Текст книги "Дрэва вечнасці"
Автор книги: Уладзімір Караткевіч
Соавторы: Сяргей Кавалёў,Міхайла Кацюбінскі,Эліза Ажэшка,Шата Руставелі,Алесь Наўроцкі,Барыс Мікуліч,Вацлаў Ластоўскі,Людміла Рублеўская
сообщить о нарушении
Текущая страница: 6 (всего у книги 31 страниц)
І сюды нахлыне вораг, землі нашыя патопча?
Не, не можа абярнуцца верабей у каршуна!»
Тут сказаў скрозь слёзы віцязь: «Нож мне ў сэрца ўстроміць трэба!
Ты, візір, не ўмееш, пэўна, сам каханнем даражыць;
Ты не ведаеш, напэўна, дружбы, што ясней, чым неба,
Бо інакш бы ты паверыў, што без друга мне не жыць!
Змеркла сонца нада мною, хто схаваў яго праменне?
Бляск яго вярнуць яскравы спосаб толькі я знайду!
Спраў маіх ніхто не можа ведаць лепш майго сумлення,
А парады люду злога толькі сеюць скрозь бяду!
Я цару ўжо не апора ні адзін, ні разам з войскам,
Бо ў журбоце безразважна і няспынна слёзы лью.
Толькі вернасцю няўхільнай правяраецца сяброўства,—
Я пайду, каб роспач друга мог адолець, як сваю!
Не магу, візір, мірыцца я са словамі тваімі;
Тут жалеза стала б воскам, а не цвёрдаю скалой,
Слёз героя не заменяць рэкі хвалямі сваімі;
Памажы,– аддзячу з часам я за ўчынак добры твой!
Калі ж цар мяне не пусціць, я ўпотай здзейсню мэту,
Хай згарыць за друга сэрца – больш няма для просьбы слоў!
Калі ты цару патрэбен, не зжыве цябе са свету;
Абяцай, што ўсе пакуты з-за мяне сцярпець гатоў!»
Адказаў візір: «Ахоплен я агнём тваім дазвання,—
Цяжка бачыць твае слёзы, меркне дня святло ў вачах;
Іншы раз – карысна слова, іншы – лепш за ўсё маўчанне:
Раскажу пра ўсё цару я, перамогшы смерці страх!»
І візір, сказаўшы гэта, у палац пайшоў адразу,
Там цара ў адзенні пышным ён вясёлага застаў;
Не хацеў псаваць настрою невясёлым сваім сказам
І збянтэжана ў задуме перад тронам ён стаяў.
Да маўклівага візіра цар уважна прыглядаўся
І спытаў: «З якой прычыны ўвесь аддаўся ты журбе?»
Адказаў візір: «Сказаў бы праўду ўсю, каб не баяўся,
Бо забіць мяне ты можаш, калі ўсё скажу табе.
Клопат мой мацней, чым гора, што мяне схіляе долу;
Хоць пасол быць мусіць смелым, страх душу маю скаваў:
Аўтандзіл твой двор пакінуць просіць царскага дазволу,
Бо ў разлуцы з Тарыэлем свет яму нямілы стаў».
Расказаў, хоць і нясмела, ўсё візір пра Аўтандзіла:
«Цар, калі б ты мог пабачыць, як хварэе ён душой,
Як ён лье няспынна слёзы, як губляе марна сілы!
Я сказаў усё. Што хочаш ты рабі цяпер са мной!»
Цар раз'юшыўся, насупіў у нястрымным гневе бровы,
Слаў з вачэй маланкі злосці, хмурыў гордае чало:
«Як адважыўся, няшчасны, ты сказаць такія словы?
Сам той злоснік або злодзей, хто спяшыць уведаць зло!
З чорнай весткай ты спяшаўся да мяне, як з добрым нечым,
Толькі здраднік ці забойца мне ўчыніў бы горшы здзек!
Як язык твой павярнуўся мне сказаць такія рэчы?
Не, візірам быць не варты несумленны чалавек!
Абмінуць благую вестку мусіць быць слуга гатовы,
Балбатаць лухту і глупства можа толькі баламут!
Лепш аглухлі б мае вушы, чым пачуць такія словы!
Я заб'ю цябе – за гэта не пашле мне бог пакут!
І калі б не Аўтандзілам да мяне ты быў пасланы,
Я, жыццём сваім клянуся, галаву б табе адсек!
Прэч адгэтуль, недарэка, дурань злосны і паганы!
Вось якім ты аказаўся, крывадушны чалавек?!»
Цар шпурнуў з размаху крэсла, ім хацеў візіра выцяць,
Ды не трапіў, хоць візіру здаўся моцным той удар.
«Як адважыўся сказаць мне, што ўцячы сабраўся віцязь?»
Слёз гарачыя струмені апяклі візіраў твар.
Слова вымавіць не мог ён, задрыжаў, як ліст у буру,
Выпаўз прэч хутчэй за дзверы, як падбітая ліса;
У палац ішоў вясёлы, а з палаца бег пануры:
Вораг так бы не нашкодзіў, як сабе нашкодзіў сам!
Ён шаптаў: «Цярпець знявагу богам мне наканавана.
Памыліўся я з-за глупства, не зазнаць мне больш уцех!
Як адважыўся так дзёрзка гаварыць я з гордым панам?
Што ж, плаціць павінен кожны, як і я, за ўласны грэх!»
