Текст книги "Гісторыя Ролянда"

Автор книги: Піліп Ліпень

сообщить о нарушении

Текущая страница: 15 (всего у книги 22 страниц)

BA. Аповед Коліка. Музычнае прынашэньне

Колік апавядаў, што аднойчы зь ім у вязьніцы сядзеў дзед-рэцыдыўнік. Старэнькі зусім, худзенькі, хворы, у акулярыках. І неяк пакрысе сышліся яны, пасябравалі, і расказаў дзед Коліку гісторыю свайго жыцьця. Расказаў, што першы раз сеў у пятнаццаць гадоў, за забойства.

– У той час я ў музычную школу хадзіў. Па клясе скрыпкі. І ня тое каб з-пад бацькоўскай палкі, а на самой справе музыку крэпка любіў. Клясыку. Воось... І аднаго разу хлапчук знаёмы, гурта Лед Зэпэлін прыхільнік, кажа мне: Лед Зэпэлін – гэта вяршыня музыкі! Няма нікога лепей за Лед Зэпэлін! Ведаеш, як у моладзі бывае. Лішняга кажуць. Ну, і паплаціўся хлапец за свае словы. Роварным ланцугом я яго. Але мне таго разу пашанцавала: трапіў да добрага адваката ды да жаласьлівага судзьдзі. А яшчэ хваля такая тады паднялася, сацыяльная, а потым яшчэ і амністыя, карацей, выйшаў я ўсяго праз чатыры гады. Паразумнеў, пасталеў. Пайшоў на завод працаваць, у тэхнікум паступіў завочна. Скрыпку вядома кінуў, але да музыкі любоў – гэта ж назаўсёды, сам разумееш. Барока я тады вельмі шанаваў. І значыцца выйшлі мы аднаго разу з брыгадзірам на перакур, слова за слова, а ён і кажа: рамантызм – гэта вяршыня клясычнае музыкі! Няма нічога лепей за рамантызм! Чуеш, Колік? Так і сказаў. Шуманы з усялякімі Шапэнамі, значыцца, вяршыня! Ну й што мне, трываць было, ці што? Заваліў яго наўпрост там, у цэху, на падлогу, дый аб станіну станка пару разоў галавой. Воось... Тады ўжо са мной цырымоніцца ня сталі, упаялі тузін бязь лішніх размоў. Дый то – не зьбегаў жа зь месца забойства, павінаваціўся, пакаяўся. Ну а наогул я чалавек мірны, працавіты, паслухмяны – адседзеў дзясятку станоўча, і адпусьцілі. Выйшаў значыцца я, у самым росквіце сілаў. Колькі мне там было, трыццатнік з хвосьцікам. Уладкаваўся сьлесарам, ажаніўся, дзетак завёў...

– Як жа яна за цябе пайшла? Не спалохалася?

– А чаго палохацца, я ж мухі не пакрыўджу. Толькі калі за музыку. А яна ў мяне музыку не любіла наогул. За гэта і ўзяў. А што я? Я добры быў мужык. Ці шмат добрых мужыкоў? Сядзеў, ну так, сядзеў. Мала хто сядзеў. Карацей, жылі мы душа ў душу, дабро нажывалі, на канцэрты хадзілі. У той час я пачаў на Гендэля западаць. Праз Гендэля – душа ачышчаецца, сам ведаеш. Ну й аднаго разу пасьля канцэрту сустрэлі мы майго сябрука, таксама былога зэка. Адкуль ідзяце? З канцэрту. Што слухалі? Барока. О, барока я таксама паважаю! І кажа: Скарлаці – гэта вяршыня барока! Няма нікога лепей за Скарлаці. Адправіў я бязь лішніх слоў жонку дадому, а сябрука забіў. Ну а што было рабіць? Зарэзаў я яго. Далі мне пятнаццаць, зь іх пяць у дурцы праваляўся. Добра хоць тэлевізар дазвалялі, канал Культура, і радыё. Вось там я й прыахвоціўся да Жарускі. Анёл! Як ён Гендэля сьпявае! Воось... А потым, пад канец тэрміну, пілаваў з адным дровы, разгаварыліся. Я кажу – люблю дзей Гендэля. А ён кажа: так, Гендэль! І Цэнчыч – гэта ягоная вяршыня! Лепей за Цэнчыча ніхто Гендэля не сьпяе. Чуеш, Колік? Ну і. Сам разумееш. Хто ж такое стрывае? Вось і сяджу...

– Ну добра, але толку? Навошта забіваць было? Даў бы проста па мордзе. Ведаў жа, што потым тэрмін матаць? Усё роўна на зямлі шэсьць мільярдаў з уласнымі густамі. Усіх не заб'еш! Сэнс было?

А дзед адказваў Коліку, што не шкадуе ні пра што. Што спачатку сам сябе не зусім разумеў, але цяпер зразумеў. Што ён зьдзяйсьняў не злачынствы, а своеасаблівыя музычныя прынашэньні, ахвяры богу музыкі. І прычапіўся да Коліка – якую арыю Жарускі ён лічыць вяршыняй? Але Колік не паддаўся на правакацыю і адмовіўся адказваць.

