Текст книги "Дрэва вечнасці"

Автор книги: Уладзімір Караткевіч

Соавторы: Сяргей Кавалёў,Міхайла Кацюбінскі,Эліза Ажэшка,Шата Руставелі,Алесь Наўроцкі,Барыс Мікуліч,Вацлаў Ластоўскі,Людміла Рублеўская
сообщить о нарушении

Текущая страница: 2 (всего у книги 31 страниц)

Знікла гора, што сціскала сэрцы юныя дагэтуль,

І ўсмешак белы жэмчуг бліскавіцамі блішчаў.

Селі поплеч. Адказала сэрца сэрцу на каханне.

Воч крышталь, рубіны вуснаў доля шчасцем абвіла.

Ён сказаў: «Вар'ятам стане, хто табе ў вочы гляне.

Твой агонь з маім сустрэўся – сэрца мне спаліў датла».

Віцязь выйшаў, хоць пакутай апякала развітанне,

Азіраўся ўслед каханай, апантаны, як вар'ят,

Ружу шчок студзілі слёзы – град крыштальны несціханы,

Сэрца сэрцу аддалося, ўзяўшы вернасць у заклад.

Ён сказаў сабе: «О сонца, без цябе і ружа вяне!

Як рубін, раней іскрыўся, як бурштын, пачаў я цьмець.

Што ж рабіць, калі разлука дух кране пякучай ранай?

Мой закон: дзеля каханай я гатоў ісці на смерць!»

Лёг на ложак, горка плакаў. Сон не браў да самай ночы.

Трапятаў, нібы асіна ў навальніцу ад вятроў;

Засынаў – красой дзівоснай прывід мілы песціў вочы;

Прачынаўся – боль пакутны вырастаў у сто разоў.

Так пазнаў упершыню ён смак разлукі і ўцехі,—

Жэмчуг слёз на ружы твару дыяментамі іграў.

На світанні ён прачнуўся, апрануўся, ўзяў даспехі,

Моўчкі сеў на варанога і паехаў да цара.

Да цара паслаў эджыба ён з такою прапановай:

«Цар, асмелюся прасіць я думку выслухаць маю:

Падуладны край бязмежны і мячу твайму, і слову,—

Я жадаю, каб прызналі ўсе краіны моц тваю!

Я пайду ў паход вялікі, абвяшчу на ўсіх граніцах,

Што царыцай нашай стала Цінацін – твая дачка.

Тым узрадую пакорных, непакорных пакарыцца

Я прымушу. З добрай весткай ты ганцоў маіх чакай!»

Цар удзячнасць Аўтандзілу перадаў у цёплым слове:

«Льву ўласціва быць бясстрашным у крывавай барацьбе.

Шчодры дар – твая парада, ёй вядома бою мова,—

Дык ідзі і ведай – сумна будзе нам чакаць цябе!»

І тады з'явіўся віцязь да цара ў палац з паклонам:

«Уладар, не заслужыў я пахвалы высокіх слоў.

Калі зноў цябе пабачу, значыць бог збярог ад скону,

Каб, шчаслівы, ўбачыць мог я ў шчасці царскае чало!»

Цар абняў яго за шыю, цалаваў яго, як сына,—

Выхавацель з выхаванцам мудрай пары ўзор сплялі.

Развітаўшыся, нарэшце Аўтандзіл палац пакінуў;

Мудры, добры і сардэчны цар слязу з вачэй праліў.

Віцязь рушыў у дарогу горды, смелы і шчаслівы.

Дваццаць дзён змяняла сонца серабрысты морак зор.

Радасць свету, скарб чароўны – вобраз любай зіхатлівы

Распаляў у сэрцы юным палымяных дум касцёр.

Вось нарэшце ён убачыў свайго царства край прыгожы.

З падарункамі насустрач выйшла радасная знаць.

Толькі віцязь – месяц ясны – заспяшаўся ў падарожжа,

Не схацеў яго надоўга на радзіме прыпыняць.

Меў ён замак старажытны – ад варожых зграй заслону,

Што цвярдыняй непрыступнай уздымаўся, як скала.

Паляваў тры дні там віцязь у лясах, лугах зялёных

І слугу па Шармадзіна на чацвёрты дзень паслаў.

Шармадзіна ўспаміналі мы раней. Для Аўтандзіла

Быў ён другам і слугою, да канца адданы быў.

Ды не ведаў ён, што друга дзева-зорка асляпіла,—

Толькі зараз юны віцязь праўду ўсю яму адкрыў.

«Шармадзін,– прамовіў віцязь,– друг мой даўні і паплечнік,

Сорам мне, што не сказаў я праўду ўсю табе раней,

Колькі я спытаў гароты, колькі слёз і мук сардэчных

Ад тае, што зараз шчодра дорыць радасць, шчасце мне.

Цінацін агонь кахання ў юным сэрцы запаліла;

І з нарцысаў-воч сачыўся кіпень слёз на ружы цвет.

Не хацеў, каб таямніцу людзі гэтую раскрылі,

А цяпер прамень надзеі асвятліў мне цэлы свет.

«Ты дазнайся, дзе той віцязь,– загадала строга дзева,—

А як вернешся дадому, стану жонкаю тваёй,—

Непатрэбен муж мне іншы, хай ён будзе райскім дрэвам!»

І бальзамам слоў гаючых ажывіла мой настрой.

Як васал, свайму патрону я служыць перш-наперш мушу,—

Быць адданымі павінны мы сваім уладарам;

Па-другое, ласкай дзевы ў сэрцы жар агню патушан;

Дзе напасць і небяспека, віцязь быць павінен там.