Так ішоў візір няшчасны з ганьбай, сорамам і болем;
Спахмурнелы, пры сустрэчы Аўтандзілу ён сказаў:
«Як аддзякаваць табе мне; меў я радасці даволі,—
Вось прыйшоў я зганьбаваны, галаву амаль не склаў».
І, жартуючы скрозь слёзы, гаварыў далей ён другу,—
Сам з сябе ён кпіў нібыта, ледзь стрымаўшы злы папрок:
«Той губляе слуг, хто плаціць абяцанкай за паслугі;
Кажуць: даўшы добры хабар, з пекла нават чорт уцёк!
Зневажаў мяне і бэсціў цар, я ж быў, як апантаны;
Ён казаў, што я здзяцінеў, і бязглуздым абвясціў.
Дзе я сорам свой падзену, як у вочы людзям гляну?!
Я дзіўлюся сам дагэтуль, як мяне ён не забіў?!
Ведаў добра, што рабіў я, і прынёс сябе ў ахвяру,
Прадчуваў я кару злую, ўсё ж пайшоў да ўладара.
Хто пазбегнуць можа гневу, што ляціць з нябёс з-за хмары?!
За цябе гатоў хоць сёння я без страху паміраць!»
Адказаў візіру віцязь: «Мне не ехаць немагчыма.
Калі ружа вянуць стане, памірае салавей.
Жыватворную расінку ён шукае для любімай,
А не знойдзе, дык пагібель свайму сэрцу ён заве.
Не магу без Тарыэля ні сядзець, ні ў сне забыцца;
Каб знайсці яго, гатовы я бадзяцца між звяроў!
Цар дарма мяне схіляе ехаць з ворагамі біцца,—
Чым трымаць гвалтоўна сябра, лепш застацца без сяброў!
Хоць угневаны ён вельмі, ўсё ж цара я ўпрошваць буду,—
Зразумее, можа, зрэшты, як згараю сэрцам я;
Не адпусціць – дык употай волю вольную здабуду,
А калі памру, хай гіне доля горкая мая!»
Змоўклі. Віцязя паклікаў на абед візір гасцінны;
Частаваў ён госця шчодра, паднасіў яму дары,
Да гасцей старых і юных быў таксама дабрачынны;
Ад яго вярнуўся віцязь, як сцямнела на двары.
Дома ж кіпарыс чароўны тысяч сто адклаў чырвонцаў,
Трыста штук парчовых скруткаў ён са сховішча дастаў,
І, дадаўшы шэсць дзесяткаў лалаў зыркіх, нібы сонца,
Ён візіру ў падарунак са сваім ганцом паслаў.
Загадаў сказаць: «Не ў сілах адплаціць я за паслугу,—
Дык не дар, а доўг мой шчыра я прашу цябе прыняць!
Не памру – жыццё ў падзяку я табе аддам, як другу,
Я любоў сваю з тваёю пастараюся зраўняць!»
Каб уславіць Аўтандзіла, не хапае слоў на гэта,
Ён ва ўсіх сваіх учынках варты быў высокіх дум!
Памагаць павінен кожны дасягнуць другому мэты,
Верны друг не кіне друга, што патрапіў у бяду!
ГУТАРКА АЎТАНДЗІЛА З ШАРМАДЗІНАМ
Віцязь той, што сонцам ззяе, так прамовіў Шармадзіну:
«Гэта дзень маёй надзеі, сэрцу радасць ён нясе;
Ён пакажа, што ты зробіш для мяне з усіх адзіны!»
Дык знайдзі, чытач мой добры, ў дружбе іх глыбокі сэнс!
Ён сказаў: «Наконт ад'езду цар і слухаць не захоча,
Ён не ведае, што сэрцу толькі дружбы нестае
І што мне без Тарыэля ясны дзень здаецца ноччу!
Здраджу – бог на ліха згоды не даваў і не дае!
Цвёрда вырашыў быць з другам – не парушу я зароку,—
Той, хто здрадзіць свайму слову – вораг богу, танны хлус!
Сэрца ные і галосіць, бо сардэчны друг далёка,
Скасаваць нішто не зможа вечны сэрцаў двух хаўрус!
Каб давесці сваю дружбу, ёсць на свеце тры навукі:
Быць перш-наперш разам з другам, жыць у згодзе дзень у дзень;
Па-другое, ўсім дзяліцца, каб дарылі радасць рукі,
І, па-трэцяе, быць смелым, калі друг твой у бядзе!
Скарачаць размову трэба – кожны справе хай паслужыць.
Загаю я раны сэрца, калі ўдасца мне ўцячы.
Абяцай жа ў час разлукі, я прашу цябе, мой дружа,
Што выконваць будзеш шчыра ўсё, чаму цябе вучыў!
Перш за ўсё адданым службе будзь, як быць мы ўсе павінны,—
Пакажы сваю сумленнасць, непадкупнасць пакажы;
Войскам ты кіруй адменна, замак мой ахоўвай пільна;
Ты служыў дагэтуль добра, яшчэ лепш ты паслужы!
Барані свой край, каб вораг не пайшоў на нас паходам;.
Добрым будзь для добрых, злыдням не давай хады нідзе!
Як вярнуся – найвышэйшай надзялю ўзнагародай;
Служба спраўная ніколі задарма не прападзе!»
Шармадзін, пачуўшы гэта, поўны смутку, плакаў горка;
Ён сказаў: «Я не баюся заставацца сам з сабой,
Аднаго баюся: сэрца без цябе туга агорне!
Лепш у доўгую дарогу ты вазьмі мяне з сабой!