BB. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра час

Калі мы з брацікамі пасталелі і ўзмужнелі, наш час, як водзіцца, стаў дужа паскарацца, што да крайнасьці нас турбавала. Аднойчы мы нават не стрывалі й паскардзіліся на час таце. Суцяшаць нас ён і не падумаў, але затое расказаў нам новую гісторыю, пра аднаго этнографа з суседняй вуліцы.

Быццам бы той этнограф таксама хваляваўся наконт часу, не хацеў, каб ён мінаў, і шукаў спосабы барацьбы. І быццам бы ён прыдумаў, што калі на адмераны табе час паўплываць немагчыма, дык ніхто не забараняе зьмяніць ягонае ўспрыманьне знутры. А менавіта – паскорыць свае думкі й пачуцьці так, каб за звычайнае чалавечае жыцьцё пражыць цэлых два суб'ектыўных. Чым не ідэя? І этнограф прыступіў да трэніровак. Па-першае, трэніраваў хуткасьць думаньня: разгадваў крыжаванкі, гуляў у шахматы, вучыў на памяць расклад электрычак – і ўсё з сэкундамерам. Па-другое, хуткасьць адчуваньня: хутка-хутка нюхаў фіялкі, слухаў Бітлз на паскоранай перамотцы, імкліва гартаў альбом Тэрнэра, намагаючыся адначасна атрымаць асалоду ад кожнае асобнае марыны. Па-трэцяе, хуткасьць цела: бегаў па пакоі, скакаў са скакалкай, падцягваўся на турніку і рабіў сто ўдыхаў у хвіліну. У яго доўга нічога не атрымлівалася, але ён упарціўся, не здаваўся – і вось, у адну прыгожую раніцу, сонечную й вясновую, ён выйшаў на вуліцу й вохнуў: мінакі рухаліся павольна-павольна, як вадалазы ў глыбіні. Аўто каціліся амаль незаўважна, і ён ступіў на праезную частку і пайшоў перад велізарным грузавіком, бесклапотна дымячы папяросай. Зазірнуў у кафэ, прысеў за столік да дамы й выпіў ейную каву, пакуль яна глядзелася ў люстэрка. Атрымалася! Атрымалася! Я перамог! І ён працягнуў трэніроўкі, патроіўшы намаганьні. І неўзабаве ў горадзе пачалі адбывацца дзіўныя рэчы: неверагодныя рабаваньні банкаў і вінных скляпоў, зьнікненьня страваў у рэстаранах і модных гарнітураў у буціках. А ўсе жанчыны той вясной раптам зрабіліся дзіўна задуменныя і да красавіка зацяжарылі. Так... Што зь ім стала потым, з гэным этнографам, ніхто ня ведае. Мусіць, час спыніўся для яго зусім. Разумееце?

– Але татухна, атрымліваецца, ён рухаўся са звышгукавою хуткасьцю? Тады ўсе павінныя былі чуць роў і гул, а за ім павінен быў заставацца сьлед пара, як за самалётам! – інжынэрна сказаў Толік.

– Ня будзь такім наіўным, сынку. Ён рухаўся не са звышгукавою, але са звышсьветлавою хуткасьцю, – строга адказаў тата.

А як жа законы Эйнштэйна? А чаму ён не загарэўся праз трэньне аб атмасфэру? А як ён мыўся, бо вада ж цякла занадта павольна? А навошта яму нябачнаму былі модныя гарнітуры? А ён не заразіўся ад незнаёміхаў дрэннымі хваробамі? Але тата раззлаваўся, затупаў нагамі і прагнаў нас прэч.

BC. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра славутага гардэробніка

Празь некаторы час пасьля Толікава вясельля высьветлілася, што ягоная жонка, станістая чарнабровая філялягіня, мае шырокія сувязі ды знаёмствы; і ня толькі ў бібліятэчных колах, але і ў артыстычных. Так часта бывае – адно чапляецца за другое. Мы як маглі карысталіся гэтай новай магчымасьцю і здабывалі квіткі на любыя імпрэзы, якія б нам ні ўздумаліся. Зрэшты, імпрэзаў было няшмат – тыя гады выдаліся пахмурныя, дажджлівыя, трывожныя, і ніхто не хацеў да нас ехаць, акрамя ўсім назалелых утаймавальнікаў леапардаў. Таму гастролі славутага гардэробніка, ураджэнца нашага месца, які праславіўся ў сусьветных сталіцах небывалай бездакорнасьцю й нябачанай дагэтуль дасканаласьцю, грынулі нібы гром. За квіткі, прададзеныя й перапрададзеныя ў той жа дзень, сварыліся, біліся, зьдзяйсьнялі ганебнасьці, судзіліся й назаўсёды расставаліся. Колькі лёсаў было паламана праз гэтыя гастролі, не зьлічыць! Але толькі ня нашых: мы, шчасьліўчыкі й любімчыкі, ціхамірна пагладжвалі цісьнёныя квіткі ў верхніх кішэнях пінжакоў.

