355 500 произведений, 25 200 авторов.

Электронная библиотека книг » Піліп Ліпень » Гісторыя Ролянда » Текст книги (страница 8)
Гісторыя Ролянда
  • Текст добавлен: 11 апреля 2017, 07:00

Текст книги "Гісторыя Ролянда"


Автор книги: Піліп Ліпень


Жанр:

   

Разное


сообщить о нарушении

Текущая страница: 8 (всего у книги 22 страниц)

– Гэта твой дзень нараджэньня! – сіпеў ён мне, злосна ўсьміхаючыся, і махаў ў залю рукой, каб усе падпявалі і віншавалі.

Ён падаваў мне вялікі мех з падарункамі – ганебнымі шакаляднымі батончыкамі – і жорстка хмыліўся. Усе помсьліва пляскалі, нават добры Куценька. Я абліваўся потам, баючыся, што цяпер мяне прымусяць іх есьці пад сьвіст і цюгаканьне, але так здаралася не заўсёды, часьцей кат загадваў мне казаць прамову. Ён падштурхоўваў мяне да мікрафону, крывому, аблупленаму, з брудам, уеўшымся ў сетачку, з кіслым пахам чужых ратоў.

– Подласьць, подласьць!.. – адчайна пішчаў я ў мікрафон. – Вакол адна подласьць!

Галоўнаму Праграмару толькі таго і трэба было – ён ківаў фэльчарам, тыя ўзьбягалі на сцэну і ўміг прывіналі мяне рамянямі да насілак. Шырокімі крокамі яны несьлі мяне прэч, цыбатыя і састарэлыя, з прыжмурам садыстаў, а кат браў слова сам і хлусіў у мікрафон пра маё ператамленьне. Фэльчары ж, не абцяжарваючыся пераносам мяне ў палату, наўпрост за запавесамі расчынялі свае чорныя валізкі і адломлівалі дзюбкі ў велізарных ампулаў, а я крычаў, крычаў...

5A. Уцёкі ды туляньні. У дыване

Ключ ад лецішча знайшоўся традыцыйна пад каберцам. Я падняў ключ, але апусьціць каберац на месца ня змог – у паддывановым пясочку застаўся кранальна чысты сьлед ад ключыка, і ці можна было зьнішчыць яго? Пакінуў побач, пераступіў, адчыніў. Унутры было цёмна, пахла холадам і пылам. У пошуках вымыкальніка я працягнуў руку да сьцяны і намацаў нешта шурпатае, што аказалася пры сьвятле запальніцы вываратам дывана, завінутага і пастаўленага старчма. Вымыкальнікі знайшліся крыху далей, цэлая скрыня маленькіх тумблераў у сьцяне; я мэтадычна клацаў усімі па чарзе, і дом паступова асьвятляўся – ад пярэдняга пакою да глыбінь. Было падобна, што сюды прыяжджалі толькі фэсьціць: у кутах зелянелі калёніі бутэлек, на падлозе валяліся недакуркі, запалкі, коркі, расьціснутыя цукеркі, сталы былі застаўленыя мятымі плястыкавымі талеркамі, тлустымі шклянкамі, скрынкамі ад тартоў з акамянелым крэмам. Я павольна ішоў па пакоях, абіраючы сабе прытулак. Чапляў нагамі слоікі з-пад масьлінаў, абыходзіў ліпкія лужыны лікёру, кранаўся валасамі сэрпантынаў, што зьвісалі зь жырандоляў, пстрыкаў пазногцем па высахлых цытрынавых скарыначках. Я адчуваў сымпатыю да гэтай хаты, да тых, хто тут весяліўся, і мне таксама хацелася нешта сьвяткаваць, хай і са спазьненьнем. Заўважыўшы на кніжнай паліцы стракаты папяровы каптур на матузку, я надзеў яго на галаву і наблізіўся да люстэрка, упрыгожанага стужкамі і сьняжынкамі з фальгі. Адбітак мяне напалохаў: дзікі погляд, запалыя шчокі. Дзе я? Колькі гадоў мяне носіць? Я глядзеў міма люстэрка, на нейкую карціну, і думаў: мо для гэтага і патрэбная сям'я, сябры, доўгія сувязі на ўсё жыцьцё – каб плыць па часе разам і не адчуваць пастаяннага жаху праз тое, што знаёмыя берагі зьнікаюць за гарызонтам, і ўсё вакол чужое. На карціне была вёска, яблыні, хатка. Я зьняў яе і ўглядаўся, пакуль не задубелі пальцы. Як увамкнуць ацяпленьне, я ня ведаў, залазіць у чужы ложак было брыдка, і я прыдумаў разьвінуць адзін з дываноў – чырвоны, з чароўнымі птушкамі – легчы на яго і, коцячыся, завінуцца ў рулён. Вось так я і сустрэў той дзень нараджэньня – у дыване, у папяровым каптурыку, разглядаючы хатку і яблыні на карціне.