Не чутно было, каб віцязь быў адзін у падарожжы,
Не чутно было, каб кінуў у бядзе слуга яго.
Як адзін тут жыць я буду, аб табе гадаць трывожна?»
Адказаў на гэта віцязь: «Слова не змяню свайго!
Веру я ў тваю адданасць, мне любоў твая – не жарты,
Не магу з табой згадзіцца, свет варожы да мяне.
На каго я ўсё пакіну, замяніць мяне хто варты?
Супакойся, не магу я ўзяць цябе з сабою, не!
Шлях міджнура – вандраванні на чужыне ў адзіноце,
Кроў і слёзы закаханы мусіць моўчкі з гора ліць;
Лёс міджнура – ўцехі пошук, дні і ночы ў маркоце,—
Свет такім, павер мне, створан, і не нам яго змяніць!
Дзе б ні быў я, пастарайся не забыць мяне ніколі;
Сам сабе слугой я стану, да ўсяго знайду ключы.
Трэба мужным быць мужчыне і змагацца з лютай доляй,-
Той нікчэмны, спраў ганебных хто не змог перамагчы!
Я не з тых, хто ў свеце толькі агурком існуе спелым,—
Мне за друга дарагога не шкада жыццё аддаць!
Я спытаў дазволу ў сонца – ў шлях мяне пусціла смелы;
Калі я яе пакінуў, што мне дом свой шкадаваць?!
Перадаць хачу з табою запавет мой Растэвану,
Хай цябе шануе шчыра так, як я цябе любіў.
А памру – не паддавайся д'ябла хціваму жаданню,—
Плач па мне, але з адчаю сам сябе не загубі!»
АЎТАНДЗІЛАЎ ЗАПАВЕТ ЦАРУ РАСТЭВАНУ
Сеў пісаць ён запавет свой – словы сумныя ліліся:
«Цар, я змушаны таемна ехаць, каб знайсці таго,
Без каго агнём палаю, без каго жыцця не мыслю,—
Будзь жа літасцівы, гневу ты пазбаў мяне свайго!
Добра ведаю, што ўчынак для цябе мой нечаканы,
Што шукаць іду я друга – не такая ўжо віна.
Словы мудрыя Платона прывяду табе з пашанай:
«Разам з целам губяць душу і няшчырасць і мана!»
У мяне ляжыць пачатак і няшчасця й цяжкай страты, —
Ці ж забыць магу я друга, што за брата даражэй?!
Што бяздзейнаму навука філасофіі багатай?
Мэта ўсякага пазнання – стаць да ісціны бліжэй.
Што апосталы пісалі пра каханне – верыць трэба:
Сэнсу мудрых запаветаў у вяках не пастарэць.
«Нас каханне ўзвышае!» – звон іх слоў ляцеў да неба;
Калі ты не разумееш, як жа іншым зразумець?
Творца даў мне досыць сілы, каб нікому не скарыцца,
Бачыць ён усё на свеце, хоць не бачым мы яго;
На зямлі істоце кожнай вызначае ён граніцы,
Ён з адзінкі творыць сотню, з сотні робіць аднаго!
Што яму непажадана, дык таго павек не будзе.
Без прамення ружа звяне, ператворыцца ў асцё.
Ўсё прыгожае на свеце асалоду ў душах будзіць;
Мне без друга стане хутка немагчымасцю жыццё!
Ты прабач за неслухмянасць, не пазбаў сваёй увагі:
Я, палоннік дум агнёвых, твой не выканаў загад.
Мой ад'езд – бальзам гаючы, ён глыток вады ад смагі.
Дзе б ні быў я – вольнай волі я ўсё роўна буду рад!
Слёзы мне не дапамогуць, мужнасць – шлях цяпер адзіны,
Бо не ўнікнеш волі вышняй, што прызначана з нябёс.
Муж цярплівы быць павінен, не скарыцца злой гадзіне,—
Ні адна душа жывая не абыдзе ўласны лёс!
Што прызначыць бог – прыму я і пакорна і пачціва,
А вярнуся – будзе ў сэрцы хай не попел, а спакой.
Хай цябе я зноў убачу і багатым і шчаслівым;
Памагаць жа пабраціму – гэта ўвесь здабытак мой!
Цар, прыму любую кару, калі ў чым я вінаваты,
Хіба ж гэты мой учынак пакладзе на твар твой сум?
Калі здраджу Тарыэлю, буду я людзьмі пракляты,
Ён жа зганьбіць на тым свеце, як сустрэнем страшны суд!
Пра сяброў сваіх адданых клапаціцца трэба людзям.
Праклінаю бессаромных, што хаваюць здрады лёд.
Ці ж сапраўдны друг героя ў час цяжкі падводзіць будзе?
Горш няма таго ваякі, што спазніўся ў паход!
Хто ў бойцы забаяўся – асмяюць таго нашчадкі
Лепш не бачыць баязліўца, што бяжыць, схавацца дзе б.
Славу здабываць пачэсней, чым багацце і дастаткі,—
Баязлівец горш жанчыны, што на прасніцы прадзе!
Смерць не спыняць пуцявіны, што ляглі між кручаў горных;
Ці ваяка ты адважны, ці маленькае дзіця —
І старых і юных зрэшты да сябе зямля прыгорне,—
Смерць са славай лепш усё ж ткі зганьбаванага жыцця!
Цар, асмелюся нарэшце і такое я зазначыць:
Памыляецца, і двойчы, хто забыў смяротны час,—
Ходзіць смерць удзень і ўночы, хоць ніхто яе не бачыць!