У азначаны на квітках дзень мы прыйшлі да ДК Прафсаюзаў за дзьве гадзіны, у пяць, і бавіліся ў фае, песьцячы сябе аранжадам і капучына з аўтаматаў. За паўгадзіны да пачатку фае імкліва напоўнілася, дый да таго шчыльна, што мы з брацікамі толькі са значнымі намаганьнямі здолелі прасунуцца й сабрацца разам. Неўзабаве прыбыў і гардэробнік, прама з аэрапорту, без спазьненьня: ён пругка выскачыў з крэмавага лімузына і на дыбачках пабег да стойцы. Яму было каля пяцідзесяці пяці, можа бліжэй да шасьцідзесяці; ён насіў стрыманы чубчык, шэры строй зь нітачкай люрэкса і чырвона-карычневыя чарапахавыя макасыны. Усе сьціхлі й сталі ў чаргу. Зь першага ж узмаху рукі зрабілася відавочна: сусьветная славутасьць даецца не задарма. Хірургічна адточаныя рухі і фатаграфічна вывераная міміка, палемічнасьць паэта і фактура філёзафа, жар і палкасьць юнага закаханага – усё спалучалася ў ім, у нашым гардэробніку. Нас нібы закруціла магутнай, але ласкавай і асьцярожнай віхурай – і адразу адпусьціла; паліто ж стройнымі чародамі павісьлі на плечках, быццам нават абноўленыя ды папрыгажэлыя. Сьціскаючы нумаркі спатнелымі далонямі, мы узрушана тапталіся на лесьвіцы, пакуль служэбніцы не накіравалі нас уверх, у залю: арганізатары шоу прыдумалі невялікі клясычны канцэрт, закліканы адцяніць паўнату гардэробнага майстэрства. Абвясьцілі фартэпіяна, прэлюды Рахманінава. Кволы піяністы граў пасьпешліва і змазана, мы коўзаліся й пазяхалі; яму самому карцела хутчэй вярнуцца ў гардэроб, і ён зьбіўся на баркароле, бязладна скончыў і, ані не саромеючыся, пасьпяшаўся з усімі ўніз. І тут мы сталі сьведкамі сапраўднага мастацтва: сілы, лёгкасьці, напоўненасьці жывым сэнсам і глыбіннай мудрасьцю. Нумаркі ўзьнімаліся й ляцелі, шынэлі й манто мяккімі хвалямі ападалі праз стойку – усё было да крайнасьці проста і праз гэта асабліва узьнёсла, азорана невядомай дагэтуль свабодай і шырынёй. У той вечар мы забыліся пра ўсё й не саромеліся сьлёз, мы шапталі шчасьліва: брава! Бравісіма! Бласлаўлёны! А ён, сказаўшы невялікую прамову – чыстыя й ясныя словы пра радзіму, бацькоў і радасьць творчасьці – моцна паціснуў працягнутыя рукі, разьвітаўся і адбыў.

BD. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра галеньне

Аднаго разу ў сераду, у першай палове жніўня, калі мы з брацікамі сядзелі ў агародзе вакол вогнішча й пяклі на дубчыках хлеб, з-за суседзкага плоту да нас данесьліся гукі ўдараў і трэск парванае тканіны. Мы паспрачаліся, каму першаму ісьці глядзець на суседзкія падзеі, і выпала Валіку. Ён накіраваўся да плоту, а мы сумленна далічылі да дваццаці і толькі тады дагналі яго. У шчыліны паміж дошкамі мы ўбачылі новага суседа: ён шпацыраваў наўпрост па градках з пагрозьлівым выглядам, прыгорбіўшыся й шырока рассунуўшы тоўстыя рукі, як разьятроны злыдзень. Ён раз-пораз біў сябе кулаком у грудзі і разьдзіраў каўнер паласатага швэдару. Мы паклікалі яго, і ён павярнуўся – укормлены клерк сярэдніх гадоў, стрыжаны бобрыкам і дужа няголены, у чорных шортах і сандалетах. Убачыўшы нас, ён падабрэў, супакоіўся і нават усьміхнуўся:

– Гэта я галюся так, хлопцы.

– Голісься?

– Ага. Свой уласны спосаб прыдумаў. Звычайнай брытвай не магу – раздражненьне моцнае на скуры.

– І што за спосаб?

– Ну, трэба крэпка-крэпка раззлавацца на шчаціньне, і яно само выпадае.

– Жартуеш?

– Якія жарты! Валасінкі ажно з цыбулінкамі са скуры вылятаюць, як кулі. Палохаюцца мабыць. Потым месяц гладзенькі хаджу. Але раззлавацца трэба вельмі крэпка, вось у чым праблема. Няпроста гэта.

Ён пацёр падбародак, ацэньваючы даўжыню воласа. Мы, стараючыся не пераглядацца, спачувальна паківалі й вярнуліся да вогнішча. Хай яго, ці мала усялякіх дзівакоў. Ня будзеш жа з кожным спрачацца і даказваць праўду, гэта было б таксама свайго роду вар'яцтвам. Мы пяклі хлеб да хрумсткай прыгарачкі й не зьвярталі больш увагі на гукі. Колік расказваў пра сукамэрнікаў, Валік – пра заказчыкаў, Хуліё – пра каханых. Але справа на гэтым ня скончылася. Позна ўвечары, калі мы ўжо ўлягліся спаць, пажадалі адзін аднаму добрай ночы і ўтульна падаткнулі коўдры, з вакна да нас даляцеў такі апантаны роў і праклёны, што мы, схапіўшы ліхтары, рынуліся ўніз – бо мала што, можа чалавек да бяды сябе давёў і мае патрэбу ў дапамозе. Хай і дзівак, але добрасуседзтва ніхто не адмяняў. Трэскаючы дошкамі, мы палезьлі цераз плот, дапамагаючы адзін аднаму, саскочылі на градкі й пабеглі вакол дома да ўваходу. Мы ўбачылі ярка асьветлены ганак і суседа, які сядзеў ля сьцяны. Ён зьвярнуў да нас мажны твар, шчасьлівы і ўлагоджаны, і мы пераканаліся: на ім не было аніводнага валаска! Рудаватыя шчацінкі апалі на ягоныя калені, на рукавы, на дошкі ганка. Мы адчувалі моцную віну за скепсіс і недавер, але ён і ня думаў дакараць нас, і нават дазволіў дакрануцца да сваіх шчокаў, гладкіх і пяшчотных нібы ў дзяўчыны.

BE. Уцёкі ды туляньні. У лютаўскую сьцюжу

У лютаўскую сьцюжу добра чытаць штосьці духоўнае, кшаталту Споведзі Аўгустына альбо камэнтароў да будыйскіх Сутраў. Дабраталюбіе таксама падыходзіць. Сядзіш ля батарэі цэнтральнага ацяпленьня, загарнуўшыся ў коўдру, п'еш гарбату й нетаропка сочыш за развагамі мудрых убеленых старцаў. Старцы ўдумліва тлумачаць, настаўляюць. Ты, памеркаваўшы, з сур'ёзным выглядам пагаджаесься. Зрэдку ўстаеш і заварваеш яшчэ гарбаты, ясі абаранак. Утульна.

У лютаўскую сьцюжу ўсё пакрысе пачынае бэсьціць. Будзь асьцярожны – гаворыш сабе – узгарэцца лёгка, астыць няпроста. Стаіш тварам да сьцяны, не варушысься, ня дыхаеш, не расплюшчваеш вочы. Але ці доўга можна вытрымаць? У зьнямозе адчыняеш вочы й бачыш шпалеры, і яны бэсьцяць цябе да дрыжыкаў, да самае глыбіні – гідкія зялёныя паперыны, са зьдзеклівай дбайнасьцю налепленыя на сьцяну! Хтосьці разгладжваў іх, прамакаў анучкай і сядзеў на зэдліку, любуючыся разным бардзюрам! Невыносна!

Прамучыўшыся некалькі дзён бясконцым клёкатам абурэньня ў грудзях, я выправіўся ў шпалерную краму – набыць штосьці іншае, любое, абы-якое, і заляпіць нянавісную зеляніну спрэс. Грошай у мяне не было, і я меў намер скрасьці некалькі непатрэбных трубак, можна нават запэцканых ці бракаваных. Але, хоць я быў апрануты цалкам прыстойна – футра й чыстыя вастраносыя боты – да мяне адразу прычапілася непрыязная прадаўніца ў пінжаку й прынялася з сумневам распытваць, куды мне шпалеры. «Што значыць куды?» – дзівіўся я. «У які пакой?» «У зялёны!» «У вас зялёная мэбля ці шмат расьлінаў?» «У мяне зялёныя шпалеры!» «І вы хочаце такія самыя?» «Не!» «Але ж калі вы іх заклеіце іншымі, дык пакой ужо ня будзе зялёны?» Я ўжо зразумеў, што мне яе не падмануць, і ганебна адступаў да выхаду, а яна ўсё насоўвалася й пакепліва прыжмурвала вочы, калыхаючы завушніцамі. «Дайце ж мне хоць флямастар, каб я іх зафарбаваў!» Але яна толькі пасьмейвалася, ківаючы галавой. Што ж, мне было не прывыкаць да жорсткасьці. Калі б зварыць боршч, думаў я, вяртаючыся празь вецер, можна было б плёскаць ім на сьцены, афарбоўваючы барвяным! Але дзе ўзяць буракі, дзе ўзяць ваду, дзе ўзяць агонь?

У лютаўскую сьцюжу добра ляжаць у гурбе, у ботах, у тоўстай футры, апускаючы рукі ў сьнег і спрабуючы намацаць у глыбіні скрозь лёд траву, цыбуліны цюльпанаў, чорную, друзлую, духмяную клюмбу. Шарсьцінкі дрыжаць, сьняжынкі сыплюцца. Прабягаюць міма сабакі на жылаватых лапах, плямістыя, пародзістыя, сьлізгаюць на лыжах школьнікі, шоргаюць уперавалку чыесьці цешчы. Шпалеры, вы больш ня ўладныя нада мной, я вас не заўважаю. Зоркі мігцяць – бачыце?

BF. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра вялікую жанчыну

– Я ж ужо прызнаваўся вам, брацікі, – пачаў Хуліё, – што з раньняга юнацтва марыў пра вялікую жанчыну, па-сапраўднаму вялікую? Зразумела, што гэта толькі ганебныя й непрыстойныя немаўляцкія комплексы, але вы ж не асудзіце мяне? Дык вось, ці паверыце, сёньня раніцай я сустрэў яе, дакладней вядома не менавіта яе, але прынамсі па-сапраўднаму вялікую дзяўчыну. Яна стаяла ля вітрыны гастраному й разглядала марынады, у простай паркалёвай сукенцы і зь зялёнай сумачкай праз плячо. Ейны чорны бліскучы паясок знаходзіўся на ўзроўні маіх вачэй – уяўляеце рост! – але зрэшты ён сядзеў не на таліі, а вышэй, бліжэй да грудзей, у адпаведнасьці з модай. На нагах у яе былі самаробныя вераўчаныя сандалі, тонкія, зграбныя, перавязаныя за шчыкалаткі на антычны манер. Я загаварыў зь ёй, і яна адказвала зь ветлай усьмешкай, а вочы яе былі шэрыя, даўгаватыя. Адказваючы, яна наўмысна не нагіналася да мяне, каб не падкрэсьліваць нахілам розьніцу ў нашым росьце. Было прыкметна, што ёй больш падабаецца слухаць аніж гаварыць, і я ўзяўся забаўляць яе казкамі. Мы йшлі па вуліцы, і да мяне часам давяваў пах ейнае парфумы – рамонак і размарын. Я прапанаваў ёй марозіва, але яна, падзякаваўшы, сказала, што аддае перавагу халоднай сьмятане. Мы ўзялі па слоічку сьмятаны і спыніліся на набярэжнай, гледзячы на раку. Яна ела знарочыста павольна, акуратна зьлізваючы велізарным языком густыя сьмятанныя кроплі з лыжачкі. Ейныя цёмна-русыя валасы былі сабраныя ў сьціплы нядоўгі хвосьцік, і я, ня маючы магчымасьці іх разгледзець, папрасіў падарыць мне адзін валасок на шчасьце. Усьміхнуўшыся, яна выскубнула валасок са скроні: пругкі, тоўсты як лёска, ён канчаўся бледнай цыбулінкай памерам з запалкавую галоўку...

– Пакажы!

– Пачакайце, дайце дараспавесьці. Вы глядзелі калі-небудзь на жаночы твар зьнізу? Паглядзіце. Гэта прыгожа: плыўныя абрысы ніжняе сківіцы, цёмныя авалы ноздраў, чароўная сымэтрыя... Трохі абвыкшы да мяне, яна пачала паводзіць сябе вальней: пакашлівала, папраўляла шлейкі, перахілялася цераз парапет, каб разгледзець маленечкіх павучкоў, якія жывуць у расколінах каменя. Ейныя галёнкі былі моцныя, мускулістыя, а зьлёгку сітаватая скура толькі дадавала шарму. Мне хацелася дакрануцца да яе, правесьці далоньню па доўгім цягліцам, але я баяўся, што зь нечаканасьці яна можа ўбрыкнуць і зашыбіць мяне. Я стаяў побач, радуючыся блізкасьці, любаваўся, сьмяяўся, штосьці казаў, і ўжо наважыўся запрасіць яе на вячэру, як раптам яна абвясьціла, што ёй пара – муж чакае. Што ж, нядзіўна, падумаў я, яна занадта прыгожая, каб быць вольнай. Яна падала мне руку – неабсяжную і далікатную, з гнуткімі пальцамі, якія моцна звужваліся да кончыкаў. Вось чаму яна ня носіць заручальнае кольца, разважаў я – кольца спадае. Падае на падлогу, на асфальт, і коціцца, закочваецца пад канапы, пад лаўкі... Памарудзіўшы, яна сказала, што бачыць у маіх вачах смутак, і падарыла мне магніт на халадзільнік – на разьвітаньне. І Хуліё, раскрыўшы торбу, нарэшце паказаў нам усё, што засталося ад вялікай жанчыны: плястыкавы слоічак з-пад сьмятаны зь сінім надпісам «Гармалзавод №2», дужы волас сантымэтраў дваццаці даўжынёй, які канчаўся незвычайна магутнай цыбулінай, і круглы жоўты магніт з выявай смайліка.

C0. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра адрозьненьні

Калі мы былі маленькія, нас заўсёды зьдзіўлялі пакуты аднагодкаў, якія быццам шукаюць і не знаходзяць адрозьненьняў паміж мамай і татам. Усе гэтыя тэлеперадачы, кніжкі, дактары са сваімі шматпавярховымі тэорыямі – мы глядзелі на іх з жалем і крыху пагардліва. У нашых мамы й таты адрозьненьні былі выпуклыя, выразныя і запаміналіся выдатна.

Па-першае, мама сыпала ў гарбату дзьве лыжачкі цукру, а тата – тры. Мы не аднойчы крадком перамянялі іхныя кубкі, ужо прыгатаваныя, і яны імгненна адчувалі няслушнасьць слодычы: тата моршчыўся і выплюхваў гарбату ў рукамыйніцу, а мама хмурылася, адсоўвала кубак і казала, што вып'е пазьней, але ніколі не выпівала.

Па-другое, мамчын наказ нязьменна складаўся з сарака пяці слоў, а татаў – са ста дванаццаці. Куды б мы не накіроўваліся, хай нават цераз дарогу па квас, яны настойліва прамаўлялі нам наказ, жадаючы здароўя ды дабра, і нагадвалі пра правілы прыстойнасьці, адпаведныя дзяцінству: мама – крыху стрымана, тата – болей шырока.

Па-трэцяе, на наша частае пытаньне «матухна, ну чаму мы такія мярзотныя?» мама пляскала рукамі й суцяшала нас: «што вы, вы ніякія не мярзотныя, вы вельмі нават добрыя», і пералічвала прычыны і ўчынкі, якія рабілі нас несумненна добрымі. Тата ж на такое пытаньне адказваў зусім інакш: «нічога, дзеткі, гэта нічога, усе людзі мярзотныя, і я мярзотны, і матуля таксама, а пра суседзяў я наогул лепей прамаўчу».

Гэта трэцяе мае брацікі ўспрымалі гэтак жа, як гарбату ці наказы – як пацешную неістотную другаснасьць; але мяне яна выбівала з каляіны, і я надоўга заставаўся быццам між двух крэслаў, у трывожнай няўпэўненасьці, якая ледзь чутна зьвінела на фоне будзённага жыцьця. Здаралася, я нават пачынаў зьвяртаць увагу на тэлеперадачы, на кніжкі, прыслухоўвацца да дактароў, пакуль штосьці радаснае не адцягвала мяне, і я з паўусьвядомленай палёгкай не забываў.

C1. Зь ліста Толіка. Заўсёды разам

<...> Ведаеце, што такое «ляжачы паліцэйскі»? Гэта горб на асфальце, ля пешаходнага пераходу, перад якім зьмяншаюць хуткасьць, аберагаючы падвеску.

Калі пярэднія колы пераяжджаюць церазь яго, ты чакаеш, каб машыну прыпадняла на задніх – і тады можна будзе зноў паскорыцца. Але ўсё не прыпадымае й не прыпадымае... Трывожнае адчуваньне. Дадаеш газу. Дрэвы й хаты праплываюць за акном – але дарога роўная. Паліцэйскі зьнік? Ці твая каламажка ператварылася ў неверагодна доўгі лімузын?

А можа, ляжачы паехаў з табой?..

Так! Ён паехаў з табой!

Ён немаведама за што палюбіў цябе, і зараз вы заўсёды будзеце разам. <...>

C2. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра яечню

Калі мы былі маленькія, тата няспынна вучыў нас знацца на людзях. Прыкладам, за сьняданкам:

– Запомніце, сынкі,

той, хто разьбівае яйка аб бераг патэльні – цёмны, ненадзейны чалавек,

той, хто разьбівае яйка нажом – самаўпэўнены нэўротык,

той, хто любіць цалкі – пазёр і крыўляка,

той, хто зьмешвае жаўток зь бялком – мэлянхолік і дэкадэнт,

той, хто смажыць яечню пад вечкам – баязьлівец і слабак,

той, хто перагортвае яечню – блізкі да роспачы фаталіст,

той, хто перчыць яечню – хцівы й карысьлівы чалавек.

Сам жа тата ніколі не гатаваў яечню, бо, відавочна, баяўся жудасных выкрыцьцяў.

C3. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра парылку

Аднаго разу ў чэрвені, калі мы з брацікамі зноў прыкметна падрасьлі, тата паглядзеў на нас, прызнаў нарэшце роўнымі сабе і адмяніў прымусовыя наведваньні бардэлю. Упершыню за шмат гадоў мы адчулі волю і ўздыхнулі на поўныя грудзі. Цяпер мы самі абіралі сабе забавы па густу, уключна з сама дарослымі. А ўжо колькі ў нашым мястэчку было забавак у тыя старадаўнія часы! Безьліч. Гуляеш, бывала, па набярэжнай... Ці вось лепей пра парылку. У нас ані ў саўну, ані ў рускую лазьню ніхто з грамадзян не хадзіў – нудота. Затое любілі такую цікавую пацеху – нам яна таксама спадабалася – называлася духоўная парылка. Купляеш квіток і заходзіш у паўзмрочную залю, кшталту бібліятэчнай, а там унутры сканцэнтраваны незвычайна высокі градус духоўнасьці. У цэнтры стаіць вялікі экран, на яго пускаюць фільмы Таркоўскага, само сабой зразумела чорна-белыя; з дынамікаў грае Пярт; чытальнік дэклямуе Гесэ, нарасьпеў і з прыдыханьнем; па сьценах разьвешаныя рэпрадукцыі Рэмбрандта. А пажылая акторка паказвае пантаміму пра пакуты Сартра. І чым даўжэй у парылцы сядзіш, тым больш узвышаесься, пашыраеш сьвядомасьць і перапаўняесься мэтафізычнай вытанчанасьцю. А калі зусім няма сілаў трываць – выскокваеш праз чорны ход на паветра! А там табе ўжо падносяць шклянку гарэлкі ды грыбочак на плястмасавым відэльцы! Выпіваеш – і вух з разьбегу ў сьмецьцевы бак! Добра! Вынырваеш, увесь у брудзе, сьлізі й лушпіньні, а табе тут хрась па мардасам – і ты таксама ў адказ хрась!  І ну давай у скокі пад заліхвацкія гоп-стопы! А потым ізноў у духоўную парылку ідзеш. І так разоў па пяць. Уся кароста з душы сыходзіць.

C4. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра ўзаемнае запаленьне

Аднаго разу бліжэй да вечару, перад адным са шматлікіх летніх сьвятаў, Хуліё прызнаўся нам, што пакахаў цырульніцу. Ён павёў нас сьпярша па праспэкце, потым скрозь трохпавярховыя каштанавыя вулачкі, і спыніўся перад пыльнай вітрынай з выявай грэбню. За шклом сядзела самотная матрона, паліла цыгарэту ў касьцяным муштуку і разгадвала крыжаванку. «Хулі! Няўжо гэта яна? Яна ж фарбаваная!» – тактоўна намякнулі мы на перавагу ейнага ўзросту. Але гэта была толькі фармальнасьць – мы ведалі, што каханьне Хуліё заўсёды вышэйшае за ўмоўнасьці і абставіны. «Што мне рабіць? – спытаў ён рады, – як заваяваць ейную спагаднасьць?» Мы разглядалі цырульніцу, елі яблыкі і раіліся. Ісьці да яе стрыгчыся было нікчэмна, пасылаць кветкі – банальна. Мы пастанавілі дзеля знаёмства і ўзаемнага запаленьня зладзіць нешта кшталту выратаваньня ад разбойнікаў, толькі наадварот, каб разбойніца была яна – фатальная і рамантычная, але з патрэбаю ў клопаце. Мы ўваліліся ўсе разам і загадалі: «Рукі за галаву! Мы камісары. Паступіла інфармацыя, што ў вашай цырульні захоўваюцца шэдэўры, якія былі прысвоеныя нацыстымі ў час другое сусьветнае вайны». Колік выцягнуў татаў рэвальвэр і папераджальна крутнуў барабан. Цырульніца неахвотна адарвалася ад крыжаванкі і з дакорам глядзела на нас. «Няўжо незразумела? – патлумачыў ёй Валік, – імем закону паказвай тумбачкі!» Яна грузна паднялася й пачала адчыняць парэпаныя дзьверцы, а Хуліё захоплена разглядаў ейную стаць. Мы схіліліся да тумбачак і старанна прастуквалі кожную, выяўляючы падвойныя сьценкі. Я быў бліжэйшы за ўсіх да Хуліё і чуў, як ён зашаптаў цырульніцы: «Уцякайма са мной! Я выратую цябе! Памагатыя падкупленыя! Білет на параход на дваіх – толькі ты ды я!» І яна паверыла, і прыціснулася да ягонага пляча. Замершы, мы назіралі на ейным твары далікатныя хвалі: давер, ўдзячнасьць, надзею на шчасьце. Яны высьлізнулі на вуліцу, прыхапіўшы толькі самае неабходнае – жамчужныя каралі, пашпарты, аблігацыі – спынілі таксоўку ды зьніклі ў напрамку да паўночнага порту.

C5. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра энэргію расстаньняў

Мой брат Валік у маладосьці быў сапраўдны падлюга. Калі звычайнаму хлопцу ад дзяўчыны патрэбныя цялесныя асалоды, ці каханьне, ці сямейныя ўюты, дык Валіку патрабавалася расстаньне. Спачатку закахацца, потым расстацца, а на атрыманай энэргіі намаляваць карціну. Прычым безадказнае каханьне яго не задавальняла, ані ў той, ані ў іншы бок – толькі ўзаемнае. Сам ён захапляўся імгненна, але не ў звычайных прыгажуняў, якія яму былі нудныя нібы чэрствы хлеб, а ва ўсялякіх незвычайных панначак, прыкладам, з крывымі зубамі, ці з валасамі на твары, ці прышчавых, ці з празьмерна шырока расстаўленымі вачыма. Такія дзяўчыны часта аказваліся асабліва безабаронныя й захапляліся Валікам сьмяротна, тым болей што ён быў харошы тварам, разумны ў гутарцы і бадзёры ў ложку. Ён завабліваў іх партрэтамі, наўпрост у трамваі: ці ня будзеце ласкавыя папазіраваць? А ў самога ўжо была арэндаваная кватэра на месяц. Партрэты выходзілі дыхтоўныя, хоць ён пісаў іх лёгка й хутка, дарыў тым небарачкам, а галоўнае натхненьне пакідаў на растаньне. Калі адчуваў, што пара, то аб'яўляў няшчаснай: даруй! Сёньня наш апошні дзень. І прыдумляў падставу: у мяне жонка й дзеці, ці я гей, ці я заразіўся сьнідам, ці яшчэ якую-небудзь лухту. І пачыналася бура! Дзяўчына пакутавала, зьнемагала, а Валік лавіў хвалю, цешыўся, напітваўся. І ўжо потым, па памяці, пісаў такі партрэт, што дух займала!

Мы з брацікамі казалі яму не аднойчы: досыць паскудзтваў! Пераадолей брыдкую прыхільнасьць! Але ён толькі пасьмейваўся. І што мы маглі зрабіць? Мы скардзіліся таце, і тата кожнага разу нас супакойваў: кіньце, ня перабольшвайце, з узростам пройдзе. І сапраўды, прайшло, і нават занадта. Дарэмна мы спадзяваліся на пляменьнікаў: з гадамі дзяўчыны абрыдлі Валіку канчальна. Калі мы насядалі на яго, ён адмахваўся і цьмяна казаў, дзей узяў ад іх усё, што яны маглі даць, і цяпер пераключыўся на больш тонкія крыніцы энэргіі – прадметы. У тую пару ён жыў ужо сам па сабе, у хаце наводшыбе, і мала меў зносінаў з намі, але яго час ад часу можна было пабачыць з саначкамі, на шляху да сьметніка, а на саначках заўсёды стаяла нешта, загорнутае ў коўдру. Партрэты больш не пісаў, а пісаў натурморты, дзіўнае прыгажосьці й сілы, якія прымушалі ўздрыгваць. Адну са сваіх сталых працаў ён прысьвяціў тату: «Партрэт табурэта». Чысты, пачуцьцёвы, працяты пяшчотай і сьветлай тугою – ад яго нават у поўнага падлюгі бягуць па хрыбце мурашкі і блішчаць сьлёзы. Ад яго хочацца стаць лепей.

C6. На адвароце партрэта. Пра апошні дзень

«Нам заставаўся разам адзін дзень.

Мы накінуліся адно на аднаго, мы лашчылі адно аднаго, мы ўгрызаліся, мы ўпіваліся, мы ўсмоктвалі кожную рыску, але целы такія канечныя.

Мы сьнедалі й абедалі, і нам здавалася, што ў нас яшчэ столькі часу.

Мы размаўлялі, але думкі такія канечныя.

Мы глядзелі кіно, а потым шкадавалі, што змарнавалі дзьве каштоўныя гадзіны.

Мы ўспаміналі, мы сьвяціліся, мы сьмяяліся.

Мы плакалі.

Мы выкурылі цыгарэту.

Калі ж скончацца гэтыя бясконцыя паўгадзіны! Якой-небудзь музыкі!

Апошнія пяць хвілін, унутры так пуста, а ўсё вакол павялічылася, выпучылася.

Апошні погляд у вочы.

Бывай.

Бывай.»

C7. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра велізарны скарб

Калі мы былі маленькія, нас час ад часу апаноўвала жаданьне шукаць скарбы. Спачатку мы ўяўлялі сабе некалькі казачных месцаў, у якіх мог хавацца скарб: у яловым лесе, прывалены замшэлым трохкутным каменем; у склепе старадаўняга будынку, умураваны ў мэтровы цагляны мур; на беразе возера, пад пяском, на лініі месячнай дарожкі. У нашым горадзе й ваколіцах было ўдосталь падобных месцаў, і мы днямі напралёт бяз стомы махалі рыдлёўкамі пад задаволенымі поглядамі грыбнікоў, дворнікаў і рыбакоў. Мы не журыліся вельмі доўга, але патроху зажурыліся: за разбойніцкімі камянямі ўдавалася знайсьці толькі іржавы дрот, у купецкіх сьценах – толькі сатлелае пакульле, у пірацкіх затоках – адны трухлявыя дошкі. І мы надоўга закінулі шукаць скарбы, на ўсю зіму. Але потым, калі зноў прыйшла вясна, і мы значна пасталелі, мы зразумелі: яліны, падвалы ды куфары – гэта для прасьцякоў. Багацей жа прадбачлівы схавае скарб там, дзе ніхто не здагадаецца. І мы ўзяліся за пошукі з новымі сіламі. Шукалі ў сініх сьмецьцевых баках, аблупленых і сьлізготных, на пыльных верхніх паліцах бакалейных крамаў, між шпаламі трамвайных рэек, пад пешаходнымі сьвятлафорамі, на старых цыганскіх вогнішчах, у пясочніцах дзіцячых садкоў, на вытаптаных сабачых пляцоўках, на агароднінных базах за бочкамі з агурочным расолам. Вынікі прыкметна палепшыліся – цалюткія падарункавыя скрыначкі, прыдатныя да працы напільнікі, спартыўныя сьвісткі, скруткі махеравага прадзіва – але паўнавартасныя скарбы па-ранейшаму хаваліся ад нас. Роспач пакрысе авалодвала намі, і ўжо амаль была авалодала, як раптам, нечакана і без аніякіх прычынаў, у самым выпадковым месцы, нас асьвятліла азарэньне! Выпадковае месца аказалася звычайнае і непрыкметнае, у куце гасьцёўні, паміж канапай і крэсламі, і мы зьнерухомелі там, захоплена пераглядваючыся: мы канчальна зразумелі, што скарб знаходзіцца менавіта тут, прама вось тут. Аднак яго не было відаць, і празь некалькі хвіляў кожны з нас пачаў па-свойму тлумачыць гэтую нябачнасьць.

– Можа, мы памыліліся? – сказаў Валік.