваё дыханне. Але вуха ўпарта лавіла і збольшвала да незвычайнасці кожны гук, які мусіў жыць у лесе, і ім часам здавалася, што яны чуюць чыюсьці асцярожную хаду, глухі стук сякеры, хаканне стомленых грудзей.

– Чуеш, Івась? – шаптала Марычка.

– Чаму не чую? Чую.

Яны абое ведалі, што гэта блукае па лесе нябачная сякера, стукае па дрэвах і хакае стомленымі грудзямі.

Страх праганяў іх адтуль у даліну, дзе паток плыў спакайней. Яны рабілі сабе калдабан у ручаіне і, раздзеўшыся, боўталіся ў ім, як двое лясных зверанят, што не ведаюць, што такое сорам. Сонца спачывала на іх светлых валасках і біла ў вочы, а ледзяная вада з ручая шчыпала за цела.

Марычка першая замярзала і кідалася бегчы.

– Стой, – гукаў яе Іван, – адкуль ты?

– З Я-вар-рова, – стукацела зубамі ссінелая Марычка.

– А чыя ты?

– Кавалёва.

– Бывай здарова, Кавалёва! – шчыпаў яе Іван і пускаўся наўздагон, аж пакуль, натомленыя, але сагрэтыя, яны не падалі на траву.

У ціхім плёсе ручая, над якім сонцам блішчаў лужок і сінелі боцікі, жалобна крумкалі жабы.

Іван нахіляўся над ручаём і пытаўся ў жабы:

– Кума-кума, што варыла?

– Бурак – боршч. Бурак – боршч. Бурак – боршч... – крактала Марычка.

– Буракі-кі-кі! Буракі-кі-кі! Буракі-кі-кі! – верашчалі абое, заплюшчыўшы вочы, ажно жабы здзіўлена змаўкалі.

Гэтак пасучы, яны не раз гублялі авечак.

Калі падраслі, забавы сталі ўжо іншыя.

Цяпер Іван быў юнаком, стройным і моцным, як яліна, намазваў валасы маслам, насіў шырокі чэрас і шыкоўны капялюш. Марычка хадзіла з каснікамі, а гэта павінна было значыць, што яна ўжо на выданні. Не пасвілі больш ягнят разам і страчаліся толькі на свята ў нядзелю. Сыходзіліся каля царквы або недзе ў лесе, каб старыя не ведалі, як любяцца дзеці варожых родаў. Марычцы падабалася, калі ён іграў на флаяры. Задуменны ўвесь час, ён узіраўся кудысьці за горы, нібы бачыў, чаго не бачылі іншыя, прыкладваў узорыстую дудку да поўных вуснаў, і цудоўная песня, якой ніхто не іграў, ціха спадала на зялёную атаву царынак, дзе прывольна паслалі свае цені яліны. Холадна было і мароз ішоў па скуры, калі выляталі першыя гукі. Нібыта зімы ляжалі на мёртвых гарах. Ды вось з-за гары ўстае ўжо бог-сонца і кладзе сваю галаву на зямлю. Зрушыліся зімы, збудзіліся воды, і зазвінела зямля ад спеву ручаёў. Рассыпалася сонца пылам кветак, лёгкім крокам ступаюць па царынках маўкі, а пад нагамі ў іх зелянее першая трава. Зялёным духам дыхнулі яліны, зялёным смехам засмяяліся травы, на ўсім свеце толькі дзве фарбы: у зялёнай – зямля, у блакітнай – неба... А долам Чарамош імчыць, гоніць зялёную кроў гор, неспакойную і шумлівую...

Трамбіта!.. Туру-рай-ра... Туру-рай-ра...

Затахкала сэрца ў аўчароў, забляялі авечкі, учуўшы пашу... Шуміць травой халодная паланіна^[11], а з дзікага ламачча, з берлагу, устае на заднія лапы мядзведзь, спрабуе голас і ўжо бачыць заспаным вокам сваю спажыву.

Хвошчуць ліўні вясновыя, грукаюць громам горныя вяршыні – і злы дух холадам вее ад Чарнагоры... а тут раптам з’яўляецца сонца – быццам божы лік – і ўжо звоніць у косы, што кладуць сена ў пракос. З гары на гару, з ручаіны ў ручаіну пырхае каламыйка, такая лёгенькая, празрыстая, што чуеш, як у яе за плячыма трапечуцца крыльцы...

Ой, прыбегла з паланіны

Белая авечка —

Люблю цябе, мая любка,

І тваё славечка.

Ціха звоніць ігліца ялін, ціха шэпчуць лясы халодныя сны летняй ночы, плачуць званочкі кароў, і горы няспынна спускаюць свой сум у патокі.

З ляскам і стогнам ляціць недзе ў даліну ссечанае ў лесе дрэва, аж горы ў адказ уздыхаюць, – і зноў плача трамбіта. Цяпер ужо на смерць... Спачыў нехта навекі пасля цяжкае працы. Закувала зязюленька дый каля Мянчыла... ой чыясьці галованька ды ў зямлі спачыла...