5B. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра шкадаваньні

Калі мы былі маленькія, нішто не засмучала нас мацней за панядзелкі – выходныя заўсёды аказваліся нечакана караценькія, і мы не пасьпявалі нават асмакаваць іх, ня кажучы ўжо пра тое, каб правесьці з карысьцю хаця б пару гадзінаў. Усе панядзелкі напралёт мы ў змрочным жалю ляжалі ў ложках, або ў роспачы бадзяліся па садзе, або зь невыходнасьці малявалі флямастэрамі на шпалерах. Калі тата бываў не на дзяжурстве, ён звычайна адчуваў наш смутак і прыходзіў, і суцяшаў нас апавяданьнямі пра сваю далёкую і цудоўную маладосьць. Аднойчы ён расказаў такую ​​гісторыю:

– Калі я быў малады, дзеткі, я наведваў адзін клюб. Ён называўся, – тата прыслухаўся, ці няма паблізу мамы, – ён называўся Клюб Прасраўшых. Гэта было нешта кшталту сустрэч ананімных алькаголікаў – кожны па чарзе браў слова і распавядаў, як ён загубіў сваё жыцьцё. Напрыклад, уставаў сумны чалавек з сур'ёзным тварам, кашляў і апавядаў, як дзесяцігодзьдзямі скурваў па пачку ў дзень, а цяпер, калі ён раптам зразумеў, што ягонае прызваньне – лёгкая атлетыка, цяпер ужо занадта позна. А іншыя ў мае гады яшчэ толькі... Усё, усё прасраў... Ці, напрыклад, уздымаўся пэнсіянэр у зялёным шаліку і трос галавой: у васемнаццаць яму прапанавалі граць у рок-гурце Дорз, тады невядомым, а пасьля ўзьняўшымся да сусьветнае славы, але ён палічыў за лепшае застацца цымбалістым у ДК Прафсаюзаў. Потым яшчэ клікалі ў Радыёхэд, але ён і гэта прасраў... Ці, напрыклад, чарга даходзіла да маладога хлопца ў швэдры, якога душылі рыданьні, і пра ягоную трагедыю мы мусілі здагадвацца па загадкавых абрыўках, што прарываліся скрозь стогны: альгебру на выдатна... яскравы бліск... Нобэлеўская прэмія... яна была гарэзьлівая й грацыёзная... Мікелянджэла... шаленства бэзу... усё прасраў...

А аднойчы, дзеткі, здарыліся запар некалькі дзіўных супадзеньняў, якія загубілі наш клюб. У той дзень ішоў дождж, і першы прамоўца паказаў нам свой парасон, вывернуты ветрам, з паламатымі пруткамі. Усё жыцьцё, сказаў ён значна, я працаваў. Я не хапаў зорак, але зарабіў добра, купіў тры кватэры. Я думаў – забясьпечу сабе стабільнасьць і тады ня буду ні пра што думаць, і займуся літаратурай, менавіта так, літаратурай. І што ж? Час сышоў, неяк няўлоўна сышоў, і вось цяпер я зьнясілены старэча, і ўсе позна... Я ўсё прасраў! – і ён гаротна, але з годнасьцю высмаркаўся. Некаторы час усе маўчалі, а потым выступіў мужчына, даволі бруднага выгляду, і заявіў абвяржэньне: я ўсё жыцьцё прысьвяціў літаратуры! Я ўсё жыцьцё пісаў, і напісаў тры даўжэзныя, тры выдатнейшыя раманы, і што ж? Мяне выселілі з інтэрнату, і я вымушаны туляцца па сябрам і сяброўкам, цыраваць ім шкарпэткі, чысьціць чаравікі... Ці гэта ня я ўсё прасраў?.. Мы ўсе адчулі няёмкасьць праз такую супярэчнасьць і вельмі ўзрадаваліся, калі падняўся адзін з навакоў, добра ўкормлены, у клятчастым пінжачку, і пачаў гаварыць пра сябе. Паводле ягоных словаў, ён трыццаць гадоў сумленна пражыў з жонкай, а яна раптам наадрэз ахаладзела да яго і цяпер глядзіць, як на чужога, і кідаецца, і адштурхвае, і лямантуе. А я ж маю патрэбу ў ласцы... Ах, як я быў ​​дурны! Колькі я мог мець палюбоўніц! Дзесяткі! Сотні! Але цяпер ужо позна, я пацёрты і пацяганы... Паглядзіце, які я сівы! Я нікому не патрэбны! Усё, усё прасраў... І мы б працяліся да яго спачуваньнем, калі б не высокі маршчыністы бляндын, які перапыніў яго і з сумнаю ўсьмешкай стаў пералічваць жаночыя імёны, шмат, шмат імёнаў, і ўсе яны былі ягонымі каханкамі... Але навошта? Скажыце, навошта? Бо чалавеку ж патрэбная толькі адна, адзіная! Ах, як позна я ўсё зразумеў... Як позна ўсьвядоміў... Усё, усё прасраў... Мы зьбянтэжана пераглядваліся, хмурыліся і рабілі адзін аднаму вялікія вочы, але знайшоўся мажны брунэт, які падняў рукі, заклікаў да цішыні, і сказаў: я ўсё жыцьцё змарнаваў на сябе. Кар'ера, каханьне, забаўкі, творчасьць, падарожжы. Але я так мала часу надаваў маёй маленькай дачцэ... А цяпер яна вырасла і зрабілася наркаманкай і прастытуткай! Усё, усё прасраў... Ягоная прамова кранула ўсіх, мы прасьлязіліся і далі сабе абяцаньне надаваць дочкам больш увагі. Але ў гэты момант ускочыў нейкі ўжо ня ведаю хто, і пракрычаў: а я дваццаць гадоў запар не адыходзіў ад дачкі! Я кінуў усё і быў заўсёды зь ёй! Я чытаў ёй Паўстоўскага і Плятонава! Я сьпяваў ёй Палестрыну і Пахэльбэля! Я... я ... А яна, паскуда, вырасла і зрабілася наркаманкай і прастытуткай! Ну і тады, дзеткі, быццам нешта пстрыкнула, і мы ўсе паваліліся з рогату. Мы качаліся па падлозе і вішчалі, і курчыліся, і пляскалі сябе па сьцёгнах да поўнае зьнямогі. І з таго дня клюб зачыніўся, і больш аніхто ні пра што не шкадаваў.

5C. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра венікі

У доме на захад ад нас, з бучным яблыневым садам, даволі доўга пражываў ціхі і прыстойны сусед гадоў пад трыццаць, кіраўнік ў папяровай кампаніі. Ён жыў са станавітай маці і двума коткамі, любіў вячэраць за столікам на двары, ляжаць па выходных з кніжкай у гамаку, і заўсёды ветліва вітаўся з намі. Спачатку мы падглядвалі за ім з асаблівай падазронасьцю, але нічога злачыннага не наглядзелі, акрамя драбязы – аўтары ўсіх кніжак былі на літару Б: Брох, Брэхт, Барнс, Бірс і яшчэ ўсялякія. Хутка нам стала нецікава, і мы перасталі яго сачыць. Мы б так анічога пра яго і не даведаліся, калі б ён амаль штодня не шыбаваў паўз нашае школы – напэўна, ягоны офіс знаходзіўся непадалёк, і апоўдні ён выбіраўся паабедаць. Спачатку мы не зьвярталі на яго ўвагі, але ў нейкі момант ён пачаў зьяўляцца зь венікам пад пахай, кожны дзень. Гэта выглядала нечакана – гарнітур, капялюш, пальчаткі і раптам зухаваты венік, з каляровымі вяровачкамі, чырвонымі і сінімі, як у цыгана. Тыдзень ці паўтары мы чакалі, а потым падышлі і спыталі прама:

– Чаму?

Ён быў гатовы да гэтага пытаньня, і нават ня стаў удакладняць, менавіта што чаму:

– Я змагаюся з уласнай слабасьцю.

– Як гэта?

– Разумееце, аднойчы матухна адправіла мяне на базар па венік. Я выбраў самы вялікі і прыгожы венік, і панёс яго ў руцэ, бо ў торбе ён не зьмяшчаўся. І, магчыма, вы палічыце мяне эксцэнтрыкам, але па дарозе я адчуваў моцную зьбянтэжанасьць. Насустрач мне ішлі іншыя мужчыны – хто з элегантнай жанчынай, хто з бампэрам для джыпа, хто з элітным дабэрманам, хто са скрыняй калекцыйнага партвэйна, хто на благі канец з высокатэхналягічным мыйным пыласосам – і ўсе, здавалася мне, глядзелі на мяне з пагардай...

Мы з брацікамі адчынілі былі раты, але ён зрабіў нам рукой і працягнуў:

– Вядома, на самой справе ніхто зь іх не адчуваў да мяне пагарды. Але мяне закранула маё ўласнае ўспрыманьне, зразумейце. З тых часоў, каб перамагчы слабасьць і ўмацаваць сябе, я пачаў хадзіць па венікі кожную суботу. Але куды мне столькі венікаў, і да таго ж, навошта ісьці абавязкова на базар, надумаўся я нядаўна. З таго дня я проста заўсёды нашу з сабою венік, усюды.

Ён падміргнуў нам, пачаставаў арахісам і разьвітаўся, а мы паспрачаліся, ці доўга будзе доўжыцца ягоная барацьба, і сышліся на тым, што нядоўга. Аднак мы памыляліся: з цягам часу барацьба толькі разьлютавалася, і неўзабаве наш сусед ужо ня проста цягаў венік пад пахай, а нёс яго высока над галавой, як нясуць дзеці цацачны самалёцік, уяўляючы сябе пілотамі. Часам ён спыняўся і абвяшчаў нарасьпеў: «Людзі! Ці бачыце мой венік? Глядзіце ж!» А потым ён раптам перастаў зьяўляцца, і каля школы, і ў яблыневым садзе – па чутках, маці павезла яго адпачываць на воды.

5D. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра страшныя казкі

Часьцяком мы з брацікамі прасілі перад існом менавіта страшную казку, але на тату калі-нікалі знаходзіла ўпартасьць, і ён, сеўшы ў нас у нагах і памуляўшы сівую сківіцу, расказваў нешта кшталту:

– Жылі-былі хлопец і дзяўчына. І вось аднойчы пазнаёміліся яны і пакахалі адно аднаго, і дзеткі ў іх нарадзіліся. І жылі яны доўга і шчасьліва да самае сьмерці.

І змаўкаў. Мы крыху чакалі – мо будзе працяг? – і пачыналі абурацца:

– І ўсё? Але татухна, хіба гэта страшная казка? У страшнай казцы павінныя быць зомбі!

– Якія там зомбі, сыночкі. Хіба ж зомбі страшныя? Не... Сьмерць! Сама па сабе. Вось што страшна, сыночкі, асабліва вам, маладзенькім. Жывеш і ведаеш, што абавязкова памрэш – у мяне ў юнацтве праз гэтую думку заўжды валасы варушыліся. Варушыліся-варушыліся, ды і павыпалі пакрысе... Бачыце? – ён схіляў галаву.

– Але татухна! – крыўдавалі мы. – Хіба гэта казка наогул? У казцы павіннае быць чароўнае!

– Дык ці ж не чароўнае вам: жылі-былі? Жыцьцё, сыночкі – вялікае чараўніцтва і цуд, вы самі памяркуйце. Ані пра якое жыцьцё нават згадкі быць не павінна, калі разважыць; але яно чамусьці ёсьць... І каханьне – цуд, хоць і меншы. Бачыце, колькі цудаў? І двуроднасьць – цуд, і дзетак нараджэньне. І маўленьне – цуд, словы – цуд. Але ж сама чароўнае – быцьцё. Бачыце, колькі цудаў?

Мы моўчкі злаваліся. Тата пазяхаў, жадаў нам добрае ночы, гасіў сьвятло і шаркаў уніз, а мы, пасердаваўшы яшчэ пару хвілін, пачыналі самі распавядаць казкі. Ужо яны былі і чароўныя, і страшныя! І драпежныя зомбі, і лютыя мутанты, і злавесныя стогны са склепа – усяго было багата.

5E. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра землянога чалавека

А часам нам з брацікамі сустракаліся пэрсанажы нават цікавейшыя за герояў тых казак. Напрыклад аднойчы, падчас штогадовага падарожжа вакол нашага вялізнага возера, мы натрапілі на землянога чалавека. Колік, які зьбіраў у падлеску гальлё для вогнішча, першы ўбачыў яго і трывожна сьвіснуў у два пальцы. Мы пабеглі на сьвіст і апынуліся на бура-чорнай выпаленай паляне, пасярод якой ляжаў у кучы попелу незвычайна тоўсты чалавек. Ён, мабыць, спаў, але праз наш сьвіст прачнуўся і моўчкі глядзеў на нас.

– Ты хто? – запыталіся мы.

– Дурное пытаньне, – адказаў ён.

– А што ты тут робіш?

– Жыву.

– Наўпрост на зямлі?

– Ну.

– А навошта?

Зьмірыўшыся з нашай цікаўнасьцю, чалавек з высілкам сеў, пацерабіў бараду – зь яе пасыпаліся дробныя вугольчыкі – і пачаў расказваць. Высьветлілася, што раней ён быў звычайны бюргер, валодаў невялічкай крамкай скургалантарэі, а па вечарох чытаў міжнародныя навіны. І вось чытаў ён навіны, чытаў, а ў адзін выдатны дзень яго раптам напаткала крышталёва яснае разуменьне: павінная здарыцца трэцяя сусьветная вайна, павінная здарыцца хутка й немінуча! А чым яна скончыцца? Тым, што ўвесь сьвет згарыць дашчэнту, і будуць адны толькі галавешкі. А што гэта значыць? Што не застанецца ніякай ежы. А што застанецца? Застанецца толькі выпаленая зямля. І толькі той, дзеткі, здолее выжыць пасьля жудаснай вайны, хто зможа гэтай зямлёю харчавацца. І пачаў ён пакрысе прывучаць сябе да зямлі: спачатку ў суп падмешваў, потым у дранікі, потым у кампот, а праз паўгода рашуча перайшоў на строгую земляную дыету. Зямля пераварвалася цяжка, і ён прыдумаў адмысловую мэтоду: есьці памалу, але вельмі часта, і пастаянна пераварочвацца са сьпіны на жывот і з боку на бок, каб сьценкам страўніка працу палягчаць. Зь цягам часу зусім прызвычаіўся, кінуў горад і пайшоў у лес. Выпальваў палянкі, каб да ваенных рэаліяў наблізіцца, і жыў на іх, а ваду піў з возера.

– Глядзіце, які я тоўсты! Яшчэ таўсьцейшы за вас. Добрая зямелька, тлустая! Хочаце паспрабаваць? З малачком, га?

Земляны чалавек і сапраўды выглядаў выключна ўкормленым і шчасным, вось толькі вочы ягоныя былі падазрона жоўтыя, а можа проста так сьвятло адбілася.

– А ці няма ў вас, дзеткі, стронцыю ці цэзію? Ізатопаў, га?

– Што?..

– Эх вы, двоечнікі. Ну а градусьнік прынамсі ёсьць?

Толік, які заўсёды насіў з сабой градусьнік згодна з мамчыным патрабаваньнем, зьбегаў да заплечніка і прынёс. Земляны чалавек надкусіў кончык тэрмомэтра, закінуў галаву і вытрас у рот шэрыя кропелькі ртуці, а потым асьцярожна сплюнуў у далонь дробныя аскепачкі шкла. Нам гэта дзіка спадабалася, і мы папрасілі дазволу прыйсьці ў госьці яшчэ раз. Ён быў ня супраць, але папярэдзіў, што на днях сыходзіць адсюль і выпраўляецца на поўдзень, да Чарнобыля.