Паміж знатных і залежных толькі мы сябры з табою,

Дык паслухайся мяне ты, шчыра я прашу аб тым:

Ты кіруй маёй краінай, будзь над войскам галавою,

Бо давер мой спраўдзіць здольны ў гэтай справе толькі ты.

Да народу і да войска строгі будзь і справядлівы,

Праз ганцоў старайся ўведаць, як жыве там царскі двор;

Ад мяне дары і пісьмы шлі і шчодра і пачціва,

Каб цару маю адсутнасць не стаўляў ніхто ў дакор.

Быць, як я, ва ўсім старайся: у баі, на паляванні,

Захаваўшы тайну гэту, тры гады мяне чакай!

Я вярнуся, калі стан мой кіпарысам не завяне,

Не вярнуся – плач няўцешна, добрым словам памінай!

І тады цару абвесціш ты пра лёс мой нежаданы

І, глыбей стаіўшы гора, пра маю раскажаш смерць;

Растлумач яму, што доля гэта ўсім наканавана.

Скарбы ўсе раздай галоце: срэбра, золата і медзь.

Вось тады стараннай справай давядзі сваю адданасць,

Не губляй адразу памяць – успамінам волю дай.

Ты аплач мой дух малітвай, як гаворыць звычай даўні,

І, як маці, зарыдаўшы, справы юных дзён згадай».

Шармадзін, пачуўшы гэта, анямеў, скаваны жалем,—

Слёз гарачых перлы градам пакаціліся з вачэй.

Ён сказаў: «Ад горкіх думак сэрца болем задрыжала,—

Не спыню цябе ўсё роўна, горш хіба зраблю яшчэ.

За намесніка застацца загадаў ты мне ахвотна,—

Дык хіба ж магу хоць кропляй быць падобным да цябе?

Лепш няхай зямля прыгорне, чым пусціць цябе самотным!

Едзем разам. Я з табою буду ў шчасці і ў журбе!»

У адказ прамовіў віцязь: «Слухай ты мяне ўважна.

Гэта ісціна: міджнуру быць належыць аднаму.

Толькі ў цяжкасцях і працы жэмчуг робіцца дасяжным.

Хто ж свайму сумленню здрадзіў – смерць хай шле кап'ё таму.

Я табе даверыў тайну, ад якой душа згарала,

Дык каму другому ўладу я б яшчэ даверыць мог?

Ты мацуй граніцы царства ад ліхой варожай зграі;

Спадзяюся я вярнуцца, калі мне паможа бог!

Лёс няшчадны без разбору нішчыць сотні і адзінкі;

З ласкі ж божай і адзінка пераможа ў барацьбе.

Тры гады чакай,– не буду, дык спраўляй тады памінкі!

Дам загад, што знаць і войска падначалены табе».

ПІСЬМО АЎТАНДЗІЛА ДА СВАІХ ПАДДАНЫХ

Склаў пісьмо: «Бацькі і дзеці, выхаванцы спраў адменных,

Хто правераны на вернасць, гартаваны барацьбой,

Хто ўслед маім жаданням, нібы цень, ішоў сумленна,

Вам, хто ў цесны гурт сабраўся, абвяшчае голас мой:

Слухайце, што вам пішу я – Аўтандзіл – ваш прах нікчэмны.

Мой загад – пасланне гэта – склаў я ўласнаю рукой.

Вас я сёння пакідаю – час гульбы мінуў дарэмны.

Хлеб і ежу я здабуду лукам, трапнаю стралой.

Справы клічуць на чужыну, родны край я пакідаю,

У самотных вандраваннях я прабуду цэлы год;

І таму ўсёй душою вас малю і ўпрашаю:

Бараніце наша царства ад нападу і нягод!

Пакідаю Шармадзіна даглядаць мае ўладанні,

Покуль вестку не пачуе – я жывы ці дзесьці згніў.

Хай ён песціць вас, як сонца сад у веснім красаванні,

А злачынцаў хай растопіць, як вашчыну на агні.

Вам вядома: быў ён змалку мне за сына ці за брата,

Дык служыце безадказна, быццам сам ён – Аўтандзіл.

Грымнуць трубы – з ім ідзіце ў бой на ворагаў праклятых;

Прападу – не смех, а гора бог зазнаць вам прысудзіў».

Красамоўна і сурова так закончыў ён пасланне;

Залаты надзеўшы пояс перад ростанню дарог,

«На каня я сяду ў полі»,– ён сказаў сваім падданым

І, не бавіўшыся доўга, сумны выйшаў за парог.

Загадаў: «Мяне пакіньце, без аховы я паеду».

Адпусціўшы праважатых і застаўшыся адзін,

Павярнуў каня і рушыў без дарогі і без следу,

Несучы ў разбітым сэрцы светлы вобраз Цінацін.

Аддаліўся ён ад войска, што было на паляванні,—

Ні адна душа жывая не магла спыніць яго.

З ім была адна надзея – меч яго недасягальны

Ды цяжар журбы вялікай па каханай дарагой.

Надышоў канец забавам. Прыпынілі паляванне.

Не знайшоўшы Аўтандзіла, ўсе адчулі неспакой,

І вялікую іх радасць падмяніла хваляванне,—

Абшукалі стэп на конях, абхадзілі пехатой.

«Дзе такога льва мы возьмем? Ён пасланы быў нам богам».

Зноў аб'ездзілі абшары, ды не злітаваўся лёс:

Не дазналіся, дзе ехаў і куды лягла дарога.

Войска, ўзрушанае горам, шмат ліло гаручых слёз.

На нараду знаць паклікаў Шармадзін усхваляваны,

Аўтандзілава пасланне ім уголас прачытаў.

Хто пачуў наказу словы, той адчуў у сэрцы рану,

Кожны біў сябе ў грудзі, валасы ад гора рваў.

Шармадзіну ўсе сказалі: «Без яго нялёгка людзям.

Толькі ты адзіны здольны заступіць цяпер на трон.

Мы тваіх загадаў сілу шанаваць заўсёды будзем».

І, слугу прызнаўшы панам, аддалі зямны паклон.

АЎТАНДЗІЛ НАКІРОЎВАЕЦЦА НА ПОШУКІ ВІЦЯЗЯ Ў ТЫГРАВАЙ ШКУРЫ

Выклікае смутак ружа, што замерзла ў кіпцях сцюжы,—

З Дыаносам мудрым Эзрас з даўніх пор сцвярджаюць мне.

Варты жалю, хто схіліўся, як трысцінка, станам дужым,

Хто, пакінуўшы радзіму, на чужыне змізарнеў.

Аўтандзіл праехаў шпарка стэпы, горы і лагчыны,

Прамінуў ён край арабскі, па чужыне ехаў скрозь.

Успамін жа аб каханай – смутку горкая прычына,—

Ўсё шаптаў: «Сустрэча з ёю разагнала б вэлюм слёз».

Зноў і зноў туга бяліла, нібы снег, яго аблічча,

Неаднойчы меч свой востры прыстаўляў ён да грудзей,

Наракаючы: «Хто безліч мук маіх гаротных злічыць?

Хто пад гукі струн вясёлых верне шчасным да людзей?»

Так завяла б ружа сэрца пад чужым халодным сонцам,

Ды сказаў ён: «Будзь цярплівым!» і, сабраўшы сілы, зноў

Па краінах невядомых рушыў далеччу бясконцай,

Пра асілка ўсіх пытаўся, хто б ні ехаў, хто б ні йшоў.

Слёз ягоных не змясціла б перапоўненае мора,

Спаў ён там, дзе зваліць змора, на ўзгалоўі ўласных рук.

Думаў думку: «О каханне, колькі шлеш ты мук і гора!

Для цябе гатоў зрабіць я ў небыццё апошні рух!»

Абхадзіў ён свет шырокі, ўсе зямныя далягляды,—

Не было пад небасхілам больш нязведаных прыгод,—

Ды не мог сустрэць ні ў кога ён жаданае спагады;

Так тры месяцы вандровак засталося да трох год.

І нарэшце апынуўся ён у той краіне дзікай,

Дзе не стрэнеш чалавека паміж пустак доўгі час.

Ні Рамін, ні Віс не зналі боль журбы такой вялікай,

Ад якой наш віцязь юны дзень і ноч паволі гас.

Так, шукаючы начлегу, ён дасяг гары каменнай,

А за ёю ўбачыў роўнядзь, што за тыдзень не прайсці,

Пад гарой крынічка гнала срэбраструннае струменне,

Паабапал сіняй стужкай задуменна лес прыціх.

І, на строму ўзышоўшы, стаў лічыць ён дні, гадзіны:

Трэці год ужо канчаўся, працінала боль суздром,

Страх шаптаў: «Загад не здзейсню – што скажу сваёй адзінай?

Двойчы ж нельга нарадзіцца, а са зла стварыць дабро!»

Беглі думкі чарадою ў трывозе, ў неспакоі:

«Як вярнуцца зноў дадому, праблукаўшы тры гады?

Што сказаць мне зорцы яснай? Што спаткаўся я з бядою?

Што завеяны вятрамі невядомага сляды?

Вандраваць далей па свеце – вынік быць той самы можа,

Бо дагэтуль не сустрэўся невядомы віцязь мне.

Не вярнуся ў тэрмін – з горам Шармадзін цару даложыць,

Што загінуў, верны клятве, я ў далёкай старане.

Вестку гэтую пачуўшы, цар нахмурыць з жалем бровы,

Плач жалобны ўсё навокал нечакана скалане.

Як жа мне тады вярнуцца ў палац жывым, здаровым?» —

Разважаў скрозь слёзы; думкай, як маланкай, палымнеў.

Гаварыў ён: «Божа мілы, будзь хоць трошкі справядлівы.

Паслухмяны тваёй волі, я бадзяўся марна скрозь.

Сэрца шчасця ты пазбавіў, каб застаўся нешчаслівы

Я, твой пасынак гаротны, кленучы свой цяжкі лёс».

Суцяшаў ён сэрца: «Сціхні, я адолею пакуты,

Грэх загінуць не па часе, зброю склаўшы ў барацьбе.

Не памогуць плач і слёзы, ўсе мы воляй божай скуты,

Што прызначыць лёсу воля – не мінуць таго табе!»

Гаварыў: «Чым жыць у ганьбе, лепш няхай жыццё загіне!

Як на вочы пакажуся яснатварай дзеве той?

Што пра віцязя скажу я, як спытае Цінаціна?»

Так, згрызотай апантаны, ехаў ён травой густой.

«Марна я, відаць, аб'ездзіў ледзь не ўсе зямныя далі,

Бо пра віцязя дазнацца не ўдалося мне нідзе.

Каджам хцівым і падступным нездарма яго назвалі;

Так ці йначай плач і слёзы не памогуць у бядзе!»