Марычка адгукалася на ігру флаяры, як галубка да шызага голуба, – каламыйкамі. Яна іх ведала безліч. Адкуль яны браліся – не магла б расказаць. Яны, здаецца, гушкаліся з ёй яшчэ ў калысцы, пялёхкаліся ў калдабане, узыходзілі ў яе грудзях, як узыходзяць кветкі-самасейкі на сенажацях, як яліны растуць па гарах. Куды б ні кінула вока, што б ні сталася на свеце: прапала авечка, пакахаў хлопец, здрадзіла дзяўчына, захварэла карова, зашумела елка – усё вылівалася ў песню, лёгкую і простую, як тыя горы ў іх даўнім, пачатковым жыцці.

Марычка і сама ўмела складаць песні. Седзячы на зямлі поруч з Іванам, яна абдымала свае калені і ціха гайдалася ў такт. Яе круглыя лыткі, апаленыя сонцам і голыя ад калень да чырвоных анучак, чарнелі пад падолам сарочкі, а поўныя губы міла ламаліся, калі яна зачынала:

Закувала зязюленька у зялёным лесе.

Ой, склалася ў Марычкі каламыйка-песня...

Марыччына песня апавядала ўсім пра добра знаёмую падзею, яшчэ свежую: як зачаравала Андрэя Параска, як ён паміраў ад таго і навучаў іншых не любіць чужых маладзіц. Або пра гора маці, сын якой загінуў у лесе, прыдушаны дрэвам. Песні былі сумныя, простыя і сардэчныя, ажно рвалі сэрца. Яна іх звычайна канчала:

Ой, кувала мне зязюля ды каля крынічкі.

А хто склаў жа каламыйку? Йванкава Марычка.

Яна даўно ўжо была Іванкава, яшчэ з трынаццаці гадоў. Што ж у тым дзіўнага было? Пасучы статак, бачыла часта, як палююць каровы або маркатуюць авечкі, – усё было так проста, звычайна, як свет стаіць, што ні адна нячыстая думка не запарушыла ёй сэрца. Праўда, каровы ад таго становяцца цельныя, а авечкі котныя, але людзям памагае варажбітка. Марычка не баялася нічога. За поясам, на голым целе, яна насіла часнык, над якім шаптала варажбітка. Ёй нішто цяпер не зашкодзіць. Успамінаючы гэта, Марычка гарэзна пасміхалася сама сабе і абдымала Івана за шыю.

– Любы Іванка! Ці будзе з нас пара?

– Як Бог дасць, мая салодзенькая.

– Ой не! Вялікі гнеў трымаюць у сэрцы нашы старыя. Не налюбіцца нам.

Тады яго вочы цямнелі і тапарок угрызаўся ў зямлю.

– Мне не трэба іх згоды. Хай што хочуць робяць, а ты будзеш маёю!

– О-ё-ёй! Што ты гаворыш...

– Што чуеш, галубка.

І ўсё роўна, як на злосць старым, ён на танцах круціў дзяўчынай так, што аж пасталы разлазіліся.

Аднак не ўсё так складалася, як думаў Іван. Гаспадарка яго руйнавалася, ужо не было каля чаго ўсім увіхацца, і трэба было ісці ў наймы.

Маркота грызла Івана.

– Давядзецца ісці на паланіну, Марычка, – сумаваў ён загадзя.

– Што ж, ідзі, Іванка, – пакорліва адказвала Марычка. – Такая, відаць, наша доля...

І яна каламыйкамі ўпрыгожвала іх разлуку. Ёй было шкада, што надоўга перапыняцца іхнія сустрэчы ў ціхім лесе. Абдымала за шыю Івана і, тулячы да яго твару бялявую галоўку, ціхенька спявала яму над вухам:

Мяне ўспомні, мой міленькі,

Хоць разок адзіны,

А я цябе прыгадаю

Сем раз на гадзіну.

– Успомніш?

– Успомню, Марычка.

– Нічога! – суцяшала яна яго. – Ты будзеш, мой родны, аўчарыць, а я сенаваць. Узлезу на капу дый пагляджу ў горы на паланінку, а ты мне затрубі на трамбіце... Можа, пачую. Як туман будзе ападаць на горы, я сяду ды заплачу, што не відаць майго любага. А як у пагодлівую ночку высыплюць на небе зоркі, я буду прыглядацца: якая зорка над паланінкаю – тую бачыць Іванка... Толькі спяваць пакіну...

– Чаму? Спявай, Марычка, не губляй весялосці сваёй, я хутка вярнуся.

Але яна толькі сумна галавой хістала.

Ой, мае вы каламыйкі,

Дзе я вас схаваю?

Хіба вамі, каламыйкі,

Дол пазасяваю, —

ціха абазвалася да яго Марычка.

Вы будзеце, каламыйкі,

Травой разрастацца,

А я буду, маладзенька,

Слязой умывацца.

Марычка ўздыхнула і яшчэ сумней дадала:

Ой, як добрай будзе доля,

Я вас пазбіраю,

А як дрэннай стане доля,

Я вас занядбаю...

– Так і я... Можа, і занядбаю...

Іван слухаў тонкі дзявочы галасок і думаў, што яна даўно ўжо ўсё засеяла каламыйкамі сваімі, што іх спяваюць лясы і сенажаці, пагоркі і паланіны, звоняць ручаі і выспеўвае сонца... Але прыйдзе пара, ён вернецца да яе, і яна зноў пазбірае каламыйкі, каб было чым адбыць вяселле.

***

Цёплым вясновым ранкам ішоў Іван на паланіцу.

Лясы яшчэ дыхалі халадком, горныя воды шумелі на спадах, а сцяжынка радасна падымалася ўгару паміж варыннем^[12]. Хоць яму цяжка было пакідаць Марычку, аднак сонца і тая шумная зялёная воля, што падпірала вяршынямі неба, улівалі ў яго бадзёрасць. Ён лёгка скакаў з каменя на камень, як горны ручай, і вітаў стрэчных, радасна прыслухоўваючыся да свайго голасу:

– Слава Ісусу!

– Навекі слава!

Па далёкіх узлобках журыліся ціхія гуцульскія селішчы, вішнёвыя ад яловага дыму, якім пракурыліся наскрозь вострыя стрэшкі абарогаў з пахучым сенам, а ў даліне кучаравы Чарамош злосна пабліскваў сівізною ды свяціўся пад скаламі нядобрым зялёным агнём. Пераходзячы ручай за ручаём, мінаючы хмурыя лясы, дзе часам абзывалася званком карова або вавёрка ссыпала ўніз пад яліну аб’едкі шышак, Іван падымаўся ўсё вышэй. Сонца пачынала пячы, і камяністая дарожка муліла ногі. Цяпер ужо хаты трапляліся радзей. Чарамош расцягнуўся ў даліне, як срэбная нітка, і шум яго не даходзіў. Лясы саступалі месца горным сенажацям, мяккім і густым. Іван плыў па іх, як па кветкавых азёрах, нагінаючыся часам, каб аздобіць капялюш пучком чырвоных смолак або бледным вянком златаквету. Бакі гары западалі ў глыбокія чорныя правалы, у якіх нараджаліся халодныя патокі, куды не ступала чалавечая нага і дзе раскашаваў толькі буры мядзведзь, страшны вораг жывёлы, – «вуйка». Вада пападалася радзей. Затое як прыпадаў ён да яе, калі знаходзіў ручай – той халодны крышталь, што абмываў дзесьці жоўтае карэнне ялін і ажно сюды прыносіў гоман лясоў! Каля такой ручаінкі нейкая добрая душа заўсёды пакідала конавачку ці нават гладышок сыраквашы.

А сцежка вяла ўсё далей, кудысьці ў ламачча, дзе гнілі адна на адной калючыя елкі, без кары і шыгалля, як косткі. Пуста і дзіка было на тых лесавых могілках, забытых Богам і людзьмі, дзе толькі такавалі глушцы ды поўзалі гадзюкі. Тут была цішыня, вялікі спакой прыроды, строгасць і сум. За плячыма ў Івана раслі горы, блакітнелі ўдалечыні. Арол узнімаўся з каменных брылёў, бласлаўляючы іх шырокім размахам крылаў, адчувалася халоднае паланінскае дыханне, і разрасталася неба. Замест лясоў цяпер слаліся па зямлі ядловец, чорны дыван паўзучых ялін, у якім заблытваліся ногі, і мох, які адзяваў камень у зялёны шоўк. Далёкія горы адкрывалі адна за адной свае вяршыні, выгіналі хрыбты, уставалі, як хвалі ў сінім моры. Здавалася, марскія буруны застылі якраз у тое імгненне, калі бура падняла іх з дна, каб кінуць на зямлю і заліць свет. Ужо сінімі хмарамі падпіралі далягляд букавінскія вяршыні, спавіваліся блакітам блізкія Сініца, Дзямброня і Белая Кабыла, курыўся Ігрэц, калола неба вострым спічаком Гавэрла, і Чарнагора цяжкім сваім целам душыла зямлю.

Паланіна! Ён ужо стаяў на ёй, на гэтай высокай лугавіне, укрытай густою травою. Блакітнае мора разгневаных гор аблегла Івана шырокім колам, і здавалася, што тыя бясконцыя сінія валы ідуць на яго, гатовыя ўпасці да ног.

Вецер, востры, як наточаны тапор, біў яму ў грудзі, яго дыханне злівалася з дыханнем гор, і гордасць напоўніла Іванаву душу. Ён хацеў крыкнуць на ўсю моц, каб рэха пакацілася з гары на гару, аж да небакраю, каб захістаць мора вяршынь, але раптам адчуў, што яго голас прапаў бы ў тых прасторах, як камарыны піск...

Трэба было спяшацца.

За ўзлобкам, у далінцы, ён знайшоў закураную стаю^[13]. Дзірка для выхаду дыму чарнела ў сценцы халодным правалам. Загарадкі на авечак стаялі пустыя, і аўчары ўвіхаліся там, каб было дзе начаваць пры скаціне. Старшы аўчар здабываў жывы агонь.

Ушчаміўшы ў шула лучыну, два чалавекі цягалі рэмень, ад гэтага лучына круцілася і скрыпела.

– Слава Ісусу! – павітаўся Іван.

Але яму нічога не адказалі.

Таксама фуркала лучына, і два чалавекі, засяроджаныя і строгія, тым самым рухам цягалі рэмень. Лучына пачынала курэць, і скора маленькі агеньчык выскачыў з яе і запалаў з абодвух канцоў. Старшы аўчар набожна падняў агонь і ўторкнуў у кастрышча, складзенае каля дзвярэй.

– Навекі слава! – павярнуўся ён да Івана. – Цяпер у нас ёсць жывы агонь, і пакуль ён гарэцьме, ні звер, ні сіла нячыстая не возьме скаціны дый нас, грэшных...

І завёў Івана ў стаю, дзе ад парожніх даёнак, дзежак ды голых лавак патыхала запусценнем.

– Заўтра прыгоняць нам скаціну, каб толькі памог Пан Бог усю людзям аддаць, – абазваўся аўчар і расказаў, што Іван павінен рабіць.

Штосьці было спакойнае, нават велічнае ў словах і ў рухах паланінскага гаспадара.

– Міка!.. – гукнуў ён праз дзверы. – Раскладзі барзджэй агонь у стаі...

Тонкі кучаравы Мікола, з поўным жаночым тварам, унёс у стаю агонь.

– Ты ж хто, братка, будзеш – аўчар? – зацікавіўся Іван.

– Не, я – спузар, – паказаў зубы Мікола, – павінен пільнаваць вогнішча, каб не згасла, бо будзе бяда!.. – Ён нават з жахам азірнуўся наўкола. – Дый вады схадзіць да ручая, дый у лес дроў...

Тым часам вогнішча разгаралася. Поўным павагі рухам, як даўнейшы жрэц, падкідваў у яго старшы аўчар сухі ельнік ды свежыя лапкі, і сіні дым лёгка ўзнімаўся над ім, а далей, адкінуты ветрам, чапляўся за горы, перабіраўся праз чорную паласу лясоў і слаўся па далёкіх блакітных вяршынях.

Паланіна пачынала сваё жыццё жывым нязгасным агнём, што меўся яе бараніць ад усяго ліхога. І, нібы ведаючы пра гэта, агонь горда віўся сваім змяіным целам, дыхаў усё новымі клубамі дыму...

Чатыры дужыя аўчаркі, паклаўшы на траву свае кажухі, глядзелі задумліва ў горы, гатовыя ў адну хвіліну ўскочыць на ногі, выскаліць зубы ды натапырыць поўсць.

Дзень ужо гас. Горы мянялі сваё блакітнае ўбранне на ружовыя з золатам рызы.

Мікола клікаў вячэраць.

Тады сышліся ў стаю ўсе аўчары і паселі каля жывога агню, каб спакойна з’есці сваю першую паланінскую кулешу...

***

Якая ж тая паланінка стала ўвесну вясёлая, калі стрэла гурт авечак з навакольных сёлаў!..

Старшы аўчар, нібы дух паланіны, абходзіць з агнём стойла. Выгляд мае паважны, як у жраца, ногі ступаюць цвёрда і шырока, а дым з галавешкі пырхае за ім крылатым змеем. На вароты стойла, куды маюцца пераходзіць авечкі, аўчар кідае агонь, а сам прыслухоўваецца. Ён чуе ход паланінскі не толькі вухам. Ён сэрцам чуе, як з глыбозных далін, дзе кіпяць рэкі і рвуць берагі, з ціхіх селішчаў і царынак коціцца ўгору, на покліч вясны, жывая хваля жывёлы і пад нагамі ў яе радасна ўздыхае зямля. Ён чуе далёкае дыханне атары, рыканне кароў і ледзь улоўны зык песень. А калі нарэшце паказаліся людзі і ўзнялі ўгору доўгія трамбіты, пазалочаныя сонцам, каб прывітаць паланіну сярод сініх вяршынь, калі забляялі авечкі і шумлівым патокам залілі ўсе загарадзі, старшы аўчар упаў на калені і выставіў рукі ў неба. За ім схіліліся ў малітве аўчары і людзі, што прыгналі скаціну. Яны прасілі Бога, каб у авечкі было гарачае сэрца, як гарачы агонь, які пераступала, каб Божухна міласэрны ратаваў хрысціянскую жывёлу на росах, на водах, на ўсіх пераходах ад усялякага ліха, звера і выпадку. Як памог Бог сабраць жывёлу разам, каб так памог усю людзям аддаць...

Ласкава слухала неба шчырую малітву, дабрадушна хмурыўся Бэскід, а вецер, пралятаючы далей, старанна прычэсваў травы на паланіне, як маці дзіцячую галоўку...

***

Паланінка, верхавінка, чым ты так зрадзела, ці не тымі авечкамі, на якіх глядзела?..

– Ашкір! Ашкір! – падганяе ззаду аўчар. Авечкі лена згінаюць калені, трасуцца на тонкіх ножках і цярушаць воўну. – Ашкір! Ашкір! – Голыя морды, са старэчым выразам нуды, растульваюць слінявыя губы, каб паскардзіцца бог ведае каму: «Бэ-э... мэ-э...» Два аўчары вядуць гурт. Чырвоныя порткі разразаюць паветра, ад руху ківаецца кветка на капелюшы. – Шкір-шкір!.. – Аўчаркі прынюхваюцца да ветру і адным вокам скоса пазіраюць на авечак, ці ўсё ў парадку. Трэцца воўна аб воўну, белая аб чорную, падымаюцца пухнатыя хрыбты, як дробныя хвалі ў возеры, і дрыгаціць атара. – Да гурту! Да гурту! – Гарлавы вокліч вяртае крайніх у атару, трымае паводку ў берагах. Горы блакітнеюць навокал, як мора, вецер грувасціць на небе хмары. Трасуцца кучаравыя авечыя хвасты, а галовы ўсе нахіліліся, і белыя пляскатыя зубы выгрызаюць да кораня салодкі дзядоўнік, чартапалох, ружовую канюшыну. – Шкір! Шкір! – Сцеле паланіна атары пад ногі свой кілім, а яна накрывае яе рухомым рабым кажухом. Хрум-хрусь... Бэ-э... мэ-э... Хрум-хрусь... Цені ад хмар блукаюць па бліжэйшых узгорках, перасоўваюць іх з месца на месца. Ходзяць, здаецца, горы, як валы ў моры, і толькі далёкія непарушна блакітнеюць на месцы. Сонца заліло авечую воўну, рассыпалася ў ёй вясёлкай, запаліла травы зялёным агнём, за аўчарамі ідуць доўгія іх цені. – Да гурту! Да гурту! – Хрум-хрусь... Хрум-хрусь... – Нячутна ступаюць пастухі ў пасталах, коціцца мякка воўністая хваля па паланіне, а вецер пачынае іграць на далёкім варынні. «Дз-з...» – тонка спявае ён на адшчапанай трэсцы, дакучна звініць, як муха. «Дз-з...» – гучна абзываецца другое варынне, наводзячы сум. Хмары ўсё прыбываюць. Яны ўжо закрылі паўнеба, гасне далёкі Бэскід і чарнее, і пахмурнее ў ценях, нібыта ўдавец, а паланіна яшчэ маладая. І пытаецца вецер тонкім голасам у варыння: «Чаму ж ты не жэнішся, высокі Бэскідзе?» «Бо зялёная паланінка за мяне не пойдзе», – сумна ўздыхае Бэскід. Блакітнае неба ўмурзалася ў шэрань, мора гор пацямнела, паланіна пагасла, і атара авечак паўзе па ёй, як шэры лішай. Халодны вецер распраўляе крылле і б’е ім у грудзі пад безрукаўку. Так цяжка дыхаць, што хочацца павярнуцца да яго спінаю. Няхай б’е... Тонка заводзіць варынне, як муха ў павуцінні, скуголіць боль невыносны, плача самотны сум... Дз-з... дзы-ы... Не змаўкае, бесперастанку. Выцягвае жылы і рэжа нажом па сэрцы. Хацеў бы не слухаць, але нельга, хацеў бы ўцячы – ды куды? Ашкір-ашкіра!.. А ты куды?.. Ліха б на цябе! Шкір-шкір!.. Мурка!.. Але Мурка ўжо адварочвае. Абганяе авечку, вецер настаўбурыў на ім поўсць, а ён злавіў ужо зубамі за карак авечку і кінуў у атару. Дз-з-ы-ы... Дз-з-і-і... Так зубы баляць аднастайным і нясцерпным болем. Сцяў бы зубы і змоўк. Дзынькай, чорт бы цябе пабраў! Што гэта плача? Мабыць, «той», каб ён каменем стаў!.. Вось так, здаецца, упаў бы на зямлю, знясілены, заткнуў бы вушы пальцамі ды заплакаў... Бо ўжо не можаш далей... Дзы-ы-ы... Дз-з-і-і... Божа!

Іван вымае флаяру і дзьме ў яе штосілы, але «той», вар’ят, мацнейшы за яго. Ляціць ад Чарнагоры, як раскілзаны конь, б’е капытамі травы і размятае грывай гукі флаяры. А Чарнагора, як ведзьма, лыпае бяльмом – снежным полем – з-пад чорных распластаных валасоў і пужае. Дз-ы-ы... Дзі-у-у...

Закаціліся авечкі ў далінку, і тут зацішней.

На шэрым небе выглянула блакітнае азерца. Вострая паланінская трава мацней запахла. Азерца ў небе выходзіць з берагоў і ўжо шырока разліло воды. Заблакітнелі зноў вяршыні, а ўсе даліны наліліся золатам сонца.

Іван углядаецца ўніз. Там недзе, сярод гор, дзе людзі, па зялёнай траўцы паходжваюць Марыччыны белыя ногі. Яе вочы скіраваны на паланіну. Ці спявае свае песенькі? А можа, сапраўды, парассявала па гарах, па долах, яны ўзышлі кветкамі, а Марычка замоўкла?

Ой, як будуць аўчарыкі

Авечачак пасці,

Будуць мае каламыйкі

За капялюш класці... —

згадваецца яму мілы дзявочы голас, і ён зрывае кветку і ўтыркае ў капялюш.

Да гурту... Да гурту... Сонца пячэ. Робіцца душна. Коцяцца авечкі, фыркаюць на бягу, крывяць старэчыя губы, каб лацвей сцяць зубамі салодкі дзядоўнік, ды пакідаюць пасля сябе свежыя шарыкі. Хрусь-хрусь... Хрум-хрум... Трэцца воўна аб воўну, белая аб чорную, падымаюцца хрыбты, як у возеры хвалі... Бэ-э... мэ-э... а сабакі ўжо трымаюць атару ў берагах.

Стаміліся аўчаркі. Кладуцца і задыхана сапуць у траве. На доўгі чырвоны язык, што звісае між ікламі, садзяцца мухі.

– Да гурту! Да гурту! – злосна галёкае Іван, і ўжо сабакі пры авечках.

Далёка, на паланіне, пад густым лесам, пасуцца каровы. Пастух абапёрся ў задуме на доўгую трамбіту.

Так паволі цягнецца час! Горнае паветра прапаласкала грудзі, хочацца есці. І як самотна! Стаіш тут маленькі, як быліна ў полі. Пад нагамі – зялёны востраў, які абліваюць блакітныя воды далёкіх гор. А там, на суровых дзікіх вяршынях, на бязводдзі і бязлюддзі, гнездзяцца ўсялякія здані, нячыстая сіла, з якой цяжка змагацца... Толькі адно – берагчыся...

Ашкір-ашкіра! Пхнуцца авечкі зялёным полем, мякка ступаюць па траве пасталы... Цішыня такая, што чутно, як кроў цячэ ў жылах... Сон адольвае. Кладзе мякенькую лапу на вочы і на твар і нашэптвае на вуха: спі... Авечкі меншаюць перад вачыма... Вось ужо з авечак сталі ягняты, а вось нічога няма. Паплылі травы, як зялёная вада. Прыходзіць Марычка. Ой не абдурыш, нябожа, ой не... Іван ведае, што гэта маўка, лясная русалка, а не Марычка, што гэта яна зводзіць яго. Штосьці цягне яго за ёй! Не хоча, а ўжо плыве, як плывуць травы зялёным патокам...

І раптам дзікі перадсмяротны роў каровы выкідвае яго са сну. Што? Дзе? Пастух як стаяў, абапёршыся трамбітай на зямлю, так і застыў. Рыжы бугай стукнуў нагамі аб зямлю, выгнуў валасатую шыю і падняў хвост. Ён ужо імчыць на той роў, высока скача і рве нагамі траву. Рэжа нагамі паветра. Пастух схамянуўся і гоніцца за ім да лесу. Бахнуў у лесе стрэл. Бах-бах-бах... – загрымелі са стрэльбаў вяршыні. Бах-бах-бах... – адазваліся далейшыя, і ўсё нямее. Цішыня.

«Пэўна, «вуйка» задраў карову», – думае Іван і пільней прыглядаецца да сваёй атары.

– Да гурту! Да гурту!.. – Сонца нібы заснула, вецер заціх і перанёсся з зямлі на неба. Ён ужо грувасціць там хмары, такое ж мора хрыбтоў, якое бачыў вакол паланіны. У бясконцых прасторах загінуў час, і невядома, ці дзень стаіць ці мінае...

Раптам да вуха далятае даўно чаканы покліч трамбіты. Ён прыносіць ад стаі пах кулешы і дыму ды доўгім меладычным трымценнем апавядае, што кашары чакаюць авечак...

– Ашкір-ашкір!.. – Гойсаюць сабакі, бляюць авечкі і льюцца стракатым патокам у даліну, трасучы вымем, ацяжэлым ад малака...

***

Ужо трэці дзень сыпле на паланіну дожджык-макасей. Закурыліся вяршыні, ухуталася неба, і ў шэрым змроку зніклі горы. Авечкі ледзьве валакліся, цяжкія, набрынялыя вадою, як губка; апратка на аўчарах стала халодная і цупкая. Толькі і спачынку было, што пад стрэшкай у струнцы^[14] ў часе даення.

Іван сядзіць, упёршыся плячыма ў дошку, а нагамі сціскае даёнку. Каля яго – чорны калматы козар^[15] што за кожным словам кляне, а там яшчэ аўчары. Нецярплівыя авечкі, у якіх прыбывае малако, пруцца з загарадкі ў струнку, каб іх скарэй падаілі. Аднак жа пачакайце, няўструі, бо так не пойдзе!.. Толькі па адной...

– Шкір! – злосна кідае ззаду паганяч у авечы натоўп ды пляскае мокрай пугай. – Шкір! Шкір!.. – падбадзёрваюць аўчары і адхіляюць калені ад дзіркі, кудою скача ў струнку авечка. – А! Каб цябе чорт... – кляне козар і не канчае: скажы толькі ў такую часіну!

Звыклым рухам Іван хапае авечку за хрыбціну і цягне да сябе задам на шырокую даёнку. Пакорна стаіць авечка, нязручна растапырыўшы ногі, такая дурная, і слухае, як цурчыць з яе малако ў даёнку. – Шкір! – пляскае ззаду паганяч. – Шкір! Шкір!.. – пакрыкваюць і другія аўчары. Падоеныя авечкі, як ачмурэлыя, падаюць у загарадцы на камень, кладуць галаву на лапкі і крывяць голыя старэчыя губы. – Шкір! Шкір!.. – Іванавы рукі бесперастанку ціскаюць цёплае авечае вымя, адцягваюць даёнку, а па руках цячэ малако, што пахне лоем і патыхае з даёнкі тлустай салодкай парай. – Шкір! Шкір! – Ускокваюць авечкі, як ачмурэлыя, раскірэчваюць над даёнкамі ногі, і дзесяць аўчаровых пальцаў ціскаюць цёплае вымя. Жаласна плача мокрая атара па гэты і па той бок стрункі, падаюць у загарадку знясіленыя авечкі, а густое малако звонка цурчыць у даёнку ды зацякае цёплым ручайком аж за рукаў. – Шкір! Шкір!

Козар усміхаецца вачыма сваім козам. Яны не тое што авечкі, у іх моцнае сэрца. Не падаюць трупам, як рахманыя авечкі, а цвёрда стаяць на тоненькіх нагах. Цікаўна паднялі рожкі і ўглядаюцца ў змрок, быццам скрозь яго штосьці бачаць, і так бадзёра трасуцца ў іх тонкія бародкі...

***

Апусцелі кашары. Цішыня і пустка. Можа, дзесьці там, у глыбокіх далінах, адкуль пачынаюць расці горы, і лунаюць людскі смех ды галасы, але ў гэта верыцца мала. Тут, на паланіне, дзе неба накрывае бязлюдныя прасторы, што жывуць у самотнасці толькі дзеля сябе, вякуе адна цішыня.

Толькі ў стаі трашчыць нязгасны агонь і ўсё пасылае сіні свой дым у вандроўку. Здоенае малако важка спачывае ў драўлянай пасудзіне, над ім нахіліўся старшы аўчар. Ён ужо яго заправіў. З паліцы, дзе сохнуць вялікія круглыя боханы будзу, павявае на аўчара вецер, але не можа прагнаць са стаі паху вугалю, сыру і авечай воўны. Бо тым самым пахне і аўчар. Новыя дзежкі і даёнкі маўчаць у куце, аднак толькі пастукай па іх – і абзавецца голас. Халодная сыроватка свеціцца з конаўкі зялёным вокам. Аўчар сядзіць паміж свайго начыння, як бацька сярод дзяцей. Усё яно – чорныя лаўкі і сцены, вогнішча і дым, будз, дзежкі і сыроватка, – усё яно блізкае і роднае, да ўсяго дакранулася яго цёплая рука.

Малако ўжо гусне, але яшчэ яму не пара. Тады аўчар вымае з-за чэраса вязку драўляных калодак і пачынае чытаць. Там памечана ўсё, у той драўлянай кнізе, – хто колькі мае авечак і што каму належыць. Турбота зводзіць яму бровы, а ён упарта чытае: «Масійчук мае штырнаццаць авец, а яму належыць...»

За сценкаю стаі спузар выводзіць:

У баранчыка пытае

Аўца-крутарожка:

– Ці ты сена зелянога

Насянуеш трошка?

– Расспяваўся! – злуецца аўчар і нанава пералічвае паметкі.

Ты не знаеш, крутарожка,

Што стане зімою,

Ці ты будзеш, ці ты будзеш

Увесну жывою, —

даспеўвае спузар у сенях і ўваходзіць у стаю.

Закураны, чорны, згінаецца над агнём, і яго белыя зубы блішчаць. Патрэсквае ціха агонь.

Малако ў катле жоўкне і гусне. Аўчар схіліўся над ім засяроджаны, нават суровы. Расшпільвае паволі рукавы і па самы локаць засоўвае ў кацёл свае голыя валасатыя рукі. І так застывае над малаком...

Цяпер павінна быць ціха ў стаі, дзверы зачынены, і нават спузар не пасмее кінуць вокам на малако, пакуль там дзеецца штосьці, пакуль варожыць аўчар. Усё нібы застыла ў нямым чаканні, дзежкі затаілі ў сабе голас, прытаіліся будзы на паліцах, паснулі сном чорным сцены і лавы, агонь ледзьве дыхае, і нават дым сарамліва ўцякае ў акно. Толькі па лёгкім руху жыл на аўчаровых руках заўважаецца, што на дне пасудзіны адбываецца нешта. Рукі паволі ажываюць, то падымаюцца вышэй, то апускаюцца ніжэй, закругляюцца локці, рукі нешта боўтаюць, пхаюць і гладзяць там, усярэдзіне, і раптам з дна пасудзіны, з-пад малака, падымаецца круглае сырава цела, што нейкім цудам нарадзілася. Яно расце, паварочвае пляскатыя бакі, купаецца ў белай купелі, само белае і далікатнае, і калі старшы аўчар яго вымае, зялёныя родавыя воды звонка сцякаюць у пасудзіну...

Аўчар з палёгкай уздыхнуў. Цяпер і спузар можа глянуць. Слаўны нарадзіўся будз, аўчару на ўцеху і на спажытак людзям...

Адчыняюцца дзверы насцеж, вецер дзьме з застрэшша, агонь з радасцю ліжа чорны кацёл, у якім сыроватка спявае каламыйкі, і праз дым і агонь блішчаць у спузара зубы...

А калі сонца заходзіць, старшы аўчар выносіць са стаі трамбіту і трубіць пераможна на ўсе пустынныя горы, што дзень скончыўся мірам, што будз яму ўдаўся, кулеша гатова і даёнкі чакаюць новага малака...

***

За сваё летаванне на паланіне зазнаў Іван нямала прыгод. Раз ён пабачыў дзіўную карціну. Меўся ўжо гнаць авечак дахаты, як незнарок азірнуўся на блізкую вяршыню. Туман знізіўся і ўхутаў лес, што стаў лёгкі і сівы, як прывід. Толькі палянка зазелянела пад ім ды чарнела адзінокая яліна. І вось тая яліна задыміла і пачала расці. Расце ды расце – і вось выйшаў з яе нейкі чалавек. Стаў на палянцы, белы, высокі, і гукнуў сабе за спіну ў лес. І зараз жа выйшлі з лесу алені, адзін за адным, а ў кожнага, што выйдзе, новага – рогі яшчэ прыгажэйшыя ды весялейшыя. Гуртамі выбеглі сарны, патрымцелі на тоненькіх ножках дый пачалі шчыпаць траву. А як рассыплюцца сарны, тады мядзведзь іх заверне, як авечак аўчарка. А той бялёсы пасе – яшчэ і пакрыквае на скаціну. Тут раптам узняўся вецер, і статак як пырхнуў, так і прапаў. Не раўнуючы як бы хто хукнуў на шкло: яно запацее, а пасля знікне ўсё, нібыта нічога і не было. Ён паказваў іншым, але тыя дзівіліся: «Дзе? Адзін туман толькі».

За два тыдні «вялікі» – так аўчары пошапкам называлі мядзведзя – задраў яшчэ пяць кароў.

Часта туман заставаў авечак на паланіне. У густым змроку, белым, як малако, усё знікала: неба, горы, лясы, пастухі.

– Гэ-эй! – гукаў Іван перад сабой.

– Гэ-эй! – адгукалася глуха на яго вокліч, як з-пад вады, а адкуль, дзе быў той, хто адгукваўся, – невядома. Авечкі сівым туманам каціліся перад нагамі, а далей знікалі і яны.

Іван ішоў бездапаможны, выставіўшы рукі перад сабою, нібы баяўся на штосьці наткнуцца, і клікаў:

– Гэй!..

– Дзе ты? – адгукалася ўжо ззаду, і Іван мусіў спыняцца. Стаяў безабаронны, згублены ў ліпкім тумане, і калі прыкладаў да вуснаў трамбіту, каб абазвацца, другі канец трамбіты расплываўся ў змроку, а здушаны голас яе, тут жа на месцы, падаў яму пад ногі. Так яны згубілі некалькі авечак.