Калі я цябе не ўбачу, значыць, я навек пагас!
Калі я сваю пагібель на чужыне напаткаю
І бадзягаю сканаю на чужой зямлі сырой,
Не загорнуць мяне ў саван людзі ў тым нязнаным краю,—
Ты ж згадай у сэрцы з жалем – выхаванец быў я твой!
Ты раздай маю маёмасць незаможнаму народу,
Хай багатым стане бедны, стануць вольнымі рабы;
Дай прытулак сіраціне, хто не бачыў шчасця зроду,—
Каб мяне благаслаўлялі, за мяне дабро зрабі!
Што тваіх не варта скарбніц, ты аддай таксама людзям,
Што сіротам на прытулкі, што на новыя масты.
Не шкадуй маіх здабыткаў, шчасця бедным хай прыбудзе.
Пагасіць агонь мой можаш на ўвесь свет адзіны ты!
Ад мяне ты болей вестак не чакай цяпер ніколі,
Я душу аддаў з даверам, я раскрыў свае шляхі.
Ні сябе, ні думак чыстых д'яблу я не дам адолець.
За мяне маліся богу, дараваў каб мне грахі!
Я прашу: ты Шармадзіна падтрымай сваёй увагай,
Шмат нягод яму паслала ў гэты год жыццё, як ноч.
Да яго, прашу, будзь ласкаў, не цвялі яго знявагай,
Каб дарэмна слёз не ліў ён са сваіх старэчых воч!
Запавет уласнаручны мой на гэтым я канчаю.
Пакідаю, мой настаўнік. Я ў трывозе і ў журбе.
Не смуткуй дарма, ўладар мой, ад душы табе жадаю,
Жыць на страх варожым злыдням зычу шмат гадоў табе!»
Скончыў ён і запавет свой даў у рукі Шармадзіну:
«Не марудзь, ідзі ў палацы, ўсё зрабі, як я сказаў!
Ты з усіх, адданых службе, быў дарадцам мне адзіным!»
І з крывавымі слязамі моўчкі ён слугу абняў.
МАЛІТВА АЎТАНДЗІЛА
Ён маліўся: «Бог вялікі, цар над небам і зямлёю,
Шлеш ты людзям і пакуты, шлеш ты людзям і дабро,
Непазнаны, невыказны, мудрай воляю сваёю
Памажы стрымаць каханне, што вар'юе ў жылах кроў!
Божа, ўсё табе пакорна: высі гор, прасцяг бясконцы,
Даў ты жар кахання сэрцу і стварыў яго закон.
Разлучае свет няўмольны зноў мяне з чароўным сонцам,—
Не губі ж кахання зерне, што ўзрасло з юнацкіх дзён!
Божа мілы! Без цябе я ў гэтым свеце – сіраціна.
Дзе б ні йшоў я, дзе б ні ехаў, ты мяне не пакідай:
Памажы мне знішчыць злыдняў, буру ў моры, д'ябла кпіны!
Адслужу, калі ўратуеш, прынясу ахвяру ў дар!»
Памаліўшыся, ускочыў на каня і – за вароты,
Развітаўся з Шармадзінам; той, нябога, зарыдаў,
Біць пачаў сябе ў грудзі, шчокі драць з тае гароты,—
Точыць сэрца жаль васалу, што пакінуў гаспадар!
РАСТЭВАН ДАВЕДВАЕЦЦА ПРА ТАЕМНЫ АД'ЕЗД АЎТАНДЗІЛА
Павяду цяпер расказ я пра знікненне Аўтандзіла.
Цар у гэты дзень нікога не схацеў зусім прыняць.
Раніцою ўстаў у гневе, аганькі ў вачах іскрылі;
Загадаў свайго візіра ў палац хутчэй пазваць.
Уваходзіць той нясмела, апусціўшы вочы долу.
Цар сказаў: «Забыць хачу я пра размову, што была.
Быў разгневаны я моцна ўчора, як раней ніколі,
І цябе зняважыў злосны, хоць цяпер не помню зла.
Чым я скрыўдзіў Аўтандзіла – адкажы мне проста ў вочы.
«Злосць дабра не родзіць» – мудрасць вучыць з даўняе пары.
Вось таму не злуй другога, калі сам быць добрым хочаш.
А цяпер скажы спачатку, што ты ўчора гаварыў?»
І візір, цару слухмяны, паўтарыў усё да слова.
Той праслухаў і спаспету перадаў, стрымаўшы гнеў:
«Буду я няхай лявітам, калі ты не безгаловы,
Бо, забыўшы пра пашану, супярэчыць смееш мне».
Ад цара візір пануры заспяшаўся да спаспета.
Тут ад слуг яго дазнаўся – знік таемна Аўтандзіл.
Ён сказаў: «Пайсці з дакладам – узлуецца цар за гэта;
Хай ідзе, хто больш смялейшы, каму свет ужо не міл».
Вестак цар не дачакаўся, слуг паслаў пра ўсё дазнацца,
Расказаць яму ўсю праўду не адважваўся ніхто.
І раптоўнае сумненне стала ў думкі пракрадацца:
«Збег, напэўна, віцязь мужны, хто адзін мацней за сто».
Галаву схіліўшы долу і ў вялікім засмучэнні
Загадаў ізноў візіра клікаць зараз жа ў палац:
«Хай раскажа, ашуканец, пра нядобрае здарэнне».
Той з'явіўся і ад страху на нагах не мог стаяць.
З асцярогаю да трона падышоў ён анямелы.