Аўтандзіл пакінуў горы, прамінуў лясы і рэкі,

Ехаў долам, ехаў логам; грудзі чорны жаль сціскаў,

Пацямнеў яскравы позірк, зморы цень лёг на павекі,

На крыштальны твар агаты чорны зараснік паклаў.

Ён у родныя мясціны ўжо вярнуцца быў гатовы,

Аглядаў бязлюддзе пусткі, што наперадзе лягла;

Месяц ён не чуў, не бачыў ні жывой душы, ні слова,

Нават звера не кранула быстралётная страла.

І хоць сам здзічэлым зверам ён блукаў адзін, без дому,—

Як звычайны сын Адамаў, жыць без ежы ўсё ж не мог.

Дзіка ён забіў стралою, што даўжэй рукі Растома,

Злез з каня; агонь расклаўшы, сеў спачыць на свежы мох.

Адпусціў каня на пашу, покуль смажылася страва,

Раптам бачыць ён: шасцёра конных скачуць на дымок.

«То зладзеі,– ён падумаў,– хто ж па іншай будзе справе?

Бо ніколі чалавечы не ступаў тут, пэўна, крок».

Лук і стрэлы падхапіўшы, зрыхтаваўся ён для ўдара.

Бачыць: юны пасяродку, двое сталых па баках;

Ледзь жывы сярэдні едзе, запяклася кроў на твары,

Па чалу збялелым бачна – смерць пільнуе юнака.

Аўтандзіл гукнуў: «Гэй, хто вы? Ці шукаеце разбою?»

Адказалі тыя: «Віцязь, ты ў бядзе нам памажы.

А калі не можаш – частку смутку нашага з сабою

Ты вазьмі; і мох на шчоках не галі, а зберажы!»

І на роспыт Аўтандзілаў з сумам тыя адказалі

(Слёз няпрошаных расінкі прабягалі паміж слоў):

«Мы – браты, з нас кожны мае ратных подзвігаў нямала,

Нашы замкі ў Хатаэці – ад варожых зграй заслон.

Край, дзічынаю багаты, дух узрушыў паляўнічы,

З войскам мы прыйшлі. Наш лагер каля рэчкі быў разбіт.

Трыццаць дзён мы палявалі. І багатая здабыча

Нам была ўзнагародай за адвагу і за спрыт.

Спрытам тым мы ўсіх пабілі і ад гонару пустога

Між сабою спрэчку-сварку завялі зусім дарма:

«Я палюю лепш!», «Ты хлусіш!» – абражаць адзін другога

Пачалі, хоць ведаў кожны: праўды ў спрэчках тых няма!

Парашылі мы, што войска павязе дамоў здабычу,

Мы ж без лоўчых застанёмся самі спрэчку вырашаць;

Паасобку будзе кожны і стралок, і паляўнічы,

Хто з нас лепшы – скажа вынік, а не сварак марны шал.

Адаслалі ўсіх дадому са здабычаю багатай,

Трох жа верных збраяносцаў мы пакінулі з сабой.

Доўгі час мы палявалі і адважна, і заўзята:

Падаў звер ці птах, падбіты ў лёце трапнаю стралой.

Раптам нам насустрач едзе віцязь сумны і пануры,

Нецярпліва капытамі б'е зямлю гарачы конь.

Галава і стан спавіты дзіўнай тыграваю шкурай,

Твар дзівоснай прыгажосці. Ён збянтэжыў наш спакой.

Быў ярчэй маланкі зыркай, гарачэй праменяў сонца

Позірк смелы і рашучы ў даль устромленых вачэй.

Паланіць мы захацелі маладога незнаёмца,

І таму за дзёрзкасць нашу кроў юнацкая цячэ.

Сілай віцязя адолець думаў я, з братоў старэйшы,

Брат сярэдні авалодаць вараным хацеў канём,

А малодшы прагнуў бойкі – мы яго пусцілі першым.

Паляцелі мы насустрач, нібы тое вараннё.

На крыштальным яго твары пунсавелі вуснаў лалы,

Задуменны, безуважны, воч на нас ён не падняў.

Толькі вокліч наш пачуўшы, што працяў раптоўна далі,

Прыпыніў, нагайку ўзняўшы, шпарканогага каня.

Апярэдзіўшы астатніх, брат малодшы, нібы сокал,

Падляцеў да незнаёмца і адважна крыкнуў: «Стой!»

Той за меч не ўзяўся нават, абізун узняў высока,

Сцебануўшы так, што ў момант захлынуўся брат крывёй;

І з сядла зваліўся вобзем ад страшэннага ўдара

Брат малодшы, бездыханны і з прабітай галавой.

Горды ж віцязь, што за дзёрзкасць адплаціў нам жорсткай карай,

Знік, палаючы ад гневу незвычайным хараством.

Вунь, зірні, нібыта сонца, едзе ён непадалёку!» —

Так сказалі Аўтандзілу горам скутыя браты.

Ён зірнуў у далеч. Бачыць, вараны паважным крокам

На сабе вязе героя незвычайнай пекнаты.

Слёзы зніклі ў Аўтандзіла, як пабачыў з'яву гэту:

Нездарма блукаў па свеце ён тры доўгія гады.

Так заўсёды: чалавеку, што дасяг жаданай мэты,

Ўспамінаць няма патрэбы дні мінулае бяды.

Ён сказаў: «Браты, бадзягай доўга быў я нешчаслівым.

Я пакінуў край свой родны, каб на ростанях дарог

Віцязя, што вас пакрыўдзіў, адшукаць мне памаглі вы.

Хай ад ліха і бядоты сцеражэ вас добры бог!

Хай, як мне, ён вам паможа дасягнуць жаданай мэты,

Хай загоіць раны брату, буду я маліць яго.

Скарыстайце для спачыну мой прытулак сціплы гэты,

Цень параненаму дайце, каб не пёк яго агонь».

Развітаўся і прышпорыў ён каня, што ўзвіўся ўгору,

Нібы сокал легкакрылы, рушыў смела ў свой палёт.

І здавалася: імчыцца ён да сонца і да зорак,

Растапіўшы шчасцем сэрца, што скаваў няшчасця лёд.

Ехаў, думаў неспакойна: «Як сустрэнуся з сугнеем?

Бо адным няўдалым словам можна выклікаць бяду.

Толькі розум чалавечы можа сцішыць выбух гневу,

Апантаных думак безладзь сцішыць толькі волі дух.

Ён, відаць, прывычны гойсаць у самоце і бязлюддзі,

Ўсё жывое зненавідзеў, лёс цяжкі свой кленучы.

Гэта значыць, бой смяротны паміж намі, мабыць, будзе,

З нас адзін загінуць мусіць, як скрыжуюцца мячы.

Не, не марна я змагаўся, ідучы цярністым шляхам,—

Прыпыніцца ж ён павінен хоць удзень, хоць уначы.

За сцяной каменнай нават я без боязі і страху,

Калі зробіць ён засаду, мушу ўсё ж перамагчы».

Двойчы дзень змяняўся ноччу. Не спынялася пагоня.

Не рабілі перапынку ні для сну, ні для яды.

Голым стэпам, пусткай дзікай беглі змораныя коні,

А у коннікаў ліліся слёзы з гора і нуды.

На змярканні прыскакалі да абрыву кручы стромкай,

Дзе над рэчкаю пячора ззяла ў чэраве скалы.

Трыснягі шапталі нешта, а струменне пела звонка,

Дрэў рады да небасхілу горда голавы ўзнялі.

Віцязь, рэчку перасекшы, не змяніў свайго кірунку.

Аўтандзіл, што ехаў следам, прыпыніўся ля ракі.

Сам на дрэва ўзлез, рукою адхінуўшы хвой карункі,

Назіраў, як рушыў віцязь да пячоры нацянькі.

Толькі да скалы пад'ехаў апрануты ў тыгра шкуру,

Як з пячоры выйшла дзева ў чорным з галавы да ног.

На вачах блішчалі слёзы. Віцязь злез з каня пануры,

Прытуліў яе да сэрца, слова ж вымавіць не мог.

Ён сказаў: «Асмат, сястрыца, мост надзей размыла мора,

Дні сплылі, а дзеву-сонца мы й дагэтуль не знайшлі».

І сябе ў грудзі ўдарыў. Слёзны дождж паліўся з гора.

Віцязь з дзеваю маўкліва рукі ў роспачы сплялі.

Валасы свае ірвалі, аж гусцеў гушчар лясісты,

Абдымаліся з рыданнем, як з сястрою родны брат;

Адгукаліся ім рэхам сцены скалаў крамяністых.

Аўтандзіл здалёк дзівіўся, хоць не быў той з'яве рад.

Апрытомнеўшы, дзяўчына рухам спрытным і ўмелым

Раскілзала варанога, зняўшы збрую і сядло.

Віцязь ёй аддаў даспехі – востры меч свой, лук і стрэлы;

І схаваліся абое ў той пячоры пад скалой.

Аўтандзіл падумаў: «Многа таямніц тут тояць скалы!»

На світанні выйшла дзева ў тым жа чорным, што й была.

Засядлала варанога і абцерла сваім шалем,

Моўчкі віцязю сабрацца ў шлях-дарогу памагла.

Як заўсёды, у той пячоры сумны віцязь быў нядоўга.

У слязах Асмат рыдала, валасы рвучы свае.

Развітаўся з ёю віцязь, прытуліў перад дарогай

І памчаўся ў даль. Стаяла дзева сумна на скале.

Бачыў віцязя паблізу Аўтандзіл зачараваны,—

Той мільгнуў, як промень сонца, што заззяла ў імгле,—

Быццам ветры водар міртаў неслі з сонечнай паляны.

Думаў: «Гэткі льва задушыць, як казла драпежны леў».

Той жа ўчорашняй сцяжынкай ехаў некуды павольна,

Праз лагчыну, па ўзлессі, у нязмераны прастор.

Аўтандзіл глядзеў здалёку і шаптаў сабе міжвольна:

«Гэта, мабыць, бог ласкавы нада мной руку прасцёр!

Шчасце мне паслала неба, дык чаго ж яшчэ мне трэба?

Я прымушу дзеву гэту праўду ўсю мне расказаць;

Ёй сваю раскрыю тайну, і тады не будзе глебы

Пры сустрэчы шматчаканай зброю з ножан даставаць».

ГУТАРКА АЎТАНДЗІЛА З АСМАТ У ПЯЧОРЫ

Злез ён з дрэва і адразу, не марудзячы й хвіліны,

Верхам сеў і да пячоры скіраваў каня ўраз.

Стуль з заплаканым абліччам хутка выбегла дзяўчына,

Спадзявалася: вярнуўся той, хто быў красой акрас.

Але ўбачыўшы, што віцязь быў не той, каго чакала,

З крыкам кінулася дзева, не змагла адолець страх.

Ён схапіў яе, як птушку, што сіло не распазнала,

І дзявочы тонкі лямант слаўся рэхам у гарах.

Вырывалася дарэмна, трапятала ў лютым гневе,

Нібы кволая ахвяра ў арліных кіпцюрах,

І якогась Тарыэля ўсё на помач заклікала.

На калені стаўшы, віцязь упрашаў пакінуць страх.

«Не пужайся,– гаварыў ён,– чалавек я – не драпежнік,

Бачыў я таго, хто ружай адцвітае без пары,

Твар – як месяц, стан – таполя, у вачах – агонь мяцежны;

Хто ён? Гэту таямніцу я малю цябе адкрыць».

Адказала тая з плачам: «Звар'яцеў ты, пэўна, віцязь,—

Немагчымага ты просіш, шчыра я скажу табе,

Бо таму, аб чым ты марыш так упарта, век не збыцца,

І не вырваць гэтай тайны ні пагрозе, ні мальбе.

Апісаць пяро не зможа лёс ягоны і пакуты;

Ты ж пра гэта не пачуеш ані слова ад мяне.

Хоць смяяцца лепш, чым плакаць,– не змяню на радасць гора.

Просіш раз: Давер мне тайну»; сто разоў скажу я – «Не!»

Віцязь ёй: «Калі б ты знала, колькі выцерпеў я мукі,

Колькі гойсаў я па свеце, каб знайсці, каго хачу,

Ты б інакш мне адказала. Вось табе мая зарука:

Ад мяне не адкаснешся, покуль праўды не пачуў».

Запытала дзева: «Хто ты, і адкуль ты родам будзеш?

І за што мяне ты крыўдзіш? Бачыш – гіну без яго.

Ад шматслоўя мала толку, дык кароткі сказ мой будзе:

Не пачуеш ані слова ты пра віцязя майго!»

Ён маліў яе, упрошваў, ён укленчыў перад ёю.

Марна ўсё! Ні кроплі праўды не дазнаўся ўсё адно.

Наліліся ў лютым гневе вочы віцязя крывёю,

Ён схапіў яе за косы і паднёс да горла нож.

І сказаў: «За бездань гора, што прыпала мне на долю,

За патокі слёз пякучых, што прымусіла праліць,

Я адпомшчу. Праўду скажаш – не крану цябе ніколі.

А не скажаш – бог мне сведка – больш ні дня табе не жыць!»

Адказала: «Ты ў вар'яцтве дасягнуў мяжы астатняй.

Не заб'еш – я застануся ўсё такою ж, як была,—

Праўду сілаю не возьмеш, будзь ты ў бойцы самы здатны,—

А заб'еш – схавае праўду невядомасці імгла.

Я не ведаю ні мэты, ні агню тваіх жаданняў.

Ні аб чым табе дазнацца не ўдасца ад мяне.

Падуладны ўсе мы смерці, я гатова да сканання.

Што напісана мне лёсам – застанецца тое мне!

Не чакай, што, страхам скуты, розум мой баіцца смерці.

Ты мне зробіш лепш – пазбавіш ад пакуты і ад слёз.

Што мне свет жыцця? Салома. Ў пыл яе не цяжка сцерці.

Ты – чужы мне. Як на слова я даверу тайны лёс?»

Зразумеў нарэшце віцязь – не дабіцца так нічога.

Каб дабіцца праўды, трэба спосаб тут інакшы ўжыць.

З рук яе пусціў, укленчыў, слёзы ліць пачаў нябога:

«Я цябе пакрыўдзіў моцна, як цяпер на свеце жыць?»

І яна прысела моўчкі, хоць і крыўда не астыла.

Аўтандзіл рыдаў няўцешна – слова вымавіць не мог.

Шчок дзявочых сад ружовы слёз паводка затапіла,

Не ўтрымалася дзяўчына, бо спагада збіла з ног.

І хоць быў на мілым твары недаверу след адзначан,

Нахілілася спагадна – утрымацца не змагла.

Схамянуўся віцязь бедны, прадчуваючы ўдачу,

Зноў укленчыў перад ёю і сказаў, стрымаўшы плач:

«Я дарма цябе пакрыўдзіў, я згубіў тваю павагу.

Ты даруй, хоць быў да просьбы я і сам нібы глухі,

Будзь спагадлівай і добрай – прагані згрызоты смагу,—

Нават грэшніку даруюць сем разоў яго грахі!

І хоць, злосцю апантаны, ледзь не стаў я ліхадзеем,

Пашкадуй міджнура трошкі, спачуваннем супакой.

У каханні нешчаслівым можаш ты вярнуць надзею.

Я ж аддам душу за сэрца – гэта скарб апошні мой!»

Сэрца дзевы растрывожыў сказ міджнура пра каханне,

Зноў слязамі залілася ў горкай роспачы яна.

І праз плач яе няўцешны ён адчуў, што ўсе жаданні

Воляй неба можа здзейсніць – знікла перашкод сцяна.

Ён заўважыў, як збялела тварам сумная дзяўчына,

Думаў: «Хтосьці мучыць жалем сэрца беднае яе».

І сказаў ёй: «Вораг нават закаханым зла не чыніць,

А міджнур і сам шукае часта гібелі свае.

Вось міджнур перад табою, звар'яцелы ад кахання.

Сонцам-любай след асілка адшукаць пасланы я.

Праз надхмарныя вышыні я прайшоў, каханнем гнаны,

Ды, знайшоўшы вашы сэрцы, ад надзеі акрыяў.

Я таго, хто ў шкуры тыгра, вобраз бачу дні і ночы.

Я бадзяюся. Нашу я не святло ў душы, а змрок.

Мне палон ці вызваленне даць ты можаш, калі схочаш,—

Ад цябе адной залежыць – смерць або да шчасця крок».

Адказала яму дзева больш ласкава і лагодна:

«Добрым словам і ўчынкам ты хутчэй кранеш мяне,

Чым нянавісцю і злосцю, як лязо нажа халоднай.

Што ж, цяпер табе я буду роднае сястры радней.

Калі ты міджнур сапраўдны з сэрцам чыстым і адважным,

Мой нязменны абавязак ува ўсім дапамагаць.

Не хацела я сустрэчы, а цяпер для мэты важнай

Я жыццё аддаць гатова, што ж яшчэ магу аддаць?

Калі ты да слоў парады будзеш шчыры й паслухмяны,

Ты таго, каго шукаеш, зможаш стрэць, як брата брат.

Не паслухаешся – будзеш свае сілы траціць марна,

Наракаць на ўсё ты будзеш – не жыццю, а смерці рад».

Ён сказаў: «Ты прыгадала мне мінулае здарэнне:

Два вандроўнікі аднойчы йшлі дарогаю адной.

Раптам бачыць першы: ў студню друг зваліўся вокамгненна.

Ён хутчэй падбег да студні, крыкнуў, гледзячы на дно:

«Не пужайся, друг сардэчны, пачакай мяне хвіліну:

Я знайду вяроўку зараз і сюды прывалаку!»

Той, што ў студні, засмяяўся, захлынаючыся цінай:

«Калі б нават не чакаў я, дык куды ж я ўцяку?»

Як вяроўку, мой ратунак ты ў руках сваіх трымаеш,

Без цябе ніхто на свеце мне не зможа памагчы.

Я цяпер на ўсё гатовы, ўсё зраблю, што загадаеш,

Бо каб хворы быў здаровы, дык нашто яго лячыць?»

Адказала: «Твае словы пакарылі маё сэрца.

Бачу я, ты віцязь, варты і хвалы і добрых спраў.

Дык, зазнаўшы столькі ліха, абмінуўшы кіпці смерці,—

Вер маім парадам шчырым – знойдзеш тое, што шукаў!

Тут пра віцязя ні слова аніхто табе не скажа,

Калі сам ён не захоча аб сабе загаварыць.

Пачакай, пакуль прыедзе, моцны вузел сам развяжа,—

Хай не студзяць болей ружу сцюжай сібернай вятры!

Хочаш ведаць, дык гатова я назваць імёны нашы:

Пра каго так многа дбаеш – той завецца Тарыэль,

Я – Асмат, яго служанка, п'ю пакут агнёвых чашу,

Раняць сэрца мне шточасна дзесяць тысяч вострых стрэл.

Больш нічога не скажу я, хоць прасі, хоць не прасі ты.

Ён блукае па прасторах, падружыўшыся з тугой.

Я жыўлюся той дзічынай, што, палюючы, ў здабытак

Мне прыносіць, хоць не знаю, ці пабачу зноў яго.

Дык прашу я: ты застанься, можа вернецца ён скора.

На яго маліцца буду, каб здружыўся ён з табой.

Я звяду вас, ён раскажа пра сваю бяду і гора.

З весткай гэтай і паедзеш да каханае сваёй».

Віцязь хутка пагадзіўся быць дзяўчыне паслухмяным.

Раптам плёск і конскі тупат цішу зрушылі здалёк.

І з'явіўся невядомы зданню светлаю з туману.

Ледзь паспелі віцязь з дзевай у пячорны знікнуць змрок.

І сказала дзева: «Неба шле табе сваю патолю.

Толькі зараз ты схавайся, каб убачыць ён не мог,

Бо ісці яму насупар не пасмеў ніхто й ніколі.

Як найлепш усё зраблю я, абы толькі бог памог».

Павяла яго, схавала ў глыбіні пячоры цёмнай,

Выйшла конніку насустрач, зброю з рук яго ўзяла;

На вачах блішчалі слёзы, сам ён быў, як непрытомны...

Аўтандзіл за той падзеяй назіраў адзін здаля.

Доўга плакаў віцязь з дзевай, быццам некага згубілі.

Лёгкі колер бурштыновы ім на твары сум паклаў.

Супакоіліся ўрэшце. І Асмат, сабраўшы сілы,

Рассядлала варанога і ў пячору павяла.

Аўтандзіл глядзеў, як вязень: бачыць – тыгравую шкуру

Для спачыну разаслала свайму віцязю Асмат.

Той прысеў са стогнам, бровы, нібы дугі, ўзняў панура,

З-пад агатаў веек пырснуў слёз крывавых буйны град.

Іскру крэсівам здабыўшы, развяла агонь дзяўчына

І, падсмажыўшы, дзічыну Тарыэлю падала.

Той, адрэзаўшы кавалак, пажаваў адну хвіліну

І адкінуў прэч, бо ежа і галоднаму не йшла.

Лёг на шкуру і на момант задрамаў, скаваны зморай,

Схамянуўся раптам з крыкам і забегаў, як вар'ят,

Біў сябе ў чало і ў грудзі, дзіка трызнячы ад гора,

І над ім рыдала горка, валасы рвучы, Асмат.

«Што з табой?» – яна спытала. Адказаў ёй віцязь сумны:

«Напаткаўся мне аднойчы са шматлікай світай цар.

Паляванне йшло, ў прасторы чуўся брэх і галас тлумны,

Сотні лоўчых гналі звера, што схаваўся ў гушчар.

Мне журба сціскала сэрца, калі чуў вясёлы гоман,

І, каб з імі не сустрэцца, я паехаў стараной;

Лес дрымучы быў прытулкам мне і звыклым родным домам,

А на досвітку рашыў я зноў узяць кірунак свой».

І тады Асмат сказала, зноў заліўшыся слязамі:

«Ты бадзяешся па свеце, ты цураешся людзей,

Панібратам стаў звяругам, прападаеш дзесьці днямі

І дарэмна губіш сілы. Што ж каханай прыпадзе?

Па зямным абшары вечна ты блукаеш у самоце.

Дык няўжо ніхто не варты другам верным стаць тваім,

Хто б з табой заўсёды поплеч быў пад сонцам ці ў слоце?

А памерці ў злосці хіжай – што з таго вам абаім?»

Адказаў: «У добрых словах я тваю спагаду чую,

Ды якія зёлкі могуць рану вылечыць маю?

Як знайду я чалавека, што на свеце не існуе?

Толькі смерць, што дух і цела разлучае, прызнаю!

На зямлі няма істоты, каб з маёй зраўняцца доляй.

Дзе той друг, які б са мною поплеч у бядзе стаяў,

Падзяляў са мной пакуту, браў бы частку майго болю?

Не, такіх няма. Адна ты – суцяшальніца мая!»

Тут адважылася дзева: «Ты не злуйся, будзь цярплівы,

Небам мне наканавана, каб тваім візірам быць:

Не ўтаю, што мне вядома – блізка гэты міг шчаслівы.

Хто вагаецца празмерна, можа той усё згубіць».

Віцязь ёй: «Скажы мне проста, не тамі душу здагадкай,

Друга добрага мне з неба бог, як бачыш, не паслаў.

Дый й даўно забыт я богам – шлях няшчасця – шлях не гладкі.

Са звярамі я сябрую, сам як звер драпежны стаў».

Зноў адважылася дзева: «Праўду ўсю табе адкрыю:

Віцязь ёсць такі, гатоў ён лёс дзяліць твой папалам,

Поплеч быць з табой заўсёды – ў добры час і ў дні ліхія,—

Што таго дарэмна крыўдзіць, хто цябе не крыўдзіць сам!»

Адказаў ёй віцязь: «Згодзен я з тваёю прапановай

І клянуся той адзінай, без якой святла няма,

Што яго не закрану я ні мячом, ні дрэнным словам

І што чэсць адданай дружбы да канца гатоў трымаць!»

СУСТРЭЧА ТАРЫЭЛЯ З АЎТАНДЗІЛАМ

Прасвятлеўшая, пабегла тут Асмат па Аўтандзіла

І шапнула: «Не хвалюйся, не злуецца ён зусім».

І пайшоў ён, нібы сонца ўсю пячору асвяціла,—

Так здалося Тарыэлю, калі той спаткаўся з ім.

Як два сонцы ў яркім бляску, як два месяцы на небе,

Так два віцязі заззялі светлым водбліскам вачэй.

Стройным станам іх зайздросціць і таполі стройнай трэба,

Сем планет свяціць не могуць залацісцей і ярчэй.

Пацалунак моцны братні знітаваў сустрэчу гэту,—

Праз пялёсткі вуснаў-ружаў белы жэмчуг заблішчаў.

Скрыжаваліся ў абдымках рукі дужыя прыветна,

Кроплі слёз, як дыяменты, зіхацелі на вачах.

За руку ласкава ўзяўшы, віцязь сеў з названым братам.

Доўга так яны сядзелі, слёзы ж падалі на дол,

Суцяшала іх дзяўчына, іхні боль ёй сэрца кратаў:

«Не цямніце змрокам сонца, а жыцця свайго – бядой!»

Ружы шчок у Тарыэля не адзела ў шэрань сцюжа.

Ён спытаў: «Якую ж тайну ты хаваеш у душы?

Хто ты будзеш? Скуль ты родам? Па якому краю кружыш?

Па мяне, скажу з адчаем, смерць і тая не спяшыць».

Аўтандзіл сказаў на гэта красамоўна і пачціва:

«Тарыэль, адважны віцязь, паміж львоў магутны леў!

Я – араб і на радзіме ў сваім замку жыў шчасліва,

Покуль полымем кахання аж на прысак не сатлеў.

Я гару каханнем палкім да красы – дачкі царовай,

Што цяпер прызнаў царыцай царскі двор і знаці круг.

Хоць не ведаеш мяне ты, але бачыў выпадкова:

Памятаеш, сек няшчадна ты нагайкай царскіх слуг?

Мы цябе сустрэлі ў полі аднаго ў зацішным месцы,

Ты на вокліч не азваўся, быў да царскай волі глух.

Цар угневаўся і войску загадаў сілком прывесці,

Ты ж, як пурпурам, крывёю арасіў зямлю наўкруг.

Да мяча не дакрануўся, сек нагайкаю пагоню,

Цар, раз'юшаны няўдачай, сам пагнаўся за табой;

Нібы кадж, ты знік раптоўна, перагнаўшы лепшых коней,

Мы ж зусім павар'яцелі, кленучы няўдалы бой.

Зажурыўся цар. Свавольства ўладарам заўжды ўласціва.

Загадаў сваім указам, дзе б ні быў, цябе знайсці.

Ні старым, аднак, ні юным не пашчасціла на дзіва,—