Текст книги "Дрэва вечнасці"
Автор книги: Уладзімір Караткевіч
Соавторы: Сяргей Кавалёў,Міхайла Кацюбінскі,Эліза Ажэшка,Шата Руставелі,Алесь Наўроцкі,Барыс Мікуліч,Вацлаў Ластоўскі,Людміла Рублеўская
сообщить о нарушении
Текущая страница: 22 (всего у книги 31 страниц)
Глыбокай поўначчу з трэскам разляцеліся дзверы храма. Незнаёмцы пры чорных масках уварваліся ў адпачывальню вайдзялотак. Пылалі паходні, тупалі дзесяткі ног. Жылістыя рукі таго юнака падхапілі сонную Біруту і вынеслі яе за каменныя сцены ў лес.
Ах, якая ж яна, Бірута, была дурненькая! Гэта ж так прыемна аддаць сябе ва ўладу гэтых рук, сядзець у Кейстута на каленях, ляжаць з ім на мядзведжых скурах у цяньку пад дубам, калі ён скідвае сваю сарочку і адшпільвае пояс з кінжалам, ручка якога ўсыпана дыяментамі... Гэта ж так пацешна падкідаць угору сынка Вітаўта!
Трохі пасівелі ад тых часоў валасы ў Біруты. Літоўскім князем стаў Ягайла – пляменнік Кейстута. Свайго дзядзьку Ягайла прыкончыў залатым шнурком, сарванымз дзядзькавай адзежы, а Біруціну радню перасаджаў на калы і палажыў на дубовыя плашкі пад вострыя сякеры. Сама ж Бірута паспела ўскочыць у фурманку і крыкнула фурману: «Паганяй!»
I вось двое коней пад ноканне фурмана бягуць па даразе. Ужо даўно адарвалася Бірута ад пагоні, але ўсё ж не-не ды азірнецца часам назад: ёй так і здаецца, што з-за тоўстага камля выскачыць Ягайлава пагоня, схопіць яе. А ты ж была вайдзялоткаю? Ты ж давала клятву не выходзіць замуж? Могуць, схапіўшы, ёй так сказаць. А ты хіба забыла, што робяць з тымі, хто парушае клятву? Бірута ўяўляе, як, па загаду Ягайлы, яе за парушэнне клятвы хапаюць, зашываюць у скураны мяшок разам з камянямі, кошкай, сабакам і змяёй, потым прывозяць у тым мяшку да Нёмана на дзвюх чорных каровах і блёхаюць у ваду.
Фурман, не драмі! Фурман, не шкадуй пугі і конскіх сцёгнаў!
Драбней і драбней затахкалі капыты, больш напорыста пабеглі асіны колеру таго вострага ляза, што паднята над Біруцінай раднёй.
Коні праскочылі забалочаную лагчыну... Пратарахцелі па ламаччы... Прашлэпалі паручаі... Аб'ехалі кусты арэшніку...
Фурман, не драмі! Фурман, яшчэ раз страсяні лейцамі!
Цэлы дзень ляскаюць колы па карэннях... Здаецца, пагоні ніякае няма. Марудна паўзе на ўзвышак воз. Што там чарнее на ім?
Хай трохі ачахнуць коні.
Бірута саскаквае з воза.
Яе малітву слухае прыдарожны камень.
Гэта быў валун.
Пятнаццатае стагоддзе
1411 год.
Андрэй ідзе з войска дадому, успамінае бацьку, што з раніцы да вечара прастойвае на каленях з долатам, абкіданы смалістымі стружкамі, а потым выдзеўбаныя і свежа прасмаленыя чаўны цягае да зарослага сітняком берага, дзе гулліва ўсплёскваюць шчупакі. Ідзе Андрэй, і хочацца яму хутчэй дабрацца да тых стружак, дарыбацкіх сетак... Калі сцямнее і заквакаюць жабы, ён пераскочыць суседскі пляцень, падкіне сабаку хлебны мякіш, пачэша вуха яму і засвішча. На ягоны свіст шаргануцца дзверы, выбежыпь гнуткая, як вербалозіна, Кася. Пад плёскат вёслаў, седзячы ў чаўне, яна будзе, як і раней, сварыцца, бо ў яго, Андрэя, пацалункі шалёныя. Эх, а як будзе слухаць Кася, калі ён раскажа ёй пра Грунвальдскую бітву... пра Грунвальдскае поле з узгоркамі, з адзінокімі дубамі, дзе на абочыне лесу, яшчэ добра не абсушаныя пасля начных бліскавіц, пасталі ў тры рады ратнікі з прывязанымі да кальчуг пучкамі саломы, пасталі плячо да пляча, сціскаючы дзіды, сякеры, мячы, і між радамі прагарцаваў вялікі князь Вітаўт на кані, і харугвы, паслухмяныя яго загаду, пастроіліся клінам, і лепш узброеныя воіны выйшлі наперад... Як будзе слухаць Кася, калі ён, Андрэй, раскажа, як насупраць іх на санцапёку, бліскаючы бранёю, з вышыні закаваных у латы коней, праз вузкія шчыліны надзетых на галовы жалезных гладышак на іх узіраліся рыцары, з салодкім прадчуваннем, што іхнія капыты ўтопчуць яго, Андрэеву, галаву, разам з другімі галовамі ў чырвоную пужыну... Эх, Кася, каб толькі ты бачыла, скажа, абдымаючы яе ў лодцы, Андрэй, каб толькі ты бачыла-чула, як затрубілі трубы, як усе заспявалі гімн, як бабахнулі нямецкія пушкі, як прасвісталі каменныя ядры і як пачалася бітва – як затрашчалі і пачалі ламацца дзіды, як заляскалі мячы, як забразгалі сякеры – гром, скрыгат, енк... і як дрогнула было правое крыло нашага войска, і як пабеглі былі нашы ў балота, і як сам Вітаўт, збялелы, дарэмна размахваў перад уцекачамі мячом і крычаў... і як Смаленскія харугвы, што стаялі ў цэнтры...
Ідзе Андрэй... Хістаюцца сонечныя плямы і цені хвой на пяску. Ломячы рагамі кусты белай чаромхі, збоку прабег лось, і Андрэй мацней сціснуў рагаціну на сваім плячы.
Хутка ён, Андрэй, будзе расказваць Касі пра вечар, калі ўлёгся густы пыл бітвы і ў паветры стаяў пахкрыві... пра ордэнскіх рыцараў, што ў белых– з чорнымі крыжамі – плашчах падалі з плачам на калені... пра іхнія павозкі, з якіх ён, Андрэй, выкідваў ланцугі...
Ідзе Андрэй і спыняецца... За паваротам дарогі звіняць падвешаныя да дуг бомы... Звіняць бліжэй і бліжэй...
Андрэй збочвае... Хай вазок праплывае міма... I раптам, бываюць жа нечаканасці на свеце, знаёмы голас:
– Андрэй!
Фурман прытрымлівае лейцы. У вазку, у вышытай сінімі васількамі сукенцы, Андрэй пазнае... Касю і падбягае да яе. Адкуль ты? Куды? Чаго? Колькі ж гэта лет-зім мы з табою не бачыліся? Кася, а ты слова, што давала мне, помніш?
I толькі тут заўважае Андрэй слёзы на Касіных вачах.
– Можа, памёр хто ?
– Не, ніхто...– замагільным голасам адказвае яна.
– Ну дык чаго ж ты?
Касін дрыжачы голас, і тое, што яна паведаміла Андрэю, і слёзы яе – усё гэта адбылося ліхаманкава– нібы кінуў хто Андрэя ў халодную ваду.
– Як? Не можа быць! Цябе прадалі другому князю? – рагаціна выпала з рук Андрэя.
– Не суджана быць нам з табою, Андрэйка...
Фурман узмахнуў лейцамі, і воблака пылу пакацілася за коламі вазка.
За бярэзнікам замерлі бомы... Што рабіць? Зараз жа, зараз жа павярнуць назад і ісці аж у Вільню! Аж да самога Вітаўта! Упасці перад ім, напомніць яму, што гэта яго, Андрэева, рагаціна выбіла з сядла ў часе бітвы аж самага вялікага магістра ордэна Ульрыха фон Юнгена... Напомніць яму, што гэта ён, Вітаўт, падарыў яму свой кінжал.
I Андрэй ударыў рагацінаю ў прыдарожны камень.
Гэта быў валун.
Шаснаццатае стагоддзе
1560 год.
Траскучы агонь абвуглівае сцены, клубы дыму выпаўзаюць з акон двухпавярховага дома, бушуе полымя, грыміць і абвальваецца дах разам з кроквамі. Натоўп мужыкоў, сціскаючы сякеры, нажы і косы, усё яшчэ пазірае... Няўжо праз ахопленыя полымем дзверы не выскачыць сам гаспадар гэтага дома? Няўжо ён – у жоўтых з залатымі шпорамі ботах – не ўпадзе перад іхнімі лапцямі на калені? Не будзе цалаваць аборы на іхніх лапцях?
Абвалілася сцяна, і Даніла, адзін з мужыкоў, пабрыў па чыста падмеценай алеі, спыніўся перад статуяй жанчыны, якая, выйшаўшы з вады, выціралася ручніком... Даніла хацеў плюнуць – цьфу, паскудства! – але нешта яго ўстрымала... Нешта ёкнула ў яго сярэдзіне... Статуя была падобна на яго жонку Марту... Жонка хадзіла ў панскі двор з дайніцаю, але чамусьці вярталася дадому з чыстымі, як сыр, рукамі і пахла нечым далікатным, чаго ён, Даніла, зроду не нюхаў. Мужыкі пачалі з Данілы падсмейвацца. Няўжо праўда? Даніла пачаў сачыць зажонкаю. Аднойчы, перад тым як ісці даіць кароў, Марта палезла на вышкі, выцягнула з сена празрыстую, нібы вытканую з паветра, сарочку... Значыць, мужыкі мелі рацыю...
Даніла трушком пабег па алеі, яшчэ раз ірвануў дзверы альтанкі – пуста... Няўжо ён не знойдзе ЯГО і не праткне віламі ЯМУ глотку? За сябе. За жонку Марту. За ўсіх, хто сціскае сякеры і косы.
Усюды буяла зелень. Даніла ўлавіў: нешта як бы заварушылася і кашлянула ў густым малінніку... Наставіўшы вілы, ён ступіў туды... І раптам белая кашуля ледзь не з-пад самых ног яго падскочыла і шмыгнула ўбок. Ён! Пан! Хутка-хутка замільгалі, уцякаючы, жоўтыя, з залатымі шпорамі, боты... Ах, гад! Засвістаў у Данілавых вушах вецер, засцёбала па каленях бадыллё... Вось-вось вастрыё яго віл увап'ецца ў белую кашулю з залатымі шлейкамі... Кашуля шмыгнула паўз дуб... Даніла таксама шмыгнуў паўз дуб... Кашуля затрашчала па вербалозніку... I Даніла – па вербалозніку... Кашуля прабегла па кладцы праз канаву... Кладка вузкая, зялёная... Даніла паслізнуўся і блёхнуўся ў гразь... Калі ён падняўся і азірнуўся, звінеў угары жаўранак і мелка дрыжала жылка над брывом... Прыглядаючыся, ці не шасне дзе-небудзь трава, ці не трэсне сучок, Даніла ступіў наўгад... Наперадзе яго зноў шмарганулася тая ж кашуля... «Зноў гад уцячэ!» Даніла шпурнуў наўздагон вілы... Яны прасвісталі паўз кашулю і ўторкнуліся ў грудок зямлі... I ў той жа міг вілы падхапіў пан і павярнуўся да Данілы... Зараз ужо трохзубая Данілава зброя ў панскіх руках і была нацэлена на яго, і ён міжволі, бачачы налітыя крывёю вочы, стуггіў крок назад... назад... назад... Вастрыё як бы раздумвала, што рабіць, і зрабіла крок на яго... на яго... на яго... Даніла рвануў наўцёкі... За яго спіною трашчала галлё, чуўся тупат панскіх ног, і ён адчуваў толькі, як вось-вось тры загноеныя зубы ўвап'юцца... увап'юцца... ніжэй лапаткі... ніжэй лапаткі... у шыю... у шыю... Але, здаецца, тупат ног адстае ад яго спіны... адстае... адстае... Вось яго ўжо і не чутно...
Падгіналіся ад слабасці калені, Даніла, задыханы і ўспацелы, папраставаў на дарогу і прыпаў грудзьмі да прыдарожнага каменя
Гэта быў валун.
Семнаццатае стагоддзе
1649 год.
Эміля ўжо сабралася ў Мір, у замак да сваіх суседзяў, і перад дарогаю, чакаючы, калі ў пакой зойдзе сын і аб'явіць ехаць, прысела ў крэсла. Пяць гадзін хуткай язды з начлегам на паўдарозе трэба было нейк перагораць. Узяць ці не ўзяць з сабою любі мую кошку? Яна б, Эміля, нізавошта не думала б пра паездку, але сын дзён пяць таму як вярнуўся з войска Януша Радзівіла, і яна не асмелілася сапсаваць яму святочны настрой. Не асмелілася, хоць ездзіць зараз небяспечна.
З люстра, апраўленага ў пазалочаную раму, Эмілі падміргвае яе авальна-падпухлы твар, якому масаж яшчэ вяртае маладосць. Ах, як хутка ідуць гады! А ўсяго ж трыццаць гадоў таму яна была цвёрда ўпэўнена, што не будзе пудрыцца. Здаецца ж, зусім нядаўна гарэлі ў бронзавых кандэлябрах свечкі, блішчаў паркет, плавалі рознакаляровыя шары, і яна, успацелая пасля мазуркі, выплывала на тэрасу і нырала ў свежы вецер. Ёй была даспадобы тая цвёрдасць, з якой пад гукі музыкі ў белай пальчатцы далонь Юзэфа – сябра яе мужа – лажылася ёй на плечы. Трыццаць гадоў таму чыста падмеценая алея з вязаў вывела Змілю і Юзэфа да альтанкі, і яна, помні цца, тады падумала, што муж заўсёды ў такі час з паляўнічым рогам, падвешаным да пояса, з гайнёю сабак вяртаецца дадому паўз гэтую альтанку, і таму, калі Юзэф прапанаваў ёй зайсці і пасядзець у альтанцы, яна адчула, што між імі нешта павінна здарыцца, спалохалася і адмоўна заківала галавою. Як сутаргавата сціснуў Юзэф галінку акацыі, аж з пальца яго, падрапанага вострым шыпам, капнула кроў. Перад развітаннем яна, Эміля, не вытрымала, падняла тую галінку і тым жа шыпам драпанула і свой палец.
«Навошта вы так?» – папытаўся ён.
«Хай не толькі вам баліць»,– адказала яна і, адчуваючы, як чырвань залівае ёй шчокі, запрасіла прыехаць яго паслязаўтра...
Паслязаўтра! О, якое гэта было страшнае слова!
Раней, калі муж са стрэльбаю і ў чобатах, скураныя халявы якіх ледзь не абцягвалі сцёгны, звесіўшыся з сядла, даваў перад ад'ездам ёй строгі наказ незабываць пра яго любімага сабаку, які нешта прыхворваў, яна, Эміля, толькі кусала вусны і выцірала вочы.
Але зараз, думаючы пра тое паслязаўтра і адчуваючы ў цёплай пасцелі ля мужа зябкі халадок, яна сказала яму:
«Нешта ты на паляванні даўно не быў».
«Чаму, мая Эмілька, я ж толькі што вярнуўся з лесу»,– здзівіўся муж.
«Ты знаеш, я хачу, каб у нас замест вешалак усюды былі ласіныя рогі»,– падахвоцілася Эміля.
«Так і быць! Паслязаўтра па ласёў!» – ускрыкнуў радасны муж.
Сталася так, што муж неўзабаве памёр, а Эміля нарадзіла сына. Праз дваццаць гадоў, сустракаючы спасцярожлівы сынаў позірк, яна палахліва хавала ад яго партрэт Юзэфа, але сын прысачыў партрэт, пазнаў сябе ў ім, і здагадаўся пра ўсё, і папытаўся ў яе пра тое, што змусіла яе пачырванець...