Цар спытаў: «Няўжо, як месяц, наша сонейка зайшло?»
І пра ўсё без ашуканства расказаў візір збялелы:
«Наша сонца ўкрылі хмары, нібы чорнае крыло».
Словы гэтыя пачуўшы, цар крычаў, як ачмурэлы,
Валасы ірваў сівыя, раздзіраў шалёна твар:
«Ты нашто мяне пакінуў, выхаванец самы смелы,
У які ты край далёкі свае крокі скіраваў?
Калі розум свой не страціў, ты не будзеш у бядоце.
Апусцеў палац мой пышны, змрок цяпер пануе тут.
На каго мяне пакінуў ты ў сірочай адзіноце?
Покуль разам мы не будзем – не пазбаўлюся пакут.
Больш цябе я не пабачу, як імчышся з палявання,
Не пабачу, як у гульнях ты паказваеш свой спрыт,
Не пачую мілагучны голас, поўны хвалявання,—
Дык нашто мне ўсё багацце, гэты трон, і меч, і шчыт?
У далёкіх вандраваннях не знясіліць цябе голад,
Дапамогуць лук і стрэлы ўзяць здабычу не адну,
Ты пакуты і бядоты пераможаш з божай воляй,
Але хто мяне аплача, калі лягу я ў труну?»
І сышліся ўсе на воклік, і пачуўся плач і лямант,
Валасы з барод ірвалі ўсе, хто блізкі быў цару.
І крычалі: «Меркне сонца, нам у вочы больш не гляне,
Не пабачыць нам у змроку яснатварую зару!»
Валадар сярод прыдворных, што дзялілі з ім гаркоту,
Гаварыў скрозь слёзы: «Гляньце, сонца нам святло не шле.
Чым мы віцязя ўгнявілі, што пакінуў нас употай?
Хто ж цяпер над нашым войскам горда стане на чале?»
І калі рыданні сціхлі, уладар спытаўся ў знаці:
«Адкажыце мне, паехаў ён са світай ці адзін?»
Тут з'яўляецца са скруткам нечакана ў палацы,
Поўны боязі і скрухі, пабялелы Шармадзін.
Ён сказаў: «Пергамент гэты я знайшоў у спачывальні,
Дзе разгубленыя слугі горка плакалі па ім.
Ён зусім адзін падаўся ў ціхі час перадсвітальны.
Самай лютай кары варты недаглядам я сваім».
Запавет перачытаўшы, цар сказаў: «З хвіліны гэтай
Каб ніхто адзенняў пышных на сябе надзець не мог.
Хай удовы і сіроты моляць бога, каб спаспета
Ад няшчасця і напасці ў дарозе засцярог».
АЎТАНДЗІЛ ЕДЗЕ ДРУГІ РАЗ ДЛЯ СУСТРЭЧЫ З ТАРЫЭЛЕМ
Зіхаціць чароўны месяц, калі знікне сонца з неба;
Побач з сонцам прамяністым ён пакорна растае.
А без сонца чэзне ружа, для жыцця святло ёй трэба.
Так і мы гібеем марна, калі мілай нестае.
А цяпер расказ прадоўжым пра блуканні Аўтандзіла.
Поўны смутку ехаў віцязь, засцілалі слёзы даль.
Ён маліў, каб сонца ярка вобраз любай азарыла,
А калі не бачыў сонца, змрокам слалася нуда.
Зубы сціснуўшы маўчаў ён, слова вымавіць не ў сілах,
З плынню шпаркай рэчкі Тыгра слёзы ён свае мяшаў.
Сам не ведаў, куды ехаў, бо з дарогі ліха збіла,
І смылела ў адзіноце шматпакутная душа.
Думаў так ён аб каханай: «Як мне вытрымаць разлуку?
Розум я з табой пакінуў, думкай мкнуся наўздагон.
І ляціць гарачы позірк, абмінуўшы тлён дакукі.
Лёс не лёгкі закаханых, толькі горай без яго.
Не знайду нідзе спакою, смутку цяжкаму адданы.
Я б даўно з сабой пакончыў, ды шкадую слёз тваіх.
Не магу я быць прычынай гора горкага каханай,
І нягоды, і пакуты ўсе сцярплю за абаіх».
Гаварыў ён: «Дзесяць коп'яў сэрца мне працялі. Гэта
Стрэлы-вейкі, што наўкола воч бяздонных сталі ўкруг.
Позірк твой цямней агату спапяліў мяне дашчэнту,
Вусны, бровы паланілі. Я ўспамінамі гару.
Сонца, ты – ўладар сусвету, ноч у дзень ператвараеш,
Часу ты не падуладна, моц вышэйшага ў табе,
Ты сузор'яў мірыяды можаш зрынуць з небакраю,—
Дык пашлі сустрэчу з любай і не дай з нуды гібець.
Ты, каго лічыў за бога мудры род людскі спрадвеку,
Дай пазбавіцца пакуты, зняць няволі ланцугі.
Я шукаю лал дзівосны, а згубіў агату кветы.
З любай быў – гарэў пакутай, без яе – памру з тугі».
Раставаў ён тонкай свечкай у пакутных тых маленнях,
Але сам ляцеў стралою, каб другім дапамагчы.
Высыпала неба зоркі – бачыў любых воч мігценне,
З імі вёў, нібы з каханай, ён гаворку ўначы.
Ён упрошваў месяц ясны: «Богам я малю – будзь ласкаў,
Ты распальваеш каханнем, ты міджнурам мукі шлеш,
Але ж ты даеш збавенне, свеціш ім надзеі бляскам,—
Дай злучыцца з той, што ззяе мне здаля ў тваім святле».
Днём знясілены спякотай, ён чакаў заходу сонца.
Каля рэчак прахалоду ён знаходзіў і начлег.
І ліліся ў плынь рачную слёз крывавыя азёрцы,
А назаўтра віхрам мчаўся ён, прыгнуўшыся ў сядле.
Як чынара, зграбны станам, ехаў віцязь, поўны жалю,
І, падстрэліўшы казулю, сеў падсмажыць пад гарой.
Сам, сілкуючыся, думаў: «Грудзі Марс працяў кінжалам,—
Ружу страціў, дык ці знойдзеш шчасце ў красцы палявой?»
Не знайду я слоў патрэбных расказаць пра ўсе нягоды,
Як бадзяўся віцязь бедны, як ён небу скаргі слаў,
Як крывавіў ружу твару, як мінаў узгоркі, броды,
Покуль сцежка да пячоры ўжо вядомай прывяла.
Тут Асмат з пячоры выйшла і, заўважыўшы героя,
З крыкам радасным падбегла, слёзы ззялі ўваччу.
Абняліся яны моцна, быццам родны брат з сястрою,—
Той бясконца рад сустрэчы, хто разлукі боль адчуў.
Аўтандзіл спытаўся ў дзевы: «Ну, а дзе ж мой брат названы?»
Адказала тая з плачам, не стрымаўшы слёз ручай:
«З той пары, як ты паехаў, не чуваць аб ім нізвання,
Дзе ён, як ён – невядома, я адна прыйшла ў адчай».
Гэта вестка-неспадзеўка, як кап'ё, працяла сэрца:
«О сястра,– сказаў са скрухай,– як жа гэта можа быць?
Мы кляліся ўзаемна, я спяшаўся, каб сустрэцца,
Як жа мог ён слову здрадзіць, як ён клятву мог забыць?
Мне ж была зусім не лёгкай з ім кароткая разлука.
Як магло такое стацца, што ён дружбу занядбаў?
Як забыцца мог на тое, што злучыла нашы рукі?
Але што дарма здзіўляцца – лёс даўно мне ліхам стаў!»
Зноў яму сказала дзева: «Разважаеш ты цвяроза,
Але ўважна ты паслухай, што скажу табе цяпер:
Той стрымае слова клятвы, хто яшчэ не страціў розум,
Ён жа стаў вар'ят сапраўдны і блукае, быццам звер.
Розум з сэрцам і душою ў адзін ланцуг скаваны,
Гіне розум, дык астатніх за сабой туды ж вядзе.
Так і віцязь звар'яцелы шнырыць зверам зацкаваным.
Дык жа ведай, што спакою не знаходзіць ён нідзе.
Не крыўдуй на Тарыэля, што пакінуў свайго друга;
Як душа яго палае, сіл не маю расказаць:
Ад пакут язык нямее і няволіць сэрца скруха,
Так кажу, бо лёс прымусіў з ім супольна гараваць.
Не, такіх выпрабаванняў не адчуў ніхто спрадвеку,
Іх не вытрымаў бы камень – перацёрся б ён на друз,
А ад слёз, што ім праліты, з берагоў бы выйшлі рэкі,
Кожны з нас мудрэц вялікі, у бядзе пакуль не ўгруз.
Запытала Тарыэля я ў хвіліну развітання:
«Што сказаць мне Аўтандзілу, калі вернецца сюды?»
Адказаў: «Пакуль жывы я – не парушу абяцання,
Буду блізка, хай чакае мяне віцязь малады.
Слова я сваё стрымаю – дружбе здрадзіць я не здольны.
Дачакаюся сустрэчы, хоць гарыць душа тугой.
Хай паплача, калі буду смерцю скошаны няўмольнай,
А жывым застане – разам шчасны момант стрэнем той».
З той пары схавала сонца для мяне сваё аблічча,
Мае стогны паўтарае толькі рэха гэтых скал.
Я блукаю па цяснінах – іх буджу я сваім клічам,
Абмінае мяне нават смерці жорсткая рука.
Кажуць людзі, што ў Кітаі камень ёсць з мудрэйшых сказам:
«Хто сяброў шукаць не хоча – першы вораг сам сабе».
Ружы шчок шафранам сталі ў таго, хто знік адразу.
Ты знайсці яго павінен – лёс падказвае табе».
Адказаў: «З табою згодзен і апраўдвацца не буду,
Толькі ведай, што для друга не шкадую я ахвяр.
Сам сябе ўсяго пазбавіў, што шукаю – я здабуду,
Так алень вады шукае, калі зморыць спёкі жар.
Тую, хто ярчэй рубіну ў жамчужным абрамленні,
Я пакінуў, хоць каханнем сэрца з сэрцам не злучыў.
Тым жа, хто асыпаў ласкай, адплаціў я несумленна,
Ім замест падзякі шчырай засмучэнне несучы.
Валадар мой і заступнік, той, хто даў мне выхаванне,
Хто, як снег, багацці сыпаў шчодрай жменяю сваёй,
Тым благім маім учынкам вераломна ашуканы.
За грахі мне ўсемагутны не пашле цяпер спакой.
Так я ўсё раблю для друга, хоць зазнаў нягод замнога,
Дзень і ноч хаджу, блукаю, а яго нідзе няма.
Дзе ж ён, той, па кім сумую, дзе лягла яго дарога?
І я, стомлены, ўжо бачу, што пакутаваў дарма.
Скончым гэтую размову, не памогуць справе словы,
Што мінула – не шкадую, як гаворыць мудрасць нам.
Не знайду, дык не вярнуся, да пагібелі гатовы;
Што ўпікаць дарэмна бога, калі тут свая віна».
Змоўк на гэтым і паехаў праз лагчыны і цясніны,
Перасек ручай бурлівы і памчаўся ў край чужы.
Халадзіў павеўны ветрык ружу, вартую рубіну,
Зноў бяздомным валацугам віцязь бедны затужыў:
«Чым жа, божа, саграшыў я, што мне шлеш цяжкую кару,
Я цярплю разлуку з другам, сам пазбаўлены ўсяго.
Аб дваіх адзін сумую, над жыццём навіслі хмары,
А загіну – божай кары спапяліць мяне агонь.
Мне асцём калючых ружаў сэрца друг параніў моцна.
Я застаўся верны клятве, ён жа здрадзіў ёй і знік.
Калі ён загіне дзесьці, стане дзень мне ноччу змрочнай,
Не знайду такога болей, хоць наш свет людзьмі вялік.
Неразумна аддавацца толькі смутку ў час няшчасны,—
Хіба слёзы калі-небудзь ратавалі ад бяды?
Лепш спакойна ўсё узважыць і кірунак выбраць ясны,
Я знайду таго, хто станам, быццам ясень малады».
Зноў на пошукі паехаў па нязведанай краіне,
Ён шукаў і клікаў друга без спачынку ноч і дзень.
Трое сутак вандраваў ён па лясах і па далінах,
Толькі друга Тарыэля адшукаць не мог нідзе.
Гаварыў ён: «Божа мілы, я жыццю свайму не рады,
Чым я грэшны, што прыпала толькі скруха ды бяда?
Ты для ўсіх суддзя адзіны, адары сваёй спагадай,
Скараці жыцця гадзіны – перамогу толькі дай!»
АЎТАНДЗІЛ ЗНАХОДЗІЦЬ НЕПРЫТОМНАГА ТАРЫЭЛЯ
Ехаў віцязь невясёлы, на гару вяла дарога.
Глянуў зверху ў лагчыну, дзе зганяла цень святло.
Раптам бачыць са здзіўленнем паміж хмызаў варанога.
Крыкнуў ён: «Нарэшце шчасце к Тарыэлю прывяло!»
Ён ажыў адразу, радасць затапіла сэрца хваляй,
Знік адчай і горкі смутак, праясніўся далягляд.
Не паспеўшы звянуць, ружа хараством ізноў заззяла;
Паляцеў ён, нібы віхар, друга ўбачыўшы здаля.
Тарыэль не адгукнуўся, распасцерты на імшары,
Белы быў, нібы кранула смерць яго сваёй рукой.
На шматкі каўнер парваны, запяклася кроў на твары,
І здавалася, што вечны ахапіў яго спакой.
Побач леў валяўся мёртвы, востры меч дамаскай сталі,
Тыгр наводдаль нерухомы, як падкошаны, ляжаў.
Па абліччы Тарыэля слёзы горкія сцякалі,
І агнём гарэла сэрца, і ў вачах свяціўся жаль.
Непрытомнасцю скаваны, ён не мог расплюшчыць вочы,
Нібы вейкі закранула смерці чорнае крыло.
Аўтандзіл паклікаў друга. Не было адказу. Скочыў
Ён з каня. Абняў, як брата, і крануў рукой чало.
Выцер твар ён Тарыэлю асцярожнаю рукою,
На зямлю прысеў і клікаў, сонны будзячы разлог.
«Ты прачніся, дружа мілы, азірніся – я з табою!»
Той падняў крыху павекі, слова ж вымавіць не мог.
Я пра ўсё, што адбылося, песні шчырыя складаю:
Дапамог сяброўскі клопат – апрытомнеў Тарыэль.
Абняліся пабрацімы. Бачыць бог, ні ў якім краю
Не знайсці такіх асілкаў – абыдзі хоць сто зямель!
Тарыэль прамовіў: «Клятву я сваю стрымаў, як бачыш.
Да сустрэчы нашай братняй я ўсё ж такі дажыў.
А цяпер мяне пакінь ты, палічу я смерць за ўдачу:
Не аддай звяругам цела, а ў магілу палажы».
Аўтандзіл сказаў: «Даволі! Ты ліхой аддаўся звадзе.
Хто не быў міджнурам юным, хто каханнем не гарэў?
Але хто з людзей смяротных у вар'яцкім гінуў чадзе,
Хто даваў наўмысне д'яблу весці свой смяротны рэй?
Калі з мудрасцю сябруеш – ведай, мудрасць так гаворыць:
Муж адважным быць павінен, не губляцца анідзе,
Цвёрдым стаць перад навалай, не схіляцца ў пакоры,
Калі ж часам з глузду з'едзе – быць тады ліхой бядзе.
Ты, мудрэц, не разумееш, мудрых ісцін запаветы.
Як сярод звяроў пустэльні сцішыш ты кахання пал?
Як, загінуўшы, пабачыш тую, хто твой вечны светач?
Для чаго здаровым лекі альбо мёртвым кветак пах?
Хто, скажы, не быў міджнурам, не палаў агнём жадання?
Не адчуў салодкай мукі, чэмер горкі цяжкіх страт?
Што раджалася без болю? Дык нашто ж твае літанні?
Хто сарваў без церняў ружу, хоць і быў той ружы рад?
Запыталі неяк ружу: «Ты красою ўсіх чаруеш,
Дык чаму шыпамі раніш?» Адказала ружа так:
«Паспытаўшы смак гаркоты, асалоду лепш адчуеш.
А краса, што ўсім даступна, траціць свой прывабны смак».
Калі кветка нежывая так разумна адказала,
Хто ж тады здабудзе шчасце без нягод і без турбот?
Не было б ад зла ратунку, каб дабро не панавала.
Ганіць свет – дарма, калі ты не зазнаў яго даброт.
Слухай, што табе скажу я. На каня хутчэй садзіся,
Думкі змрочныя гані ты ад сябе далёка прэч.
Ты жаданням сваім прагным не паддайся, не скарыся,
І гару пакут сардэчных скіне розум светлы з плеч».
Тарыэль яму гаворыць: «Слоў няма на довад важкі.
Зразумець твае папрокі сіл не мае розум мой.
Калі гора гне другога, нам лячыць яго не цяжка.
Сваю радасць адшукаю там, дзе вечны супакой.
Аднае жадаю ласкі перад смерцю я ад бога,
Каб разлучаных на гэтым, ён злучыў на свеце тым.
Каб, сустрэўшыся з каханай, кроплю шчасця меў нябога.
Будзь, прашу я, верным братам да магільнае пліты.
Зноў спаткацца з любай сэрцу ўсёй душою я жадаю,
З ёю буду я шчаслівы, як на той з'яўлюся свет.
Калі любая заплача, у адказ я зарыдаю,
Вось найлепшая парада – не губляць за сэрцам след.
Вось табе мая ўся праўда: да жыцця няма звароту,
Смерць лунае нада мною, дык жыццём не спакушай,
А пакінь мяне ў спакоі; тленне хай пачне работу,
Каб хутчэй у свеце духаў апынулася душа.
Слоў тваіх я не прымаю, не патрэбны мне парады.
Смерць пільнуе, бо замкнуўся вузкі круг майго жыцця.
Усяму, чым свет багаты, я, вар'ят, цяпер не рады,
Хутка сам я прахам стану ў цёмным царстве небыцця.
Мудрасць? Хто ёй служыць мудра? Хіба ж будзе ёй слухмяны
Той, хто сам, вар'ятам стаўшы, гіне ў роспачы цяжкой?
Не цвіце без сонца ружа, без яго прамення вяне.
Дружа, марна не турбуйся, трэба мне адно – спакой».
Аўтандзіл яму пярэчыў, заклікаў яго ўпарта:
«Ты пагібелі шукаеш – за дабро ты плаціш злом.
Кінь вар'яцтва, ўгаманіся, ваяваць з сабой не варта!»
Тарыэль яго не слухаў, быў глухі да гэтых слоў.
Аўтандзіл сказаў: «Не хочаш голас братні слухаць, дружа?
Што ж, спрачацца больш не трэба, я не буду дакучаць.
Калі ты жадаеш смерці – хай дачасна звяне ружа.
Толькі я прашу...» – І слёзы заблішчалі на вачах:
«Тую, хто абліччам – ружа між празрыстага крышталю,
Я пакінуў дзеля друга, рушыў сам у дальні шлях.
Словы царскія, ўгаворы маю волю не стрымалі,
А цяпер і ты адрокся – ўсё рассыпалася ў прах.
Дык не муч мяне дарэмна, хоць адну зрабі мне ласку —
На каня ты сядзь, саколе, дай на зуха паглядзець.
Можа,з сэрца здымеш камень, а з душы бяды апаску,
А пасля рабі, што хочаш, не спыню тваіх я дзей».
Шмат разоў упрошваў: «Едзем», бо яму было вядома,
Што журбу развеяць можа варанога шпаркі бег.
Той узняў павольна вейкі, глянуў небу ў твар бяздонны
І згадзіўся нечакана, сам не верачы сабе.
«Прывядзі каня. Я згодзен!» – адказаў на словы друга.
Аўтандзіл, каня падвёўшы, падсадзіў яго ў сядло.
Сум развеяўся паволі, коні беглі полем, лугам,
З юных душ усё цяжкое, што было, само сплыло.
Аўтандзіл, што ехаў побач, вёў душэўную размову.
Дзеля друга, як каралі, ззялі вусны ў яго.
І стары з тае гаворкі маладым бы стаў нанова.
Тарыэль святлеў абліччам, друга слухаўшы свайго.
Ну, а той – ад смутку лекар,– што ад немачы пазбавіў,
Сам заззяў у захапленні, нібы ружы яркі цвет.
Сваім словам ход разумны неразумнай даўшы справе,
Звар'яцелага сабрата ён вярнуў на гэты свет.
Момант зручны падлавіўшы, ён сказаў: «Дазволь спытацца.
Бранзалетку, бачу, носіш – падарунак дарагі,—
Знак увагі ад каханай. А скажы – не можа стацца,
Што тваё ён сэрца раніць – знак няўтольнае тугі?»
Адказаў ён: «Слоў не хопіць, каб уславіць вобраз гэткі!
Ён жыццё маё і радасць, ён – прычына ўсіх пакут.
Перад ім – усё нікчэмнасць: неба, рэкі, дрэвы, кветкі;
Слухаць тое, што не хочаш,– горш, чым горкі смак атрут».
Аўтандзіл сказаў: «Другога я чакаць не мог адказу.
Ты паслухай, што скажу я без ліслівых лішніх слоў:
