355 500 произведений, 25 200 авторов.

Электронная библиотека книг » Піліп Ліпень » Гісторыя Ролянда » Текст книги (страница 14)
Гісторыя Ролянда
  • Текст добавлен: 11 апреля 2017, 07:00

Текст книги "Гісторыя Ролянда"


Автор книги: Піліп Ліпень


Жанр:

   

Разное


сообщить о нарушении

Текущая страница: 14 (всего у книги 22 страниц)

Я слухаў Талстога дзень за днём сто дзён, і ён бяз стомы радаваў мяне ладным складам, як радуе дзед унука добрай кашаю. Прагорклыя пілюлі развагаў спачатку былі малыя, круглявыя і праглыналіся непрыкметна. Аднак у эпілёгу дзед выракаваў, што даволі песьціў унука, і ўзяўся за мяне ўсур'ёз. Я гуляў па двары і, ня сьмеючы пакрыўдзіць дзядулю, пакорліва слухаў ягоныя млосныя навучаньні, пакуль раптам ня страціў нітку канчальна, адцягнуўшыся на птушак, які дзяўблі ў сьнезе. Што яны дзяўблі? Грэчку? Проса?

Вярнуўшыся да слуханьня празь некалькі хвілін, і не разумеючы ўжо анічога, я пачаў улоўліваць у кнізе новыя гукі, раней утоеныя ад мяне: смутны гул, падобны да гуду электрычных правадоў, шоргат перагортаў старонак, мэталічны бразгат. Бразгат, мабыць, адбываўся, калі артыст-чытальнік ставіў перад сабой міску зь верашчакай, зьбіраючыся сьнедаць. Чытальнік, як і я, відавочна нудзіўся ў эпілёгу, за ягонымі інтанацыямі чулася стрыманае пазяханьне, а часам ён пачынаў балавацца са сваім голасам, робячы яго то напеўным, то хрыплаватым, то трагічна-выкрываючым.

І раптам – як промень сонца скрозь хмары! – я зразумеў, што артыст ня проста балуецца, а падае мне знакі, гуляе са мной. Цяпер мы зусім забыліся пра настаўніка-дзядулю! Я ўступіў у гульню, усьміхаўся і падміргваў новаму таварышу, нашэптваў яму сьмешныя слоўцы й школьныя анэкдоты. Мы сьпяшаліся: стралялі з рагаткі па бляшанкам, палілі вогнішча ў жаночай прыбіральні й малявалі на цагляным плоце велізарнае чорнае ROCK.

Але тут кніга няўмольна скончылася, і я адчуў пранізьлівае пачуцьцё страты й непапраўнай памылкі: сто дзён я змарнаваў на нуднага дзеда! Не заўважаючы, як мой сябар пакутуе ў адзіноце і ўсімі сіламі намагаецца прыцягнуць маю ўвагу. Хто даражэйшы – настаўнік ці сябар? Дурное пытаньне. Хай ён нявумны, нячосаны й вырасьце п'янчугам, хай. Сябар – ён даражэйшы за ўвесь пэдсавет! Даражэйшы за любыя саслоўі!

Пераслухоўваць, выкручвацца й хітрыць цяпер было позна. З прыкрасьці й разуменьня ўласнае нізасьці я размахнуўся і шпурнуў навушнікі ў сінія сьмецьцевыя бакі.

AB. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра жаніцьбу Толіка

Калі Толік надумаўся ажаніцца, ён ня стаў разважаць і марудзіць. Не прайшло й тыдню, як ён схадзіў у філялягічны інстытут і прывёў адтуль дзяўчыну дзівоснага хараства, знаёміцца. Яна была да таго асьляпляльная, што мы з брацікамі ў моцнай паніцы схаваліся ў хляве й сядзелі там, трасучы галовамі, пакуль яна не сышла дадому. Толік, сказалі мы яму, навошта табе такая? Яна ўцячэ зь першым жа кінарэжысэрам! Дурні вы, адказаў Толік і ажаніўся.

Ейная прыгажосьць была нібы выбух бомбы! Калі мы раней таксама хацелі ажаніцца, дык зараз гэта зрабілася немагчыма: любая дзяўчына побач зь ёй паганіла б позірк нерухомага назіральніка. Некаторы час мы цешыліся тым, што хадзілі ў кіно й рагаталі над выродлівасьцю кінаакторак, але потым туга апанавала нас. Хуліё зьехаў служыць на Каўказ, Колік сеў у турму, а Валік зачыніўся ад людзей і зяцята пісаў.

Але самае неверагоднае, што Толікава жонка нават і ня думала нікуды зьбягаць: яна спраўна нараджала яму дачок, трымала сядзібу ў чысьціні й парадку ды захаплялася кулінарыяй. Празь сем ці восем гадоў пасьля жаніцьбы Толік асьмялеў настолькі, што сам паслаў ейны партрэт славутаму кінарэжысэру Віму Вэндэрсу. Яму адказаў Вэндэрсаў прыказчык, у лісьце ён наракаў на прафсаюзы і прапаноўваў зрабіць жонцы Толіка шнар на бачным месцы, каб тая хоць колькі зраўнялася зь іншымі акторкамі. Але Толік, вядома, не пагадзіўся: калі так, сказаў, дык пляваць мне й на самога Віма Вэндэрса!

AC. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. На вясельлі ў Толіка

На вясельлі ў Толіка было шмат шампанскага, шмат ружаў, белыя галубы, крэмавы лімузын і струнны квартэт. Акрамя звычайнага фатографа запрасілі яшчэ й відэаапэратара, каб ён здымаў усё ў руху. Відэаапэратар адрозьніваўся ад фатографа ашаламляльна: калі фатограф, юнак у саколачцы й джынсах, усё вясельле сьціпла прасядзеў у старонцы, нешта зьлічваючы на паперцы (потым высьветлілася, што ён перамнажаў мэгапікселі), дык відэаапэратар, сівы й станісты, зьявіўся ў шляхецкім мухаяравым каптане, меў шырокую русявую бараду і трымаўся генэралам. Выпіўшы гарэлкі й расчуліўшыся, відэаапэратар расказаў такую гісторыю:

– Жыў-быў аднойчы на сьвеце адзін добры чалавек. Была ў таго чалавека свая хата, жонка была, і дачкі паслухмяныя, і бабулька-матуля, і пародзісты сабака, і нават котка. І быў той чалавек і здаровы, і прыгожы, і цямлівы, і зусім шчасьлівы быў. Але аднаго разу за вячэрай усьвядоміў той чалавек сваю шчаснасьць да таго востра, што нават заплакаў сьлязьмі: як жа шаную я вас, мае мілыя родныя людзі! Якія дарагія вы мне! Расцалаваў ён усіх і на сон блаславіў; самому ж ня сьпіцца. Ляжаў ён і разважаў: колькі небясьпекаў жыцьцё тоіць, падумаць страшна! Умомант я шчасьце свае страціць магу – ці то нягоднікі на дачок паквапяцца, ці то мярзотнікі далікатную жоначку заб'юць, ці то падлы старэнькую матулю зарэжуць. Бо колькі выпадкаў падобных было. Жах! Усю ноч праварочваўся добры чалавек, а ўраніцу не пайшоў на працу, дома застаўся. Замкнуў дзьверы на велізарную завалу, дачок у школу не адпусьціў, жонцы ў цырульні адмовіў, матулі ў булачную забараніў. Сабаку й котку ж пачаў прывучаць да ўнітаза. Ежу ён заказваў праз інтэрнэт, а сьмецьце здрабняў і спускаў у каналізацыю. Так і зажылі, у міры й лагодзе. І ўсё б добра, ды толькі скончыліся аднойчы ашчадкі ў таго добрага чалавека. І аказаўся ён перад выбарам: хуткая, але спакойная сьмерць з голаду – ці дрыготкае жыцьцё ў вечным страху, а потым усё роўна сьмерць. Што б вы абралі, дзеткі?

Мы, вядома, абралі хуткую сьмерць з голаду, але ў шчасьці, любові й супакаеньні.

– Вось. І ён так абраў. І я б так абраў. І любы мужчына, калі ён мужчына, так абярэ. Астатнія ж – недальнабачныя дурні, баязьліўцы і здраднікі.

Тут прайшоў шэпт, што зараз выйдуць маладыя, і мы пасьпяшаліся туды, кідаць рыс і сэрпантын.

AD. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра шэры пясочак

Часьцяком, каб як сьлед пакрыўдзіць адзін аднаго пасьля падвячорку, мы з брацікамі чакалі, пакуль цыгары раскурацца, і распачыналі гісторыі з усялякімі намёкамі. Ніколі нельга было адгадаць, хто пакрыўдзіцца першы, а часам крыўдзіўся нават сам апавядальнік. Таму, каб пазьбегнуць правакацыйных перагляданьняў і пераморгваньняў, як толькі гісторыя пачыналася, мы ўставалі й разварочвалі фатэлі ў розныя бакі. Хуліё любіў гісторыі пра каханьне, Колікі – пра турму, Валік – пра мастацтва, Толік – пра далёкія краіны, ну а я расказваў усё запар, што ў галаву прыйдзе:

– Жыў-быў аднойчы чалавек, спэцыялісты па сталі, даволі дурны, але разважлівы і з пачуцьцём уласнае годнасьці. Больш за ўсё на сьвеце яму падабалася тварыць, ствараць – але не абы-што, а толькі новае, дагэтуль нікім ня створанае – і пасьля шматлікіх расчараваньняў, калі ён пераконваўся, што ягоныя тварэньні даўно й многайчы пераўзыдзеныя, ён нарэшце ясна ўсьвядоміў свае сьціплыя магчымасьці. З аднаго боку наступалі вынаходнікі, якія ўжо даўно прыдумалі ўсё карыснае для чалавечага жыцьця – тостэры, батарэйкі, увільгатняльныя крэмы, сэквэнсары, аладкі з тварагом – але на гэтым не супакойваліся й працягвалі бурна нараджаць ідэі. Зь іншага боку насядалі мастакі, якія ў незьлічоных колькасьцях стваралі бескарыснае – адны займаліся прыгожым, іншыя спэцыялізаваліся на брыдкім – цэлыя тысячагодзьдзі карцінаў, скульптураў і дэкаратыўных пано. Каб напэўна пазьбегнуць перасячэньняў і з вынаходнікамі, і з мастакамі, і з разнастайнымі іхнымі помесямі, кшталту архітэктараў альбо дызайнэраў, чалавек пастанавіў займацца толькі такімі творамі, якія ня будуць прыносіць карысьці й ня будуць мець ані канцэпцыі, ані зыркага выгляду. Добра ўсё абдумаўшы і ўпэўніўшыся, што зараз ужо дакладна ён ня страціць часу дарма, чалавек закасаў рукавы і ўзяўся працаваць. Перш за ўсё ён прынёс дадому поўную торбу сталёвых габлюшак і пачаў разгладжваць іх і раскладваць радамі крыж-накрыж; заліў іх кіпенем і паставіў іржавець; праз тыдзень саскроб скрабалкай іржу, а самі габлюшкі стоўк молатам у парашок; узяў аркуш, намазаў клеем, выклаў на аркушы кругі з іржы й квадраты са сталёвага парашку і заклеіў зьверху поліэтыленам; прабіў у гэтым бутэрбродзе іголкай частыя дзірачкі, скруціў у трубку і абматаў ваўнянымі ніткамі. Атрымалася Тварэньне №1, трэніравальнае. Так і павялося: чалавек шчыраваў бяз стомы і прыкладна раз на тыдзень сканчаў новы твор. Праз паўгода ў яго скончылася месца ў шафе, праз год – на антрэсолях, празь пяць – у гаражы. Тады ён прыдумаў штогод на кастрычніцкія сьвяты зьбіраць усе тварэньні ды плюшчыць і прэсаваць іх у тонкія пласьціны, дзеля зручнасьці стасаваньня. Цяпер яму ўжо нічога не перашкаджала, і ён займаўся чыстай творчасьцю цэлых дваццаць пяць гадоў, пакуль не запоўніў пляскатымі творамі ўвесь гараж і не ўздыхнуў з палёгкай. Паглядзеў чалавек на свае мазалі ад стамескі й долата, паглядзеў на маршчыны ад няспыннага думаньня, і прыступіў да фінальнай фазы: разваліў роўныя стосы ў кучу, раскалоў тварэньні сякерай на кавалкі, раздрабніў кавалкі кусачкамі на трэскі, размалоў трэскі ў ручной кавамолцы на шэры пясочак. Набраў поўны кош пясочку і пайшоў у Нобэлеўскі камітэт – бо быў гэты чалавек не з сарамлівых. Разгледзеў Нобэлеўскі камітэт уважліва шэры пясочак ў мікраскоп, падзівіўся на небывала складаную структуру, рукатворную прытым, і прысудзіў чалавеку ганаровае званьне ды прыстойную прэмію – за ўпартую працу і вялікі ўнёсак.

Хоць гэтай гісторыяй я спадзяваўся пакрыўдзіць і Валіка, і Толіка адначасова, але яны чамусьці ня ўскоквалі, не сыходзілі і працягвалі сядзець. Я падняўся і абышоў фатэлі: усе мае брацікі спалі, прыадчыніўшы раты і падклаўшы пад галовы маленькія габэленавыя пухоўкі. Шклянкі былі дапітыя, цыгары акуратна пагашаныя ў попельніцах, гальштукі паслабленыя, і гэта азначала толькі адно – яны заснулі наўмысна, з мэтай абразіць мяне як апавядальніка.

AE. На адвароце партрэта. Пра туфлі

«Больш за ўсё на сьвеце я не люблю высокія жаноцкія туфлі з адтулінай на носе.

З гэтае адтуліны заўсёды выглядае пазногаць на крывым, згорбленым адзінцу. Гэты крывы палец ператварае жанчыну ў вычвару, і ўжо нішто ня ў сілах яе выратаваць.»

AF. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра пазнаньне

Калі Коліку споўнілася сорак тры гады, ён абвясьціў, што жадае спазнаць жанчыну. На нашае пытаньне, чаму ён не спазнаў яе раней, як усе прыстойныя людзі, Колік адказваў – чым даўжэйшае падрыхтаваньне, тым паўнавартасьнейшае пазнаньне. Мы не паказалі выгляду, але адразу адчулі, якія мы дурні. Мы надзелі палітоны й пайшлі па вуліцы, разглядаючы кабет. Самі мы даўно спазналі па жанчыне, а Хуліё нават і не адну, і нам было сумна, але брат ёсьць брат. Нягледзячы на доўгае падрыхтаваньне, Колік відавочна ня ведаў, чаго хацеў, і мы дапамагалі яму абіраць. Вунь тую? Ці можа вунь тую? Нарэшце Коліку спадабалася адна ў кофтачцы, і мы павялі яе дамоў. Яна была крыху дзіўная – села на канапу, трымаючы сумачку на каленях, і моўчкі азіралася. Каб не бянтэжыць Коліка, мы нацягнулі лёску й завесілі канапу прасьціною, з узорам з рыбак і прадоўжнага багавіньня, а самі ўладкаваліся ў фатэлях ля вакна, упёршыся нагамі ў батарэю. Колік ціха варушыўся з жанчынай, батарэя грэла, мама ўнізе слухала радыё й рыпала дзьверцамі духоўкі. Хутка пачуўся ўздых, і мы зразумелі, што Колік ужо спазнаў жанчыну. Жанчына выпіла шклянку вады і пайшла, а мы спусьціліся да мамы. Па радыё давалі «Пікавую даму», мы вячэралі кукурузных хлебам. «Ты ж не расчараваны?» – спыталі мы Коліка напаўголасу. «Не-не, што вы», – адказваў ён, але надта хутка, і ў нас засталіся сумневы. Неўзабаве вярнуўся з працы тата, прынёс кветкі і каньяк, і мама шапнула яму пра сёньняшнюю падзею. «Прааўда?!» – радасна правуркатаў тата. У такія хвіліны ён станавіўся зусім малады: роўныя зубы, сінія вочы, залацістыя валасы. Абняўшы нас усіх па чарзе, ён прамовіў урачысты тост у хвалу пазнаньню, і яны з мамай паднесьлі Коліку падарунак – набор пухнатых зялёных ручнікоў. Было радасна назіраць, як ён, зазьзяўшы, расчулена дзякаваў бацькам і, пажадаўшы адразу ж выпрабаваць ручнікі, мыліў у ракавіне галаву. «Пазнаньне, пазнаньне», – сьпявала вада, струменілася белая пена, пераліваліся цягліцы пад вільготнай скурай перадплеччаў, і не было ў цэлым сьвеце нікога шчасьлівейшага за нас.

B0. Зь ліста Толіка. Пра бессаромнае апярэджваньне

<...> Паверх, на якім я тут працую – калідор зь дзьвярыма па абодва бакі. У тупіку калідора – вялікае вакно з выглядам і прыбіральні, адна жаночая і адна мужчынская. Мае дзьверы – самыя блізкія да тупіку. І калі я выходжу ў бок прыбіральні, дык лаўлю на сабе погляды тых, хто вандруе здалёк – зь сярэдзіны калідора ці нават з самага пачатку. У вачах гэтых людзей – глухая роспач, бо цяпер яны вымушаныя чакаць, пакуль я ўдосталь накарыстуюся ўнітазам, бачком і рукамыйнікам. Як несправядліва – яны выйшлі раней, а я бессаромна іх апярэджваю. Некаторыя зь іх, больш эмацыйныя, з прыкрасьцю махаюць рукамі, сардэчна сплёўваць і вяртаюцца назад – зь мілым ліхам. Але мне таксама несалодка – заўсёды выглядаць ліхадзеем. Часам, у асабліва сарамлівыя дні, я спыняюся і ўсіх прапускаю – раблю выгляд, што выйшаў проста пастаяць.

Як вы там, братцы? <...>

B1. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра непакой

У час, калі нам з брацікамі споўнілася па сорак пяць гадоў, мы адчувалі сябе цудоўна: яшчэ поўныя сілаў, але ўжо дасьведчаныя, на што іх выдаткоўваць, яшчэ здольныя марыць, але ўжо вопытныя. Так нам здавалася. Нам вельмі падабалася жыць! Але мы чулі тут нейкі падвох і ніяк не маглі вызваліцца ад непакою. І вось, калі бацькі зладзілі нам урачыстае сьвята ў Макдоне, арандаваўшы там адмысловы закутак на дзьве гадзіны і накупляўшы гару смажанай бульбы й марозіва, мы запыталіся ў таты прама: што з намі будзе далей? Не сьпяшаючыся адказваць, тата ўважліва і зь веданьнем справы разгледзеў па чарзе кожнага з нас: адцягваў мочкі і заглядаў у вушы, адцягваў вусны і заглядаў у зубы, адцягваў павекі і зазіраў у вочы. Здаволены аглядам, тата жартаўліва пагразіў пальцам і прадказаў, што ўсе мы празь некаторы час ператворымся ў гнюсных старэчаў. Але гэта нічога, дадаў ён, гэта ня страшна, у гэтым ёсьць нават асаблівая прыемнасьць! А потым, сказаў тата, вы ператворыцеся ў белыя воблачкі і паляціце на неба; такім чынам, непакоіцца зусім няма пра што.

B2. На адвароце партрэта. Пра сангіну

«Я хачу партрэт сангінай! – стрэліла яна з парога. Партрэт з ангінай? – сказаў я знарочыста асобна, з халоднай грэблівасьцю, бо я сьпяшаўся й быў раздражнёны ейным крыўляньнем, – як вы сабе яго ўяўляеце? распухлая чырвоная шыя ці проста шалік? Не прыкідвайцеся! – яна бесклапотна выскалялася і пацепвала рукой, як малпачка. Я не карыстаю сангіну! – ускіпеў я, – я пагарджаю ўсімі, хто калі-небудзь маляваў сангінай! усіх да адзінага! сыходзьце! Калі вы пагадзіцеся, я пакажу вам свае плечы, – яна значна ўзьняла бровы. У імпэце лютасьці я сьціснуў кулакі й затупаў, не шкадуючы паркету, але зрэшты імгненна ўзяў сябе ў рукі й загадаў ёй распрануцца – каб пакпіць над ейнай непрыгожасьцю і зьняважыць як мага балесна. Але калі яна сьцягнула блузу... О, я ў той жа момант зразумеў, што яна мела права, мела права на ўсё! Поўныя, спусьцістыя, клясычна асымэтрычныя, рухомыя геамэтрычна бездакорным каркасам, яны адразу запоўнілі мае думкі сваёй сілай і цудоўнай круглявасьцю, раскошнай пышнасьцю і багацьцем танальных адценьняў, хоць стоп, адкуль жа адценьні? Усё роўна! Я выцягнуў усю сангіну, якая толькі знайшлася ў мяне, багата сангіны, і цяпер зачаравана прысмоктваюся, учапляюся, цягну час, не хачу яе адпускаць. О!..»

B3. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра вераломства і дараваньне

Мой брат Валік вырас вельмі раўнівым партрэтыстым. Ён не пераносіў усіх астатніх мастакоў, нават калі яны не складалі яму аніякай канкурэнцыі: і пэйзажыстых, і марыністых – нават бяскрыўдных, нікому не зрабіўшых зла анімалістых. Спачатку, у пэрыяд станаўленьня брата, мы ўсяляк заахвочвалі ягоную неталерантнасьць, ваяўнічасьць, каб ён уздужаў, але пакрысе выявілі, што аказаліся заціснутыя ў вельмі вузкія рамкі: дома ў нас віселі толькі партрэты, намаляваныя Валікам, а калі ён заўважаў хоць бы сама сьціпленькі чужы натурморцік, хаця б у сама цёмным кутку на вэрандзе, дык пачынаў яго выкпіваць, зьдзеквацца і абражаць, і не супакойваўся, пакуль мы яго не здымалі. Што ж, брацік даражэйшы за ўсіх! – лічылі мы і ня ўпарціліся. Мы рахмана чакалі, пакуль ён зьедзе на чарговы вэрнісаж ці які сэцэсіён – і тады ўжо давалі сабе волю! Усе агорклыя партрэты адпраўляліся ў дрывотню, і сьцены займала доўгачаканая разнастайнасьць: мама любіла біблейскія сцэны часу раньняга Рэнэсансу, тата – нямецкіх экспрэсіяністых, а мы з брацікамі ўпрыгожвалі калідоры і спальні фотаздымкамі кацянятак, шчанюкоў і панадлівых акторак у купальніках. Валік доўга нічога не падазраваў, пакуль аднойчы не вярнуўся з аэрапорта за забытым партсыгарам і не застаў нас на кухні за прыладжваньнем над лядоўняй рэпрадукцыі Філіпа Ліпі. Мы павярнуліся на грукат: Валік паваліўся й ляжаў нежывы; толькі слабкая сьляза няўцешнасьці скацілася па ягонай бледай скроні. Мы кінуліся да яго, абнялі, прытуліліся, але якое магло быць нам апраўданьне? Ягоны погляд згас, нос завастрыўся, канцавіны абмяклі й пахаладзелі. Мы малілі ў яго прабачэньня, але ён толькі дрыжаў, нібы ў ліхаманцы, і здушана стагнаў. Мы перанесьлі яго на пярыну, падалі булёна са шпінатам і журботна селі ў нагах, напаўголасу руйнуючыся й раскайваючыся ў сваім вераломстве. Невядома, чым бы гэта скончылася, калі б Колік не прапанаваў нясьмела: а хочаш, мы ўсё спалім?.. Ты нам даруеш? І Валік страпянуўся, і імпэтна сеў, грозна бліскаючы вачыма: так! паліце зараз жа! Мы ўскочылі, забегалі, пачалі зрываць са сьцен карціны, цягнуць на двор, валіць у кучу і паліваць газай, а Валік змрочна назіраў з балькона. Нарэшце тата выцягнуў запалкі. Успыхнула, загуло, затрашчала! Паваліў зьедлівы чорны дым, прама нам у твары, але мы не адыходзілі – гэта было пакараньне за нашу здраду. Праз гадзіну, калі ўсё згарэла й трохі астыла, Валік спусьціўся й растаптаў попел. Потым ён уздыхнуў, велікадушна выпіў мамінага кампоту і здолеў крыху дараваць нам.

B4. Уцёкі ды туляньні. У трывозе

Неўзабаве пасьля ўсяленьня высьветлілася, што мяне зьнелюбілі бабулькі. Калі я праходзіў міма, глядзелі падазрона і напружана. Калі ішоў ззаду – ёй у булачную і мне ў булачную, чаму б не? – нэрвова азіраліся, спыняліся і з прыжмурам прапускалі наперад.

– Ты чаго, бабуля, кідаесься? – спытаў аднойчы ў адной з каўняром.

Я старанна напускаў на сябе свойскі выгляд, але яна не паверыла, адступіла на крок.

– Ідзі давай, куды ішоў! Прайдзісьвет! – яна пагрозьліва ўзмахнула торбай. – Бач, панадзіліся!

У множным ліку мне адчулася некаторае заспакаеньне: значыць, ня я адзін панадзіўся. Каб не пагаршаць і не нагнятаць, я паважна ўсьміхнуўся і працягнуў свой шлях. А ішоў я ў краму «Малако». На ганку павярнуўся: да бабулькі далучылася іншая, у тоўстай ваўнянай хустцы, і яны пра штосьці нядобра згаварваліся, ківаючы ў мой бок.

Асьцерагаючыся непрадказальных наступстваў, з таго дня я пачаў залагоджваць і прыручаць бабулек: пакідаў на лавачках і выступах падмуркаў цукеркі, манэткі, прышчэпкі, шкляначкі зь лекамі ды ўсякія іншыя прыемныя дробязі. Спачатку, калі яны, заўважыўшы чарговы падарунак лёсу, не сьпяшаліся прымаць яго, але патрэсвалі паказальнікамі й гучна пыталіся мінакоў наконт страты, я быў упэўнены, што гэта толькі праз палахлівасьць. Акажыся яны сам-на-сам з падарункам, сарамлівасьць адступіць і радасьць не замуціцца, я быў упэўнены. Але, на маю трывогу, у адзіноце бабулькі былі яшчэ больш дзіклівыя і трапяткія: ані люстэркі, ані грабеньчыкі, ані прыгожанькія кардонныя скрыначкі ня вабілі іх. Якія падвохі чулі яны ў нявінных драбніцах? Яны не дакрануліся ні да яблыкаў, ні да сушак з макам, ні нават да шакалядных кексаў. Уздрыгваючы вузлаватымі кулачкамі, бабулькі падтыкалі хусткі тужэй і абыходзілі мае прынашэньні па акружнасьці, быццам тыя былі невядома якія заразныя.

Што я мог зрабіць? Узяць іх сілай? У мяне не было сілы. Ласкай? У мяне не было ласкі. І я стаў проста цурацца бабулек, абгінаць, высьлізгваць, рабіцца нябачным. Я больш не хадзіў у краму «Малако». Шэры шалік, капюшон, люстраныя акуляры, кансьпіратыўная пляшка мінэралкі ў руцэ, хада сьледапыта з наска на пятку – і яны, здавалася, пакрысе перасталі мяне заўважаць.

B5. Аповед Коліка. Пра сьмешнага чалавека

Колік апавядаў, што аднойчы зь ім у вязьніцы сядзеў вельмі сур'ёзны чалавек. Твар гэтага чалавека ня вельмі хіліў да бестурботных зносінаў, але ягоны доўгі тэрмін ледзь-ледзь пераваліў за сярэдзіну, ён нудзіўся і сам заводзіў размовы. І ці тое Колік выклікаў у яго асаблівы давер, ці тое ня здолеў нарэшце трымаць праблемы ўнутры, але распавёў ён Коліку ўсю сваю паднаготную. Ён адкрыўся, што больш за ўсё на сьвеце ненавідзеў і баяўся выглядаць сьмешным. Адкуль гэта пайшло, ён успомніць ня мог, напэўна, нешта дзіцячае. Прыкладам, калі ў трамваі яму ўсьміхалася дзяўчына, ён думаў ня пра салодасныя пацалункі, а пра вялікую ружовую больку на сваім ілбе; калі ўсьміхаўся юнак – ня пра пяшчотнае сяброўства, а пра тое, што ягоная кашуля састарэлага фасону; калі ўсьміхалася бабуля – ня пра вішнёвыя пірагі, а пра свае нямытыя вушы – ці не відаць здалёк? І ўсё гэта думалася не мімалётна, а вельмі хваравіта. Паступова ён стаў увесь вольны час аддаваць на выгляд – трэніраваў перад люстэркам сур'ёзны выраз твару, старанна замазваў скурныя недасканаласьці танальным крэмам, два разы на дзень галіўся, абстрыгаў валасінкі ў носе і вышчыпваў лішнія бравінкі. Вопратку ён купляў самую модную, каб не выглядаць адсталым, але пачынаў яе насіць на паўгода пазьней, каб не выглядаць піжонам, і прытым абіраў стрыманыя расфарбоўкі, пажадана манахромныя, каб пазьбегнуць непрыстойных асацыяцыяў. Каб ня езьдзіць у насьмешным трамваі, ён набыў сабе аўто прэстыжнай нямецкай маркі, але ня самай апошняй мадэлі й не занадта вялікае, бо пра ўладальнікаў вялікіх машынаў пэўна жартуюць. Музыку слухаў пяцідзесяцігадовай даўніны, правераную часам, чытаў выключна клясыкаў, а каб не здавацца снобам ці пурыстым, часам піў гарэлку і курыў папяросу. Сяброў ён не заводзіў, бо сябры любяць павесяліцца і пакпіць, і тым больш не заводзіў жонкі, каб ня ставіла яго ў сьмешныя становішча. Але, нягледзячы на ўсе намаганьні, лавіў ён на сабе час ад часу незразумелыя пасьмешачкі – і шалеў тады страшна. Столькі сілаў, столькі гадоў, столькі грошай выдаткавана, а яны хіхікаюць, паскуды! А крымінальны выпадак здарыўся зь ім у суботу, калі ён на сваім Аўдзі колеру мокры асфальт заехаў на аўтазапраўку. Выйшаў – бездакорна паголены ды прычэсаны, з дагледжанымі пазногцямі ды чыстымі вушамі, у крыху пакамечанай францускай кашулі, зьлёгку пацёртых італьянскіх джынсах і новых японскіх трусах – а яму насустрач маладзенькі запраўнік у камбінэзоне, і сьмяецца. Ты чаго сьмяесься? – пытаецца чалавек, а сам ужо шалее ўнутры. Ды не, нічога, анэкдот успомніў, – адказвае запраўнік, а сам аж душыцца. Пацямнела тады ў вачох у сьмешнага чалавека – кінуўся ён на запраўніка і забіў яго да сьмерці цаглінай. З тых часоў сапраўды перасталі яму ўсьміхацца, спачатку ў вар'ятню адправілі, потым у турму.

А нядаўна, працягнуў Колік, я яго бачыў на вуліцы. З доўгімі валасамі і барадой, у скураной камізэльцы і клятчастых нагавіцах, ён ішоў, размахваў рукамі і крычаў: сінічкі! сінічкі! Вырашыў, мабыць, пераадолець страх і ступіць насустрач лёсу – зрабіцца сьмешным. Але ніхто зь мінакоў не сьмяяўся, усе апускалі вочы, дый мне таксама чамусьці не да сьмеху было.

B6. Зь ліста Толіка. Пра слабасьць

<...> Страшэнная слабасьць!

Калі бачыш, як хтосьці ласуецца цукеркай – у той жа момант пачынаеш жадаць цукерку. О, асалода слабасьці! Міг жаданьня: калі хтосьці чытае газэту, калі хтосьці курыць, калі хтосьці сьмяецца, калі хтосьці нясе кветкі ці навюткі пыласос, калі хтосьці з уздыхам садзіцца на крэсла.

Стаць моцным: стойкасьць і абыякавасьць.

Крэпасьць крэмню: сказаць цукерцы Не. <...>

B7. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра падземнага дзядулю

Калі мы з брацікамі перасталі расьці й зрабіліся зусім дарослыя, мы аднойчы адважыліся: пара нарэшце зьведаць усё схаванае й затоенае пра нашу сям'ю, падазрона станоўчую. Мы набраліся сьмеласьці ды пайшлі наўпрост да таты, які грэўся на сонейку за садовым столікам. Згледзеўшы нас, ён устаў і з задавальненьнем пацягнуўся, ускінуўшы рукі й грацыёзна выгнуўшы сьпіну.

– Па тытунец, дзеткі? – ён памяшаў пальцам пласт махоркі, што сушылася на газэце.

– Мы ня курым. Мы прыйшлі па іншае: будзь ласкавы, раскажы нам пра нашых дзядуляў і бабуляў. Хопіць усіх гэтых змоўчваньняў і недамовак!

– Хіба я вам не расказваў? – разыграў ён нявіннасьць.

– Не.

– О! Як жа гэта? Яны былі выдатныя людзі, незвычайна выдатныя! Паслухайце: дзядуля быў шыракаплечы, станісты, як малады Зэўс, у клятчастай кашулі і з барадой, сапраўдны геоляг! А ягоная ўсьмешка! Адкрытая, белая, шырокая – нібы само шчасьце на цябе прамянее. Кожны вечар, паднімаючыся з саляных шахтаў, ён разводзіў вогнішча, браў гітару і, абвёўшы ўсіх позіркам, кранаў струны... Аніводная дзяўчына, калі яна была кемлівая і дабрадзейная, не магла не пакахаць яго! А сама кемлівая зь іх была ваша бабуля – дзіўна асьляпляльная прыгажуня, настаўніца малодшых клясаў, да таго дабрадзейная, што нават апошнім прайдзісьветам пры выглядзе яе хацелася пачаць жыцьцё зноўку. І да таго пакахалі адно аднаго бабуля й дзядуля, што нядоўга думаючы пажаніліся, зь вялікімі ўрачыстасьцямі й пышнасьцю. І жылі яны доўга і...

– Але праз што яны памерлі? – змрочна ўдакладнілі мы.

– Ну вось навошта вы перарываеце?

Тата згубіў нітку і спыніўся, і мы з прыкрасьцю зашыкалі адзін на аднаго. Зьбіраючы думкі, тата церабіў бакенбарды і загінаў пальцы, быццам штосьці лічыў, і неўзабаве працягнуў:

– О, яны былі чыстыя ды ідэальныя, і адначасна ідэалістычныя, няспынна захапляліся Мэтэрлінкам ды К'еркегорам, і, гледзячы на старэйшых людзей – а ў тую юную пару ўсе былі для іх старэйшымі – палохаліся: чаму тыя гэткія шэрыя, пустыя й цынічныя? Калі яны такімі зрабіліся? Ці зробімся й мы?.. Гэтыя думкі не давалі дзядулі спакою, і ён, кінуўшы вогнішчы й гітару, узмоцнена разважаў, а бабуля дапамагала й падтрымлівала яго. Нарэшце ён абвясьціў, што адказ вышуканы: людзі непазьбежна псуюцца праз дурныя вонкавыя ўплывы. Бабуля была цалкам згодная, і яны ў тую ж ноч пастанавілі, што зараз знаходзяцца на піку сваёй ідэальнасьці, і трэба пакуль ня позна абараніцца ад заганных узьдзеяньняў звонку. Яны сабралі ўсе рэчы, якія маглі несьці, і спусьціліся ў саляныя шахты. Яны ішлі ўсю ноч, увесь дзень, сыходзілі ўсё глыбей і далей, пакуль нават самыя аддаленыя відэакамэры не перасталі фіксаваць іх, і яшчэ глыбей і далей, у самыя нетры. І там, у сэрцы саляных пячэраў, яны зажылі паўнаважкім, непадуладным гнілі й гнюснасьці жыцьцём.

– Але што яны тамака елі? – зьдзівіліся мы.

– О, яны завялі сад і агарод, пасеялі пшаніцу, пабудавалі маленькі млын, гадавалі козаў і рабілі сыр.

– Але што яны тамака пілі?

– О, пад зямлёю струменяцца найчысьцейшыя крыніцы! Яны пасадзілі ў іх марскую капусту й здабывалі агар-агар.

– Але як яны жылі тамака ў цемры, бязь неба ды сонейка?

– О, пад зямлёй сьвеціцца магма, яна зусім як сонейка, і нават утульнейшая. А замест неба яны глядзелі адно аднаму ў вочы.

– А ты, атрымліваецца, стуль уцёк?

– О не, дзеткі, у вашых бабулі зь дзядулем такі парадак: яны гадуюць сваіх дзетак толькі да сярэднешкольнага ўзросту, а потым адпраўляюць наверх.

– А хто ня хоча лезьці наверх?

– О, у іх не пытаюцца.

B8. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра аднаго байкера

Валік расказваў, што аднойчы яму патэлефанаваў чалавек, які назваўся байкерам, і папрасіў намаляваць свой партрэт. У прызначаны дзень байкер зьявіўся, але зь дзіўнай бясшумнасьцю і ў дзіўным выглядзе: акуратная прычоска, блакітная кашуля, белыя льняныя нагавіцы ды сандалі. Валік спытаў, як яго намаляваць, і байкер працягнуў яму фотаздымак: напышліва падняўшы руку, ён сядзеў на велізарным матацыкле, увесь у скуры й джынсе, у сталёвай касцы, з доўгімі валасамі ды барадой. Валік пасадзіў яго на зэдлік, зрабіў першыя накіды і дзеля падтрыманьня размовы спытаў, чаму не было чуваць грукату ягонага матацыкла. Паморшчыўшыся, байкер зь неахвотай адказаў, што пакінуў яго ў гаражы. Валік падняў бровы. Каб парадаваць байкера, ён завёў хард-рок, і з паўгадзіны працаваў моўчкі. Але байкер, мабыць адчуваючы недаказанасьць і няёмкасьць, коўзаўся, хмурыўся, і нарэшце ня вытрымаў і пачаў тлумачыцца:

– Вы не падумайце, я на самой справе байкер. Я люблю свой чопэр, я сабраў яго ўласнымі рукамі, але ён жудасна раве і аглушае мяне. Да таго ж людзі раздражняюцца. Да таго ж для хрыбетніка не здарова. І гэтыя бясконцыя фуры на трасах, гэтыя вечныя джыпы, якія цябе абганяюць... Я хаджу пешшу. Тое ж самае з рокам – я яго вельмі люблю, але слухаю рэдка, празь яго ў мяне баліць галава. Вымкніце, калі ласка. Я аддаю перавагу эмбіэнту. Бачачы зьдзіўленьне Валіка, ён пасьпешліва працягваў:

– Я й на самой справе байкер! У мяне ёсьць і членства ў клюбе, і скураны гарнітур, пашыты на заказ. Вельмі прыгожы, самы лепшы! Але ў ім так горача й нязручна, і гэты ягоны пах... ён мне непрыемны. А каўбойскія боты так па-дурному стукаюць абцасамі. І валасы доўгія я таксама люблю, але зь імі столькі важданіны, і як ні пніся, выглядаюць неахайна.

Байкер яшчэ доўга апавядаў пра свае заблытаныя адносіны зь півам, чарапамі, арламі, нямецкай вайсковай сымболікай ды нонканфармізмам, а Валік натхнёна працаваў.

Праз тыдзень партрэт быў гатовы: задуменны байкер у сьветлай вопратцы сядзеў напаўпаварота на сонечным узьлеску лісьцянога лесу, пад бярозай, адной рукою пагладжваючы каласкі квітнеючай травы, а ў другой трымаючы тамок Пятруся Броўкі. Убачыўшы партрэт, байкер шчасьліва заўсьміхаўся, сардэчна падзякаваў Валіку і пакінуў яму падвойны ганарар.

B9. Змрочныя засьценкі. Гэта мусіць спрацаваць

Няўдача з гаспадарчым мылам наладзіла мяне яшчэ больш рашуча. Наступнай раніцай я падняўся ўдосьвітку, пасьнедаў фасолевым супам і апрануўся ў непрыкметны брызэнтавы дажджавік і гаматныя шэрыя брыджы. Выйшаўшы праз заднія весьніцы Вучылішча, я накіраваўся да чыгуначнай ветцы, што пралягала ў пяці мілях на ўсход, за Бродзкімі ўзгоркамі. Каб скараціць шлях, я зьвярнуў са жвіровай дарогі й пайшоў напрасткі, па камяністым старарэччы. Сонца ўставала ў бледных аблоках, і я шыбаваў спачатку на яго, а потым пачаў збочваць налева, уважліва гледзячы пад ногі, каб не спатыкнуцца. Жыўнасьці амаль не траплялася, толькі рэдкія перапёлкі ды вужы. Праз гадзіну, пераадолеўшы чаротнік і мелкі ручай, я падняўся на ўзгорак і ўбачыў чыгунку. Ад старажылаў я чуў, што ў гэтых месцах таварныя цягнікі часта сыходзяць з рэйкаў і падоўгу стаяць, занядбаныя, і надзея не падманула мяне: уздоўж пуцей ляжалі на баку вагоны, замілавальна цацачныя здалёк. Стрымліваючы радасьць, я з падвойнай асьцярогай спусьціўся ўніз. Праз удар вагоны лопнулі ў месцах сучляненьняў, і з прарэхаў, ружовых сьвежай іржой, высыпаліся тавары – цырульныя брытвы, скальпэлі, дроцікі, канцылярскія нажы, шавецкія шылы, вастрыльныя брускі. Даверху напоўніўшы заплечнік і трохі перадыхнуўшы, я пасьпяшаўся назад і вярнуўся якраз да абеду, да расольніку й тушаных баклажанаў з сырам. Рэшту дня я правёў з Чосэрам і келіхам белага віна, потым крыху падрамаў, і а другой гадзіне ночы, калі праграмары ўлягліся, пракраўся ў клятую кампутарную залю. У апраметнай цемры зьзялі зялёнымі кропкамі агеньчыкі мадэмаў, дрыжаў аранжавы праменьчык роўтэра. Мой плян быў просты: прыляпіць плястылінам да падлогі нажы й скальпэлі, тарчма, лёзамі ўверх, а калі раніцай прыйдуць праграмары, выскачыць з-за дзьвярэй і закрычаць, затупаць нагамі – каб яны зь нечаканасьці аступіліся, упалі й зарэзаліся. Рызыкоўна, але арыгінальна, думаў я, гэта мусіць спрацаваць. Седзячы на падлозе, я разьмінаў плястылін і ўяўляў кроў, барвовыя ручаі й лужыны, і як я гучна вымаўлю: «Помста!» Але раптам, калі я жыкнуў маланкай заплечніка, з далёкага кута сонна спыталі: «Хто тут?» «Гэта я, Ролянд», – мярцьвеючы, выціснуў я. «Га-а, Ролю! Што ж ты тутака, унучак?» Я пазнаў голас: састарэлы вартаўнік Трафім, пратэжэ Галоўнага Праграмара. Ён шоргаў да мяне, пазяхаючы. «Вось, верабейкаў падхарчаваць надумаў», – схлусіў я, напружваючы горла. Калі ён данясе, мяне дызасэмблююць у тую ж хвілю! «Усе верабейкі ноччу сьпяць, хлопча», – ён падышоў, ад ягонай чорнай постаці павявала сонным цяплом і аўчынай. «Што ў цябе ў торбачцы?» «Булачка». Ён пагладзіў мяне па галаве цьвёрдай мазольнай далоньню: «Ідзі спаць, мой добры». Я мог бы паласнуць яго, але ці працяне лязо жалезныя мазалі?.. Зь цяжкім сэрцам я вярнуўся да сябе і схаваў заплечнік на антрэсолях – да лепшых часоў.


    Ваша оценка произведения:

Популярные книги за неделю