5F. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Квіток за электрычнасьць

Калі мы былі маленькія, квіток з рахункам за электрычнасьць прыносілі раз на месяц, кожны другі аўторак, у канвэрце з выявай лямпачкі. Тата разрываў канвэрт, змрочна вывучаў лічбу і заходзіўся лаянкай:

– Падлюгі! Брудныя мярзотнікі! Сволачы! Ашуканцы! Прадажныя пачвары! О, якая беззаконнасьць!

Млеючы з далучэньня да глыбіняў жыцьця, мы падслухоўвалі ў пярэднім пакоі забароненыя нам словы. Каго ён лаяў? Паштароў, бугальтараў, урад? Мы ня ведалі.

– Нягоднікі! Падонкі! Разбойнікі! О, нізасьць падзеньня чалавечага! Паскуды!

Словы былі кожнага разу розныя, і, даслухаўшы, мы беглі ў свой пакой і пачыналі гульню. Па-першае, мы абіралі, хто кім будзе. Напрыклад, Колік гуляў за нягодніка, Толік – за падонка, Валік – за бруднага мярзотніка, Хуліё – за ашуканца, ну а я – за паскуду. Па-другое, садзіліся па альфабэту, па першай літары абраных словаў, трэсьлі рукамі і на «раз – два – тры» выкідалі выпадковую колькасьць пальцаў. Па-трэцяе, запісвалі лік – напрыклад, 58693. Потым заставалася толькі дадаць некалькі нулікаў, намаляваць пад капірку новы квіток, на наступны месяц, і чакаць чарговага паштара – каб перахапіць канвэрт і падмяніць рахунак.

60. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра законы дыялектыкі

Калі мы былі яшчэ зусім маленькія, тата аднойчы прывёў у госьці нейкага старэнькага сацыяліста, ці то кельнера з паба, ці то масажыстага з лазьні. Добры дзядуля прысеў на столак, пакаштаваў партвэйну, патыцкаў на гузікі пульта і пачаў:

– Бачыце? Ідэі марксізму-ленінізму пацьвярджаюцца! Паводле законаў дыялектыкі колькасны прырост нязьменна цягне за сабой якасны пераскок. Музыкі больш не патрэбныя, бо іх зашмат, зараз музыку зьбіраюць з гатовых кавалачкаў дыджэі. Мастакі не патрэбныя – зараз кіруюць куратары і галерысты. І ў літаратуры таксама будзе так, а можа і ўжо ёсьць, толькі мы не...

– Дазвольце, але якія тут Маркс і Ленін? Гэта Гегель! – перапыніў яго тата.

І пакуль яны пярэчылі адзін аднаму, мы пабеглі ў бібліятэку і сьпехам склалі недарэчны, але глыбакадумны мікс з Коласа, Купалы і Куляшова:

Сьвеціць мне зорка з бяздонных глыбінь

Пад жніўныя вечна старыя напевы.

З надзеяй гляджу на крыніцу спатканую...

І гэтак далей. Але калі мы вярнуліся, каб дэклямаваць, нас нават не заўважылі: дыскусія зьдзейсьніла якасны пераскок у паняційную фазу. Тата і добры дзядуля стаялі адзін насупраць аднаго, набычыліся, цяжка дыхалі і наступальна высунулі правыя плечы. Прыйшла мама, разьвяла іх, тату паклала на канапу, а дзядулю павяла праводзіць дадому. А мы, шэптам прамаўляючы тосты, дапілі партвэйн.

61. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра мары

Калі мы былі маленькія, у нашым горадзе яшчэ жыла адна старая традыцыя – памінкі па спраўджаным марам. Так, кожны чалавек у нашым горадзе рана ці позна ажыцьцяўляў свае мары – хто купляў крэмавы кабрыялет, хто выдаваў дачку замуж за магната, хто перамагаў у конкурсе прыгажосьці, хто выконваў арыю ў Ла Скала, хто знаходзіў у гародзе чароўны скарб – і тады спраўляліся памінкі. На гэтых памінках ня прынята было піць віно, есьці салаты і сьпяваць песьні. Прынята было запрашаць у хату адзін са шматлікіх віялянчэльных квартэтаў – і тужліва слухаць. Два віялянчэлісты гралі смыкамі, а два – білі па струнах драўлянымі даўбешкамі, адбіваючы павольны жалобны такт. Праслухаўшы дзьве-тры доўгія п'есы ў хаце, памінальнікі і госьці выстройваліся ў працэсію і з квартэтам на чале журботна цягнуліся па вуліцах горада – уздоўж і папярок, нярэдка перасякаючыся і пераплятаючыся зь іншымі працэсіямі. Віялянчэлісты былі вельмі моцныя, яны працягвалі граць прама на хаду, утрымліваючы інструмэнты за грыф адной рукой і ёю ж заціскаючы лады.

Мы з брацікамі цярпець не маглі гэтыя памінкі! Яны заўсёды перашкаджалі нам спаць, рабіць урокі – і ўвогуле наганялі нясьцерпную нуду. Мы нават падскоквалі, калі чулі гукі віялянчэлі! Мы адмыслова елі шмат яек, каб заставаліся кардонкі – іх можна было наляпляць на сьцяну і павышаць гукаізаляцыю. І мы ўвесь час марылі – як мага больш, як мага мацней, як мага гарачэй – імкнучыся намарыць такое, што пэўна ніколі ня збудзецца.

62. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра кандуктараў

Кожную другую пятніцу тата апранаў цёмна-шэры трэнч і капялюш-хомбург з рубчатай стужкай, прымаглёўваў нас грабянцом, і мы ехалі ў Палац Прафсаюзаў, на штомесячны Канцэрт Кандуктараў. Было шмат людзей, і тата раз-пораз раскланьваўся, паціскаў шырокія рукі, цалаваў шчацінныя шчокі. Мы праціскаліся да самае эстрады, калупалі лінолеум і нудзіліся, пакуль кандуктары сьпявалі свае павольныя блюзы. Але мы ведалі, чаго чакаць: хутка пачыналася спаборніцтва кандуктараў, калі кожны браў у рукі білецік і адгадваў:

– Гэта жнівень 1972 года.

– Гэта трамвай-тройка.

– Гэта паміж Батанічным садам і Аўтастанцыяй.

– Гэты чалавек сьпяшаўся.

– Чаму?

– Таму што паглядзіце: якія дзірачкі, якія ўмяцінкі. Адразу адчуваеш чалавека, па ягоных руках. Кожная рука білецік трымае па-свойму. Ці ня так? Скура. Сіла суставаў. І пах. Паглядзіце на гэтыя зьмятасьці.

– Гэты чалавек сумаваў.

– Па жанчыне. Па каханай.

– Па пажылой жанчыне. Па маці.

– Але як жа гэта?

– Таму што паглядзіце: якія зморшчынкі.

Зьнерухомеўшы, мы лавілі кожнае слова. Састарэлыя кандуктары прымалі адзін у аднаго квіточкі артрытнымі пальцамі. Чым старэйшы, тым больш вопытны, Ролю. Кандуктары распавядалі з эстрады, разгойдваючыся ў абдымку:

– Сэнс ня ў тым, каб ізлавіць! Лоўля – тлен, штрафы – тлен, пакараньні – тлен!

– Ня той кандуктар, хто пакараў, а той кандуктар, хто наставіў, хто перавыхаваў!

– Сапраўдны кандуктар – хто сам быў перавыхаваны! Той, хто быў у цемры, але ўпусьціў у сябе сьвятло! Той, хто ўсьвядоміў! Той сапраўдны кандуктар! Толькі той!

Яны падкідвалі фуражкі, і тата падкідваў хомбург, і крычаў, і мы пляскалі, і крычалі, і плакалі, не саромеючыся, адкрыта гледзячы адзін аднаму ў твар, і цалавалі адзін аднаго, і кляліся стаць лепшымі, стаць сапраўднымі, стаць праўдзівымі.

63. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра самага злога чалавека

Калі мы былі маленькія, нам карцела хутчэй даведацца пра ўсё, і асабліва пра ўсё самае-самае. Мы марылі прачытаць Кнігу рэкордаў Гінэса, але ў бібліятэцы яе не было, дый нам бы і ня далі. Таму мы пыталіся пра ўсё ў таты і ў мамы.

– Татухна, а хто сама злы чалавек на сьвеце?

– О-о, дзеткі... Быў такі чалавек, гэта праўда. Жудасны тып. Сам б я вам пра яго распавядаць ня стаў, але калі ўжо вы папрасілі... Працаваў ён фрэзэроўшчыкам на заводзе, і хоць вядома нядобра асобу азначаць адной толькі прафэсіяй, але больш пра яго ніхто нічога ня ведаў. Дык вось: аднойчы прачытаў ён у сеціве, што кожную сэкунду на зямлі памірае шэсьць чалавек. Кожны, хто сумленьне мае, дык зажурыўся бы, а гэны фрэзэроўшчык наадварот – страшэнна ўзрадаваўся! Пачаў гігікаць і мазольныя рукі паціраць адна аб адну. Пайшоў ён на балькон, выкурыў папяросу зь вялікім задавальненьнем, а потым – шчоўк пальцамі! І кажа сабе: шэсьць чалавек памерла! Шчоўк! Яшчэ шэсьць. Так і павялося – ходзіць ён і пальцамі пстрыкае, і хмыліцца. А потым яму гэта недастаткова выразна здалося, і прыдабыў ён у цэху пускальнік ад станка з вялікай чырвонай кнопкай, і ўжо ня пстрыкаў пальцамі, а на кнопку націскаў. Націснуў – шэсьць чалавек у Афрыцы памерла! Націснуў – яшчэ шэсьць у Амэрыцы! Задаволены быў дзіка. Хлопцы-электрыкі, хто разумнейшы, пераконвалі яго, няма дзей аніякае сувязі паміж кнопкай і сьмярцямі: нават калі ты на кнопку не націсьнеш, дык усё роўна ж памруць! А фрэзэроўшчык ім падморгваў: глядзіце, вось я націскаю – і вось, памерлі дзесьці ў гэты момант! статыстыка дзей ня хлусіць! І што яму запярэчыць? Дый баяліся пярэчыць, бо мала што. А фрэзэроўшчык усё зьлейшы рабіўся, пачаў ужо адкрыта па вуліцах са сваім пускальнікам хадзіць, і людзей зьнішчаць. Нічога чалавечага ў ім не засталося. Ідзе, напрыклад, насустрач маладая маці зь немаўляткам на руках, а фрэзэроўшчык спыніцца, прыжмурыцца і на кнопку бязьлітасна цісьне. Або школьніцы з рукзачкамі ў школу бягуць – ну хто не замілуецца? – а фрэзэроўшчык хмурыцца і душыць, душыць на кнопку з усёй сілы. Трывалі-трывалі людзі ягоныя злачынствы супраць чалавецтва, але калі лік забітых да мільёна наблізіўся, ня вытрымалі. Падышлі яны да фрэзэроўшчыка і кажуць: чаму ты злы такі? што мы табе дрэннае зрабілі? мы ж любім цябе! што табе трэба, скажы? хочаш, багацьце табе зьбяром? хочаш, у кругасьветнае падарожжа на яхце адправім? хочаш, самую прыгожую дзяўчыну замуж за цябе аддамо? хочаш, мэрам горада абяром? Але фрэзэроўшчык толькі зарагатаў – анічога мне не патрэбна! – і ну на кнопку ціскаць, хутка-хутка. Засмуціліся тады людзі аканчальна, накінулі фрэзэроўшчыку на галаву мяшок, і пачалі нагамі дубасіць. Так да сьмерці і забілі, і закапалі ў яры за горадам. А кнопку бэнзынам аблілі і падпалілі. Вось як, дзеткі.

– Эх, шкада нас там не было! Гад! Ужо мы б яго..!

64. Уцёкі ды туляньні. Далонь гестапаўца

На лецішчы жылося прывольна, пакойна. Ляцелі дні, беглі тыдні. Я патроху прыбіраўся, ссыпаючы хлам'ё і сьмецьце ў склеп, і абжываўся, знаёміўся з рэчамі. Тэлефон не званіў, суседзі не зьяўляліся, і ўсё было б добра, калі б раптам не адбылася падзея, якая расчыніла перада мною цёмныя глыбіні маёй душы: распад вочапкі вафэльнага ручніка. І, шчыра кажучы, яна адбылася зусім ня раптам, а нарастала павольна, выразна, пад маім халодным позіркам. Пасьля першага ж мыцьця рондаляў я заўважыў: вочапка-тасёмка на кухонным ручніку надарвалася, і яе ўтрымлівала адна толькі белая нітачка, тонкая і слабая. Як мне прыйшло ў галаву ўчыняць падобны экспэрымэнт, я зараз не магу патлумачыць. І раней, і цяпер я ўзяў бы нітку з іголкай і падладзіў бы вочапку, але тады... Быццам цень сышоў на мой розум, і загарэлася цікаўнасьць садыста – колькі яна пратрымаецца? І я, выцершы ручніком бітон ці казан, вельмі акуратна, каб не тузануць, вяртаў яго на кручок ля мыйкі. Але нітачка апынулася капронавай, сьмелай, яна трымалася з апошніх сілаў, ня рвалася і толькі даўжэла патроху. Яна нібы стагнала: зьлітуйся, зьлітуйся, дапамажы! Але я рабіў выгляд, што ня чую, і доўжыў сваю жорсткую забаўку. І вось аднойчы, калі я выцер гусятніцу, зноў павесіў ручнік і асьцярожна адступіў да вакна, ён зь мяккім шолахам упаў на падлогу. Адбылося. Мякка падаў сьнег за вакном.

Ішлі кароткія сьнежныя дні, ішлі чорныя ночы. Вочапка хваравіта тырчала, прышытая за адзін канец, і саслабелая, падраная нітачка таілася ў складках вафэльнае тканіны. Я вешаў ручнік ужо безь яе, наўпрост за падсечаны край. А ў апошні дзень, выціраючы вымыты таз, я адчуў, што палец заблытаўся. Гэта была яна, нітачка, змучаная, нязграбная. Яна ўжо ня мела сілаў ані хавацца, ані баяцца. Я прыжмурыў вочы, тонка звузіў вусны і моцна тузануў, каб адарваць яе. Але яна і тады не адарвалася, а толькі пацягнулася, даючы мне яшчэ адзін шанец на дабрыню і спагаду. Глядзі, я расьцягнутая, я разарваная, мне ўжо ня жыць, чаго ж табе яшчэ?.. Так, я глядзеў на яе. Жадаючы адчуць мяжу нітачкі, я цягнуў далей, але мяжы не было. Не такая ты простая, ліса! Адкуль ты цягнесься? Я запаліў верхняе сьвятло і паднёс яе да вачэй. Нітачка жыла не сама па сабе, але цягнулася прама з вочапкі, складаючыся ў ейныя папярочныя валокны. Няшчасная вочапка ўжо напалову распусьцілася, падоўжныя нітачкі віселі пухнатым кутасікам. Ня ў сілах спыніцца, я пачаў цягнуць нітачку далей і далей, пакуль яна ўся не апынулася ў маёй руцэ, доўгая, зь пераламанымі перагібамі. Падоўжынкі разьляцеліся па падлозе, некалькі апалі на джынсы, некалькі прыляпіліся да мокрай далоні. У здранцьвеньні я глядзеў на сваю далонь – далонь нягодніка, далонь ката, далонь гестапаўца.

65. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра добрае выкладаньне

Наш тата, чалавек недаверлівы і падазручы, калі-нікалі прыходзіў у школу і сядзеў на занятках, каб спраўдзіць, ці добрае ў нас выкладаньне. Такія адведзiны заўжды канчаліся спрэчкамі і лаянкай з дырэктарам, і заняткі перарываліся на сярэдзіне.

– Гэткі падыход падлыжны ў корані, – абураўся, прыкладам, тата, калі мы хліпалі і смаркаліся на літаратуры, шкадуючы Муму ці Эмму. – Нельга чалавеку лічыць выдумку за праўду і ліць сьлёзы па нейкіх неіснуючых пэрсанажах!

– Але вы не разумееце! – абражаўся дырэктар, – Справа ж ня ў тым, існуюць пэрсанажы ці не, а ў тым, што чалавек, чытаючы, вучыцца спачуваць і спагадаць.

– Якая непразорлівасьць! – дакараў яго тата. – Вы наладжваеце дзяцей есьці вадзяністую ежу і аддаляцца ад жывога жыцьця. Пасьля салодкае кніжнае жуйкі чалавеку нашмат цяжэй рэагаваць на рэальнасьць, бо яна патрабуе самастойнага кусаньня! Небясьпечны эскапізм, ад якога недалёка й да фашызму.

На гэта дырэктару было ўжо складаней адказаць, і ён, каб расьцягнуць час і сабраць думкі, адчыняў бар, наліваў сабе і таце па чарцы «Вясковай», браў яго пад руку і запрашаў у сад. А мы толькі таго і чакалі! І на пакуты Свана, і на зьнямогі Дэдала, і на маркоту Жывага нам было напляваць. Мы весела пляскалі хрэстаматыямі, абціралі тэатральныя сьлёзы і даставалі доўгачаканыя бутэрброды.

Калі тата і дырэктар вярталіся з саду, нярэдка выяўлялася, што яны памяняліся пунктамі гледжаньня. Напрыклад, тата цяпер ганьбіў пісьменьніка Г. Мэлвіла за наіўнае блізарукае самаздаволеньне: як жа гэтая сволач магла быць такая дурная, што бязь ценю сумневу прадказвала кітовым статкам доўгія гады? У таты на вачох нават слёзы блішчалі – што яна, гэтая сволач Г. Мэлвіл, занадта рана памерла, і ўжо ніяк не магчыма тыкнуць яе подлай пысай у Чырвоную кнігу. Дырэктар пацяшаўся: падумаеш, кіты, што за справа нам да іх, калі мы іх аніколі ня бачылі і ня ўбачым; шкадаваць кітоў – тое ж самае, што шкадаваць Уэлсавых марсіянаў. Людзей шкадуйце, людзей! Г. Мэлвіла шкадуйце, хіба ён ня вымер як кіт?

Праз падобныя развагі бутэрброды захрасалі ў горле. На шчасьце, а гэтай гадзіне звычайна прыходзіла мама і забірала нас дадому. Яна мела вельмі ясныя погляды на літаратуру і заўсёды хутка рассоўвала ўсё па месцах. Г. Мэлвілам яна пагарджала: замест таго, каб захапляцца жанчынамі, ён захапляецца кітамі! Гэта была ейная галоўная прэтэнзія. Але потым яна дадавала: удумайцеся! Захапляючыся кітамі, ён лупіць шкуру, трыбушыць, удыхае водар вантробаў і, сарамліва атуліўшыся за грот-мачтай, густуе сьвежы тлушч. Вам гэта нічога не нагадвае?.. Папа рагатаў, а дырэктар не адважваўся пярэчыць, ён толькі зьлёгку матлашыў нам валасы на разьвітаньне, прыгаворваючы якую-небудзь ласкавую бязглузьдзіцу: любіш Пэтрарку, любі і Рэмарка.

66. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра акрыяньні

Аднойчы ўвесну, бліжэй да канца красавіка, мы заўважылі ў глыбіні панадворку на паўночны захад ад нас нейкае няўлоўнае варушэньне. Гэтая сядзіба пуставала больш за паўгода, і мы з брацікамі ўжо стаміліся чакаць новага суседа. Мы хуценька прыпалі да плота з усёй магчымай пільнасьцю, але доўга нічога ня бачылі, апроч счарнелых гурбаў і вільготных галінак агрэсту. І калі б ня мэтад мастакоў-паштаўнікоў – разьбіць прастору на квадрацікі і падрабязна разгледзець кожны – мы б так яго і не знайшлі. Ён сядзеў на тоўстым цурбане, прываліўшыся да сьцірты дроваў, і ціхамірна жмурыўся на сонейка. Ватоўку ён наставіў парусам, каб ветрык веяў за пазухі, але не прадзімаў; локвіцы трымаў на каленях, і далоні зьвісалі строма, быццам каменна-цяжкія. Здавалася, суседу прыносіў незвычайнае задавальненьне кожны ўздых – так задаволена пасьміхаўся ён бледнымі вуснамі. Мы прапанавалі яму халвы, але ён толькі слабка кіўнуў галавой.


    Ваша оценка произведения:

Популярные книги за неделю