Ах, як хутка ідуць гады!
Эміля яшчэ раз зірнула ў люстра. Так бы, здаецца, усю сябе абкалола тымі шыпамі акацый, каб толькі на міг вярнуць Юзэфа і альтанку.
– Кіса, Кісанька мая,– паклікала Эміля.
Шэрая кошачка паднялася з аксамітнай падушачкі, скокнула гаспадыні на калені, потым на плячо.
Эміля заплакала, нават пусціла слязу.
Кошачка жалобна мяўкнула, пачала суцяшаць сваю карміцельку – лапай гладзіць яе па валасах, па шчацэ...
– Ах ты, суцяшальніца мая! – засмяялася Эміля.– Вазьму цябе з сабою, а?
– Мама, едзем! – у пакой зазірнуў яе сын, падпаясаны залатым слуцкім поясам з падвешанай на перавязі левай рукою. «Выліты Юзэф,– падумала яна.– Недзе там, у Міры, у замку, панначка Ядзя чакае не дачакаецца яго... Так, так, гады ідуць... Трэба ехаць...»
Эміля паднялася.
Праз хвілін дваццаць па дарозе мякка кацілася каляска, і жоўтае бярозавае галлё плыло ёй насустрач.
– Сынок, ты ж мне так і не расказаў, як было ў цябе з рукою? – папытала Эміля.
– Ударыў адзін паўстанец,– адказаў сын.
На міг Юзэф-малодшы ўспомніў, як пасля бітвы пад Лоевым яны рассядлалі ўзмыленых коней і ён зачыніўся ў пуні з маладой сялянкаю, і трэба ж такому здарыцца: яна не ўшанавала яго мужчынскае ласкі, пачала кусацца, крычаць, а потым узмахнула цэпам– і давялося пасля таго ўзмаху ўзяць на перавязь руку...
– Чым ударыў?
– Мячом,– нейк нясмела адказаў сын.
– Гэта ж болей года як цябе не было,– успомніла Эміля.
Каляска праскочыла па дрогкім мастку, трое мужыкоў агалілі кудлатыя галовы, і Эміля прызадумалася, ці змагла б яна з'есці, як ядуць яны, хлеб з сушанай гнілой дубовай кары і з мякіны...
– Так, год не быў...– задумліва пацвердзіў сын.
Уздоўж дарогі плыло зарослае асакою балота. Пад мяккае падрыгванне колаў мільгалі ўспаміны ў Юзэфа-малодшага: вось ён з вогненным кулём саломы падпальвае стрэхі ў горадзе Тураве... вось ён з высачэннай вежы замка ў Мазыры скідвае на абледзянелыя камяні казацкага атамана Міхненку... вось у Бабруйску на завостраны кол пасадзілі казацкага атамана Паддубскага, і атаман, сабраўшы апошнія сілы, канаючы, плюнуў яму ў твар...
Уздоўж дарогі бяжыць то хвойнік, то бярэзнік:
– Зірні, мама, які вялікі камень пры дарозе!..
Эміля зірнула і войкнула: трое мужыкоў, якія вельмі ж былі падобныя на тых, што агалялі галовы, выскачылі з сякерамі з-за каменя.
– Стой! – грымнуў адзін з іх і тузануў дзверцы каляскі.
– Не чапайце кошкі мае! Не чапайце! – толькі і паспела крыкнуць Эміля.
Кошкі, вядома, ніхто не зачапіў. Яе толькі адпіхнулі локцем убок. Яна адбеглася на абочыну дарогі, і тут пачула жудасныя ўскрыкі свае гаспадыні... Што такое? Пасядзеўшы трохі, кошка падкралася да каменя... Яе гаспадыня з сынам ляжалі тварамі ўгору ў крыві. Кошка жалобна замяўкала і пачала лапкай гладзіць, суцяшаць сваю гаспадыню, ёй усё здавалася, што яе гаспадыня вось-вось падымецца і засмяецца.
Маўкліва пазіраў на ўсё гэта прыдарожны камень.
Гэта быў валун.
Васемнаццатае стагоддзе
Ідзе Паўночная вайна Расіі і Швецыі. Некалі шведы будуць разбіты, будзе прасечана акно ў Еўропу, і Пётр Першы ўскочыць на святочны, устаўлены вінамі, стол і будзе танцаваць на ім і распяваць песні. Усё гэта будзе некалі, а зараз 1706 год, нізенькія і крывыя халупкі мястэчка Мір, заінелыя каўняры і бароды, рып палазоў па снезе, і Насця, паціраючы то адну, то другую шчаку, пазірае ў снежнае поле, дзе роўным, у чатыры шарэнгі, сгроем адбіваюць цвёрды крок рускія салдаты і пакрыкваюць унтэр-афіцэры. Недалёка ад казармы строй салдат рассыпаецца. Нейкая сіла цягне Насцю ўзірацца ў іх зялёныя кафтаны, чорныя вуглаватыя капслюшы, у іх чорныя вусы і доўгія валасы, што падаюць ледзь не на плечы. Аднойчы сіні драгун, што гарцаваў на кані, сарваў з пляча ружжо і прыцэліўся ў яе. Канечне, жарт, але яна войкнула і шмыгнула за вароты пад дружны салдацкі рогат. Прыадчыніўшы весніцы, калі смех аціх, Насця ўбачыла, як да драгуна падляцеў салдат са сціснутымі кулакамі... Насцін заступнік, хударлявы і стройны хлопец, на другі дзень пасля гэтае сутычкі падышоў да яе, папытаўся, як зваць, і сам назваў сваё імя, потым паведаміў ёй, што ён дваранін і з цягам часу будзе унтэрам, але, па загаду іхняга цара, ён спачатку павінен цягнуць лямку салдата. Пагаварыць Насці добра не ўдалося, бо з хаты высунулася яе маці і загадала ёй таўчы проса ў ступе. «Я ж натаўкла ўжо»,– заўпарцілася была Насця, але, убачыўшы, як маці прытопнула на яе нагою, абарвала гаворку і паклыпала ў хату. Не, яна зусім не разумее маці... Чаму яна павінна асцерагацца гэтага двараніна?
Хіба ён будзе шпагаю калоць не шведа, а яе? Ён жа такі прыветлівы, так ласкава паціскаў ёй далонь. Не, яна зусім не разумее маці...
Насця бачыць, як салдаты купкамі стаяць ля казармы, а вунь і той дваранін: ён таксама заўважае яе і вітае паднятай угору шпагаю... Вось ён падыходзіць да яе.
– Маці ваша дома? – пытаецца.
– Што, вам паклікаць яе? – з радаснай гатоўнасцю ўслужыць яму адказвае яна, і ён чаму сьці хмурнее пасля яе адказу і зу бамі шчыпле свой вус.
– Ды не... – ён перамінаецца з наг і на нагу.
Нейкі момант яны пазіраюць адно на аднаго і смяюцца. I Насця дазваляе яму расказваць пра сябе і дакранацца да свайго пляча, адчуваючы, як гэта мала, безнадзейна мала і што вось-вось высунеццаз хаты маці і зноў пакліча яе таўчы проса...
Прайшло больш года. Бяздзетны шляхціц Зыгмусь, гарбаты і нізкі, расчырванелы ад чаркі, грукае кулаком па стале – «У мяне зямлі – во!» – і лезе да Насці са сваімі расольнымі губамі, і Насця змушана цалавацца з ім. Нічога не паробіш, змушана.
Насціна маці таксама падвыпіла і ўсхліпнула:
– Не ўберагла я цябе, дачушка... А салдат ёсць салдат.
У калысцы, падвешанай да столі, заплакала Насціна малое...
28 верасня 1708 года. Рускія палкі ідуць у атаку на шведаў ля вёскі Лясной. Грымяць пушкі, трашчыць ружэйны і пісталетны агонь, ламаюцца шпагі, акрываўленыя палашы і коннікі падаюць пад капыты... О, каб ведала Насця, хто мёртвым зваліўся з каня!
Але Насця, канечне, гэтага не ведае. Чапляецца павуцінне за крывавыя каліны абапал дарогі. Яна і Зыгмусь плятуцца па сцежцы. Ён добра пад чаркаю і ўпарта мямліць адно, што ён, Зыгмусь, з ёю, Насцяю, будзе рабіць што захоча, і просіць яе, каб яна нахілілася да яго і падставіла яму свае губы. Насця азіраецца, ці няма паблізу каго з людзей, і нахіляецца... Нічога не зробіш, змушана, бо хто яе, акрамя Зыгмуся, возьме з дзіцём...
– Ты не глядзі, што я такі малы. А я, можа, вышэй от за гэтага чорта... – гаворыць Зыгмусь і паказвае на прыдарожны камень.
Гэта быў валун.
Дзевятнаццатае стагоддзе
Атлусцелы і куцы – у зялёным мундзіры і чорным трохвугольным капелюшы – Напалеон, чалавек, якому амаль усе імператары і каралі Еўропы падстаўлялі свае аголеныя галовы і віскалі ад захаплення, калі ён паблажліва паляпваў іх па спіне,– прыжмурыўся ў падзорную трубу: маршалы яго на чале сваіх карпусоў перапраўляліся на ўсходні бераг Нёмана.
10 ліпеня 1812 года непадалёку ад Міра ў зялёнае жыта ўбілася карова. Панскі пастух Мікола кінуўся з дубчыкам следам. Аборка з яго лапця развязалася, зашлёгала па густой траве, заскакала па сцежцы, пераскочыла праз канаву. Аборка блыталася і вужылася следам...
У гэты міг проста на Міколу ляцелі ўзнятыя шаблі, разяўленыя конскія морды і паласатыя грудзіны коннікаў...
Мікола рвануўся, каб выбегчы з-пад тысячы капыт, ад якіх задрыжала зямля... За нейкую патырчаку зачапілася аборка, і ён упаў.
Ён апрытомнеў, і яму захацелася агледзецца, дзе ён і што з ім. Вакол была нясцерпна балючая цемра, і ён раптам здагадаўся, што цемра была не ад таго, што стаяла ноч. Нешта слізкае, перамешанае з пяском ён адцёр са шчок і, усё яшчэ спадзеючыся на лепшае, асцярожна пальцамі дакрануўся да слізкіх, балючых і, мабыць, зусім пустых вачніц, ад якіх зараз пачыналася гэтая невыносна пякучая ноч. Чаму капыты не ўдарылі яго ў якое-небудзь другое месца? Чаму іменна сюды? I няўжо праўда, што ён зараз да самага скону павінен рукамі абмацваць сябе і тую велізарную, вогненную і чорную яму, у якой ён апынуўся?
Мікола ступіў у гэтую яму... Першы крок... другі... трэці... Потым ён задзёр угару свой твар і прыслухаўся: награецца твар ад сонца ці не? Шчокі нагрэліся – значыць, стаяў дзень. Дзень, якога ён не бачыць.
Чорная бездань, па якой ён пабрыў, то мякка шастала, то сцёбала па яго калашынах, то чвякала пад лапцямі, то зярніста і вусата тыкалася яму ў далоні. З чорнай вышыні ўсё тое, што было і тады, калі ён жыў у іншым свеце, ціўкала, шчабятала і срэбна пералівалася.
Нечакана ён зачапіўся за нешта і ўпаў. Што б гэта магло быць? Ён абмацаў грыву, капыты і сядло на спіне...
Ён брыў навобмацак і, спатыкаючыся, шмат разоў абмацваў то капыты, то сёдлы, то хвасты, то рукі, то шаблі... Недзе блізка нехта стагнаў... Далей адсюль! Далей!
Ён прыслухаўся: чуваць гаворка, смех, паасобныя выкрыкі. Але гавсрка нетутэйшая, панская. Мікола неаднойчы разводзіў на палянцы панам вогнішчы і чуў панскую мову і нават ведаў з гэтае мовы слова «мерсі». Ён узрадаваўся: вось-вось да яго падбягуць паны. Што з табою, Мікола? Доктара хутчэй! Доктар яго абгледзіць, і тады...
Ён ужо чуе трэск падпаленага ламачча, панскія галасы і рогат... Закудахкала кура, і нехта з тупатам прабег следам за тым кудахканнем. Недзе мэкнула авечка, але ляснуў стрэл, і мэкання больш не было чутно. Ад свежага паху смажаніны, якую, відаць, елі, у Міколы закружылася ў галаве. Панскія галасы нейк адразу ж змоўклі, значыць, ён, Мікола, наблізіўся да панскага вогнішча так, што яго заўважылі і апазналі...
Зараз, зараз яго перавяжуць, напояць, накормяць...
I раптам яго штурханулі ў плечы, ён захістаўся і ледзь не ўпаў... Вакол рагочуць? Што ж гэта такое? I чаму ён усюды натыкаецца на тыя ж вогнішчы з чужой гаворкаю? I чаму яго адусюль адштурхоўваюць?
– Божа мой, Мікола, што з табою? – пачуў ён раптам жончын голас. I ў наступны міг мяккія жончыны рукі абвілі яго. Так, гэта яна. Вось нават ён абмацвае на шыі яе тыя маністы, што падарыла ёй некалі пані.
– Бяжым хутчэй адсюль! – жонка схапіла яго за руку, і яны пабеглі. Але адбегліся яны недалёка, ззаду затупалі нечыя ногі, потым яго адпіхнулі, і ён толькі пачуў, як трэснула жончына кофта, як яна пачала адбівацца ад некага: «Пусціце мяне! Пусціце!» З растапыранымі рукамі ён кінуўся на невядомага ворага...
Апрытомнеў ён і пасля гэтага разу. Падняўся і пабрыў. Балючая чорная бездань стукалася аб яго то сукамі і карою дрэў, то абшаствала яго лістамі, то прыпякала ў лоб...
Ён стаяў з працягнутай рукою і маліў у гэтай бездані скарынку хлеба і глыток вады... Праз некалькі дзён, чуючы непадалёк панскую гаворку, ён, знясілены, апусціўся ля нечага цвёрдага, абмацаў яго і здагадаўся, што гэта камень.
Гэта быў валун.
Дваццатае стагоддзе
1942 год.
Сцяпан выйшаў на ўскрай бярэзніку, сунуў руку ў кішэню кажуха, саграючы цяплом далоні шурпатую паверхню лімонкі. Ён ішоў якраз той сцежкаю, на якой летась ляжала двое шаснаццацігадовых партызанаў: іх накрылі сонных на хутары, і, перш чым завезці і кінуць тут, фашысты – па ўзросту бацькі тым дзецям – паскручвалі калючым дротам ім рукі і ногі, павыколвалі штыкамі вочы, паадразалі вушы і насы і павырэзвалі на спіне зоркі.
Сцяпан пастаяў, паазіраўся... Цішыня. Усё нібы вымерла. Вунь тая крайняя хата, у якую ён баіцца зараз зайсці. Пустуе яна ці не? Учора ж людзей ачапілі аўчаркамі, аўтаматчыкі пагналі на станцыю... Што, калі ён заявіцца ў гэтую хату, а да яго так і не кінецца на шыю пяцігадовы сын? Той сын, якога ён садзіў на плечы некалі даўным-даўно, садзіў і нёс праз увесь усеяны сінімі званочкамі луг... Пустуе хата ці не?
Клубы марознае пары вырываліся з рота, шчокі заходзіліся так, нібы з іх таркай злузвалі скуру.
Ён перавёў дыханне ля прыдарожнага каменя.
Гэта быў валун.
***
Ляжыць валун, а паўз яго праходзяць і праходзяць людзі – то басанож, то пры лапцях, то пры чаравіках, то пры чобатах; пазіраюць, праходзячы паўз яго, то з-пад хусткі, то з-пад кепкі, то з-пад вушанкі; затрымліваюць на ім свае позіркі – хто на міг, хто на хвіліну, хто на болей; і ён, валун, чуе людскія гаворкі, уздыхі, шэпты, малітвы, клятвы, змовы, плач, смех...
Ляжыць валун, а паўз яго праходзяць стагоддзі і тысячагоддзі. Ляжыць? Хаця не... Па амаль кругавым шляху бяжыць ён разам з Зямлёю, каб аббегчы за год Сонца.
Як нешта адвечнае ўзвышаецца валун, але калі падумаеш, што на тым месцы, дзе ўзвышаецца ён, было некалі мора, потым горы, потым зноў мора, потым зноў горы, потым зноў... зноў...– калі падумаеш пра ўсё гэта – адчуваеш, як мала адпушчана пражыць нават гэтаму валуну, як хутка нават ён растворыцца ў бязлітаснай бездані... Але калі тое будзе? Будзе тое няхутка, а зараз да гэтага валуна, ля якога пабывалі і Даўмант, і Бірута, і Андрэй... прытуліўся спіною яшчэ адзін чалавек – Алесь.
Пра яго я і хачу расказаць.
Эліза Ажэшка
Зімовым вечарам
Яшчэ было не позна, але вельмі цёмна. На хмарным небе – аніводнай зорачкі. Вецер вірыў над самай зямлёю, слупамі ўздымаўся ўгару, шумам, енкам і свістам спяваў у глыбокай катлавіне, па дне якой праходзіў роўны, шырокі шлях замерзлай ракі. Рака з яе нізкімі берагамі і высокія адкосы катлавіны ледзь-ледзь прасвечвалі праз імглу цьмянай беллю снегу. З аднаго боку, на ўзвышшы, было зусім пуста, толькі сям-там тарчалі тонкімі рысамі дрэвы, а з другога, вышэйшага, боку па фоне цемры яшчэ чарней выступалі плямы сялянскіх двароў. Яны паблісквалі радочкам агеньчыкаў, нібы адтуль падміргвалі чырванаватыя вочы.
Над самым рэчышчам сунулася наперад постаць самотнага чалавека. На фоне цьмянай белі снегу постаць гэтая здавалася тонкай рысачкай, што хутка ўразалася ў яшчэ чарнейшую цемру. Высокія адкосы катлавіны, што ўздымаліся абапал чалавека, рабілі яго яшчэ меншым, і можна было падумаць, што гэта штосьці зусім маленькае плыве сабе па моры неабдымнай велічы. Прасторы ночы і адзіноты разліваліся вакол гэтай постаці; шумлівыя хвалі завірухі, здавалася, неслі яе па шырокім, дзікім, панурым улонні прыроды, і перад сілай яе, пагрозамі і веліччу постаць тая была кропляй, крушынкай, зярняткам пяску, каліўцам травы, якое ўпала ў бездань...
Ды так толькі здавалася, бо чалавек, што ішоў па дне той бездані, відаць, быў дужы, бо таксама, як спрытны, натрэніраваны плывец разразае ўспененыя накаты хваль, ён хутка, рашуча распорваў нізкія снежныя хвалі і вірлівыя слупы завеі. Усё, што акружала чалавека, – хоць і чорнае, дзікае, пустыннае, – не запавольвала яго хады, не рабіла яе няўпэўненай. Наадварот, штосьці папіхала яго з-заду, падганяла наперад усё мацней ды мацней. Куды? Можа, да нейкага месца ратунку ці прытулку, бачнага толькі яго вачам, што слеплі ад цемры і націску завірухі, а можа, і гэтым вачам невядомага, толькі напісанага ў цемры вогненнымі літарамі, як покліч: «Наперад! Наперад! Абы далей!»
Чалавек ішоў хутка, напрасткі, ціха, як прывід, пасоўваўся па крыху святлейшай за яго самога цемры. Часамі толькі каля ног чалавека чуўся кароткі металічны стук кія па не схаваным у снезе ўзбярэжным каменні.
Раптам чалавек спыніўся, узняў галаву ў той бок, дзе былі чорныя плямы, што цягнуліся на гары ланцугом, мільгаючы чырванаватымі агеньчыкамі. Ён глядзеў, відаць, на гэты ланцуг, а з посвістам завірухі, якая слупам узнялася з-пад яго ног, змяшаўся чалавечы стогн, поўны здзіўлення, адзін толькі працяглы гук:
– А-а-а!
Чалавек здзівіўся. Некалькі хвілін глядзеў угару, і яшчэ раз, але ўжо цішэйшы ды карацейшы покліч пачуўся з вуснаў яго паміж двух бясконца доўгіх стогнаў завірухі:
– А-а-а!
Потым ён зноў ішоў далей, аднак куды павальней, чым дагэтуль. Па рухах галавы можна было б пазнаць, з якім напружаннем чалавек глядзіць на раку, на пустыннае ўзвышша супрацьлеглай сцяны, дзе толькі зрэдку заўважаюцца тонкія рысы дрэў, як насцярожана пазірае ён на цьмянавата-белыя ўпадзіны і бугры гэтага ўзвышша, пад якім цяпер ідзе, усё больш ды больш запавольваючы хаду.
...Калісьці, у блакіце і золаце летняга дня, над гэтай ракой нахілялася яшчэ маладая сялянка ў падкасанай стракатай спадніцы, з пранікам, якім яна з лёскатам біла па шэрым палатне, прыкрытым крышталёвай плынню вады. Побач з жанчынай, на беразе, з лазовага каша, прыкрытага чырвонай хусцінай, выбіралася на свет малое мардаценькае дзіця і прагнымі вачыма пазірала на ўсеяны каменнем узбярэжны пясок, на крышталёвую плынь вады і на схіленую над вадою маці, якая, моцна стоячы на аголеных нагах, лупіла белым пранікам па шэрым палатне...
Чалавек зноў спыніўся. На ўзгорку мільгала апошнім агеньчыкам крайняя, чорная, большая за іншыя, падоўжная пляма будынкаў. Туды ішла дарога, што пачыналася ўнізе і ўсё вышэй уздымалася па адхоне, які быў менш стромы за іншыя. З аднаго боку дарогі стаялі ў цемры і ціха шумелі сосны, з другога – віліся вострыя невыразныя цені агароджы, на якую, як на парэнчы панскага ганка, снег паклаў пушыстыя падушкі.
Чалавек спыніўся. Напружана паглядзеў па дарогу, што ўздымалася ўгару. З шумам ветру, што гойсаў па нерухомым крышталі ракі, зноў змяшаўся напоўнены здзіўленнем чалавечы голас:
– А-а-а!
Чалавек доўга стаяў на дарозе, якая тут пачыналася. Вагаўся ці змагаўся сам з сабою. Моцна ўдарыў кіем па каменні. Узняў руку да галавы, але адразу апусціў яе. Паволі, вельмі паволі пачаў узбірацца па адхоне, усё вышэй ды вышэй.
...Калісьці па гэтай дарозе, на гэты адхон узнімаўся мужчына высокі і дужы, кашуля яго бялела ў асенняй імгле, босыя ногі брылі па пяску, а на плячах была сетка, праз вялікія вочкі якой паблісквала сярэбраная луска і ружавелі жабры злоўленай рыбы. За мужчынам бег босы падлетак, з горда ўзнятай галавой, з даўжэзнай вудай на плячы; ён, як жарабя з развеянай грывай, падбягаў да братоў, што з цікаўнасцю пазіралі з-за плота, расказваў ім пра рыбацкія прыгоды так гучна, з такім трыумфам, што голас яго разносіўся далёка па вёсцы, а даляцеўшы ў рэдкі сасоннік, распадаўся над магіламі на мноства напеўных вясёлых званочкаў...
Чалавек увайшоў у сасоннік, некалькі разоў спатыкнуўся на магілы, абсаджаныя нізкімі кустамі, прысыпаныя снегам так, што крыжы тарчалі над самай зямлёю. Нібы асілак цераз дамы ліліпутаў, пераступаў ён шырокімі крокамі цераз магілы і кусты, накіроўваючыся да нечага, што чарнелася пасярэдзіне вясковых могілкаў, значна вышэй за кусты, аднак ніжэй за дрэвы, якія цяпер, пад дотыкам ветру, голасна зашумелі, быццам працягла ўздыхнулі. Чалавек спыніўся і зблізку глядзеў на сцены каплічкі, на яе спарахнелыя, перакошаныя, аднак замкнёныя дзверы. Да подыху дрэў, што павольна пакалыхвалі ў цемры веерамі галін, як стогн, далучыўся чалавечы голас:
– А-а-а!
Чалавек паварушыўся, нешта металічнае зазвінела спачатку ў яго пальцах, потым каля дзвярэй, якія адчыніліся. Паказалася чорнае нутро каплічкі, дзе толькі ўгары свяціліся цьмяна-сярэбранымі плямамі два акенцы. Увайшоўшы, чалавек на хвіліну зліўся з цемрай, але неўзабаве каля яго грудзей засвяціўся агеньчык ліхтарыка, не кінуўшы на самога чалавека нават танюсенькай нітачкі святла. Гэта быў малы патайны ліхтарык; святло яго, што вузкім і хісткім струменьчыкам вырывалася з-за малой шыбіны, чалавек накіраваў на нізкую агароджу, за якою, на вялікіх запляснелых плямах сцяны, цьмяна вызначаліся абрысы распятага Хрыста. З драўлянага, выразанага няўмелай рукой распяцця вузкі і хісткі струменьчык святла перасунуўся крыху далей і асвяціў абраз, на якім Бог-айцец у хвалістым, пурпуровым уборы трымаў руку на белым шары. Бог-сын у выцвілым блакіце ўзняў угару два пальцы, а Бог-Дух Святы, распасцёршы крылы, белым голубам узлятаў ажно пад чырвоную раму абраза. І зноў струменьчык святла закалыхаўся ў цемры і ўпаў на вялікі тоўсты аркуш паперы, якая без рамы вісела на дошцы, што вытыркалася са сцяны. Там святы Юрый з высока ўзнятым кап'ём імчаўся на паласатым кані. У хісткім святле і постаць святога, і абрысы каня, і лінія кап'я то паказваліся, то знікалі, дзе выцягнутыя, а дзе скарочаныя, і ўсё гэта стварала нешта дзіўнае, незнаёмае, пагрозлівае, падобнае на апакаліпсічныя пачвары ці на нейкіх рыцараў. Вакол каплічкі больш працягла, з большым адчаем уздыхнулі дрэвы, вецер са стогнам уварваўся праз аконныя шчыліны, зашамацеў старым аркушам паперы, які надзьмуўся, як птушынае крыло, з шумам узняўся ўгару. Магло здацца, што гэты апакаліпсічны рыцар вось-вось сарвецца з месца, да якога яго прыкавалі, і з кап'ём, падобным на касу, на кані з ільвінай грывай паляціць у прастору. Са стогнамі ветру, што ўрываліся праз аконныя шчыліны, зліўся чалавечы шэпт, грубы, перапалоханы:
