Текст книги "Гісторыя Ролянда"

Автор книги: Піліп Ліпень

сообщить о нарушении

Текущая страница: 16 (всего у книги 22 страниц)

– Можа, ён быў тут, але яго падабрала мама? – сказаў Толік.

– Можа, у нас прадбачаньне, і ён вось-вось выявіцца? – сказаў Хуліё.

– Можа, мы занадта нявартыя, каб бачыць ягонае хараство? – сказаў я.

– Не, братцы, – сказаў Колік. – Скарб тут, і мы вартыя, проста ён занадта велізарны! Гэта неверагодных памераў каштоўны камень, настолькі гіганцкі, да таго калясальны, што ўся Зямля разам зь Месяцам і Сонцам лёгка пралятаюць скрозь ягоную крышталічную рашотку! І ён толькі наш, абсалютна і назаўсёды, бо акрамя нас аніхто ня ведае.

C8. Уцёкі ды туляньні. У ліфце

У лютаўскую сьцюжу часам пераступаеш мяжу роспачы, і самыя відавочныя небясьпекі пакідаюць цябе абыякавым. Так, амаль цэлы тыдзень па вечарох я езьдзіў у ліфце, не зьвяртаючы ўвагі на пагрозьлівую адзнаку, што спыняла мяне раней: адзін зь ліфтаў нязьменна знаходзіўся на першым паверсе, а другі – на адным зь верхніх. 14, 15, 16, 17. Чаму заўсёды так? Нават калі разважыць, што спускаюцца на першы паверх значна часьцей, чым паднімаюцца на любы іншы, дык чаму падымаюцца толькі на самы верх? Няўжо па мяне? Гэтыя злавесныя думкі думаліся дзіўным чынам асобна ад мяне; я ж уваходзіў нагамі ў ліфт, націскаў пальцам гузік. Я заўважыў, што ўваходжу заўсёды правай, а націскаю не паказьнікам, але сярэднікам, быццам цела маё інстынктыўна спрабуе мяне абараніць, выконваючы адмысловы ахоўны рытуал.

Аднак неўзабаве мне было дадзенае апошняе папярэджаньне. Паднімаючыся да сябе, я праяжджаў паўз засеўшага ў суседняй кабіне мужчыны. Былі чутныя раздражнёны жаночы крык і нясьмелы апраўдальны бас. Спачатку я не разьбіраў слоў. Потым, па меры майго набліжэньня, высьветлілася, што дыспэчар з дынаміка патрабуе не націскаць больш на кнопку выкліку, а мужчына пакорліва запэўнівае ў сваім і-так-ненацісканьні. Я халадзеў і дрыжаў, упікаючы сябе за бессэнсоўнае глупства. Хутчэй, хутчэй! Галасы павольна праплылі, засталіся ўнізе, і нарэшце, аднекуль зьверху кабіны паблажліва пстрыкнула. Дзьверы адчыніліся. О, палёгка! Пакляўшыся больш аніколі не ўваходзіць у ліфт, я выйшаў. Памарудзіў. Што з тым гаротнікам? Можа трэба падтрымаць яго? Крыкнуць у шахту «трымайся, хлопча!» Ці распавесьці суцяшальны анэкдот? Альбо павучальна пазлараднічаць: «Так табе й трэба, прыдурак. Пешшу хадзі». Або: «Чуеш, гэй, ты ў якой кватэры жывеш?» Ён абнадзеіцца, раптам я чымсьці дапамагу: «У 265». А я: «Ну, пайду перадам прывітаньне тваёй жонцы й дзетачкам!» Такое б ён пэўна запомніў.

У рэшце рэшт я нічога не сказаў. Каму гаварыць? Хіба можа папярэджаньне быць цялеснае? Гэта толькі міраж, створаны анёламі. На самой справе няма ні дыспэчаркі, ні баса, а гэты ліфт затаіўся цяпер на першым паверсе і чакае сапраўдную ахвяру – мяне. Я стаяў ля вакна побач са сьмецьцеправодам і глядзеў на вогненны паток машынаў на кальцавой дарозе. Пачуцьцё падказвала мне, што пара зьбірацца, але я зноў пераканаў сябе: тут мяне ня знойдуць.

C9. Змрочныя засьценкі. Гэта скарб

Вучылішча рэклямных ботаў, у якім доўжыліся мае пакуты, звонку было падобнае на доўгі барак часоў другой сусьветнай вайны, але пад зямлёй распасьціралася на квартал ушыркі і на тры паверхі ўглыб, як злавесны айсбэрг з чорнае цэглы. Гаварылі, што ніжні ярус, у якім знаходзіліся нашыя вучнёўскія кельлі, абапіраецца на скалу й нават часткова высечаны ў ёй. Гэта ўзрушвала мяне, і я раз-пораз спрабаваў пераканацца ў рэчаіснасьці скалы, адкалупваючы ў розных месцах шпалеры – але пад імі заўсёды ляжаў роўны пласт тынку, і ні чорнае цэглы, ні вульканічнага каменя не было відаць. Я прастукваў сьцены костачкамі пальцаў да болю й садзеняў, і гукі мэлядычна зьмяняліся ад кута да кута – але як зразумець, дзе скала, дзе гіпс, а дзе таемная пячора? І ці такое ўжо непарушнае Вучылішча? Стаміўшы сябе бясплённымі здагадкамі, у пятніцу пасьля абеду я паехаў на аўтобусе ў будаўнічы гіпэрмаркет і спытаў прадаўнікоў, чым звычайна адколваюць тынк. Яны параілі мне шыкоўную бронзавую кірку, цёмна-карычневую, цяжкую, з прыемным гладкім дзяржаньнем, але яна была завялікая для маёй цеснай каморы і пэўна ўчыніла б у ёй непапраўныя разбурэньні. Замест яе я набыў цьмяна-шэрае зубіла і стройны малаток з раздвойваньнем на вытанчана загнутым канцы. Каб заблытаць сьляды, я вярнуўся ў вучэльню на маршрутцы, неяк прабавіўся да поўначы, пакуль ўсе заснулі, счакаў дзеля надзейнасьці яшчэ паўгадзіны і пачаў акуратна цюкаць, прама па-над галавой. Я стараўся трапляць у такт ціканьню гадзіньніка ў калідоры, цік-так, цюк-цюк. Тынкоўка была дыхтоўная, амаль у палец таўшчынёй, а адразу за ёй аказаліся асінавыя дошкі, сухія-сухія, з дробнымі ломкімі сучкамі. Тут была б дарэчы дрыль з кальцавой пілкай, але я не сьпяшаўся. За гадзіну й сорак хвілін я выбіў з дошкі прастакутнік прыкладна ін-кварта і асьцярожна выцягнуў яго. За дошкай бязвольна бугрыўся друзлы вапняк, і цяпер праца пайшла спорна. Я хутка апускаўся ў цёмную нару, зрэдку з раздражненьнем перарываючыся на выграбаньне пяску. Сыпкая гурба на падлозе расла, час бег, і сілы пачалі патроху пакідаць мяне. Не спадзеючыся дабрацца за адну ноч да глыбіннага вулькана, я ўжо пачаў падумваць пра адпачынак, як раптам зубіла правалілася, рука тузанулася, і малаток балюча трапіў па костачцы. Таемная пячора! Зьлізваючы брудныя сьлёзы, я пашыраў дзірку, пакуль ня здолеў прасунуць туды руку й галаву. Прынюхаўся, ці няма грымучых газаў, запаліў лямпу дый адразу ж зажмурыўся праз моцны водбліск. Унутры пячоры, зьзяючы белым мармурам, стаяў бюст Імануіла Канта, патанаючы ў шчодрых россыпах бірузы й зялёнага турмаліну. Так, я быў шчасьліўчык, а гэта быў ён – сапраўдны напаўкаштоўны скарб!

CA. Аповед Коліка. Пра выхаваньне

Мой брат Колік апавядаў, што аднойчы трапіў у камэру разам з дырэктарам школы, ня нашым, вядома, а іншым. Дырэктар сядзеў на кукішках ля сьцяны, пагружаны ў сум, і сьлёзы блішчалі за шклом ягоных акуляраў. Колік прысеў побач, пачаставаў дырэктара чарнаплоднай рабінай, і той з уздыхам расказаў яму сваю сумную і павучальную гісторыю.

Дырэктар, аказваецца, вельмі любіў сваю працу і дзяцей – і больш за ўсё на сьвеце хацеў, каб яны вырасьлі добрымі, прыстойнымі людзьмі. І, калі яму даверылі цэлую прыватную школу, ён прыдумаў арыгінальны выхаваўчы плян. Усім вядома, распавёў ён Коліку, што ў стадыі станаўленьня падлеткі непазьбежна бунтуюць супраць акружэньня. І гэтую магутную энэргію бунту можна выкарыстоўваць! Як? Ты сам зьмяркуй: калі асяродзьдзе справядлівае, дэмакратычнае і шчаснае, дык бунтары робяцца панкамі, пэрвэртамі ды футбольнымі фанатамі. А калі вакол царызм і няроўнасьць, дык бунтары – дзекабрысты і ўзьнёслыя паэты. Такім чынам, неабходна ізаляваць школу ад зьнешняга сьвету і зладзіць унутры самыя агідныя, брудныя, подлыя парадкі, кшталту «120 дзён Садома», толькі з заняткамі. Чым горай, тым лепей. Тады на выхадзе атрымаюцца чыстыя, сьветлыя, радасныя асобы, адкрытыя для станоўчае працы і творчасьці! Зацікавіць пэдагогаў-калегаў новым мэтадам было ня цяжка, спонсары й дабрачынцы ўхвалілі, бацькам наабяцалі небывалых узьлётаў, не ўдаючыся ў падрабязнасьці – і экспэрымэнт пачаўся. Аднак яго чакаў зруйнавальны правал у першы ж год! Бо дырэктар чамусьці не ўлічыў, што да бунтарства схільны зусім ня кожны падлетак. У той год нашчэнт усе дзеткі аказаліся канфармістымі! Яны хутка прызвычаіліся і зь вялікай ахвотай аддаваліся подласьцям, узаемным зьдзекаваньням і самым гнюсным вычварэнствам. І на калядных вакацыях прадэманстравалі свае заганныя захапленьні бацькам. І на Новы год за дырэктарам прыйшлі прыставы.

Але дырэктар усё ж не пакідаў надзеі пасьля выхаду з турмы даказаць разумнасьць свайго мэтаду. Неабходныя сэпарацыя й сэгрэгацыя, сказаў ён. Трэба даваць дзецям падрабязныя тэсты, а потым канфармістыя – налева, у звычайную школу, бунтары – направа, у маю.

CB. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра перамогу

9 мая тата як заўсёды падняўся рана і адразу прыбраўся ў парадны цёмна-сіні гарнітур, цяжкі праз багацьце ордэнаў. У прыўзьнятым настроі ён спружыніста праходжваўся паміж сталамі, пашчыпваў вусы й камандаваў сэрвіроўкай: бульбачку сюды! морквачку туды! кветкі разьбіць на дзьве групы! садавіну пірамідкамі! сьпіну роўна, Толік! жывот уцягнуць! вымкнуць рок-н-рол, паставіць Гераічную сымфонію! Ролю, ролтан яшчэ рана! сурвэткі хаткамі! дзе рыбныя відэльцы? так вас разгэтак! надзьмуць шарыкі!

У гэты дзень сабраліся ўсе: мама сагнала паклоньнікаў-дэкадэнтаў і млява панавала побач з татам на чале галоўнага стала; Колік у беласьнежных спартовых нагавіцах ліха адкаркоўваў бутэлькі; Толік з жонкай і дачкамі сноўдаў з тэрасы на кухню, прыносячы ўсё новыя й новыя стравы, сальніцы ды перачніцы; Валік з таямнічай пасьмешкай паставіў ля сьцяны скрутак з падарункам таце, мяркуючы па форме – сваёй новай карцінай; Хуліё, ня ў сілах разлучыцца ні на імгненьне з новым каханьнем, прывёў яе з сабой – дзеву чароўнае прыгажосьці і юнацтва, і яна адразу выклікала ў мамы раўнівыя погляды. Роўна ў дванаццаць тата з грукатам крэсла ўстаў і ўзьняў келіх з шампанскім. Усе зьнерухомелі. Цішыня. Белыя сабачкі схаваліся пад стол і асьцярожна выглядалі.

– Я, – тата зрабіў паўзу для большай урачыстасьці, – Я, дарагія мае дзеткі, прайшоў усю вайну! Я біўся адважна. Вы можаце мной ганарыцца. Біў ворага ў хвост і ў грыву! Гнаў гада да самага Бэрліна! Паказаў фрыцу саву смаленую!

– У якіх войсках ты змагаўся, хані? – сьвецкім тонам спыталася мама.

– Паказаў, кажу, фрыцу саву смаленую! Тост нельга перарываць, – ён паклаў маме руку на плячо, зазірнуў у келіх і трохі памарудзіў, усё-такі зьбіўшыся. – Дык што гэта я казаў? Ага! Падумайце: калі раз за разам абвяшчаць тост за перамогу, ці ня будзе гэта выглядаць занадта саманадзейна й самаўлюбёна? Ці наадварот, занадта баязьліва, быццам мы, дрыжучы са страху, дзяўбем мантру-абярэг? Ці нават з такога пункту гледжаньня: фрыцы ж таксама пілі за перамогу, аднак не перамаглі, так ці не? Такім чынам, каб ураўнаважыць перакошаньні й выратаваць адным стрэлам мноства зайцоў, я ўзьнімаю гэты келіх за паражэньне! Ура!

Дзева, прыведзеная Хуліё, засумнявалася й кінула некалькі хуткіх поглядаў па бакох: як мы ўспрымем? Але нам было не прывыкаць! Мы й вокам не міргнулі, і зараўлі: Ура! Ура! Ура!

CC. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра простага чалавека

У тыя гады, калі Валік зарабляў на жыцьцё партрэтамі, мы з брацікамі любілі сядзець у ягонай майстэрні, за японскай пэргамэнтнай шырмай, лізаць салодкую акварэль і падглядваць за жывапісуемымі заказчыкамі. Каго толькі ў Валіка ня перабывала! І генэралы, і тэлевядучыя, і модныя журналісты, і дужыя ваенмары. Прыкладам, аднаго часу да яго панадзіўся хадзіць пісацца непрыкметны чалавек з суседняй вуліцы, па прафэсіі падліковец. Ён прыходзіў прыкладна раз на месяц, і аднойчы мы засьпелі яго. Ён пераапрануўся ў чыстае і каля гадзіны пазіраваў на драпіроўцы моўчкі, пакрысе хмурнеючы, хмурнеючы – і нарэшце пачаў скардзіцца.

– Як бачыце, я вельмі просты чалавек. Вам можа гэта здацца нязначным, але вы не ўяўляеце, да якой ступені я прасякнуты прастэчай. Я прасьцейшы, чым вы ці хто-небудзь іншы, нашмат прасьцейшы. Мяне гэта прыгнятае страшэнна! Немагчыма прымірыцца. Прыкладам, пагляджу штосьці з Антаніёні, і ўвесь дзень хаджу змрочны: вось якія бываюць людзі, ня тое што я. Чаму ж я такі ганебны? Складаюся з простых жаданьняў чаму? Паесьці, пазабаўляцца, паспаць? А калі пажалісься таварышам і сяброўкам, дык тыя імкнуцца суцешыць па-рознаму: адны кажуць, што ўсе рэжысэры – крыўлякі; іншыя, наадварот, што ня ўсім жа быць грандыёзнымі; трэція – што толькі ў шчырасьці й жыве ісьціна; чацьвёртыя – што зусім не такі я просты, як здаецца; пятыя – што складанасьць, калі разабрацца, ні што іншае як псыхоз. І, пагадзіцеся, той факт, што ўсе гэтыя развагі адрозьніваюцца, сьведчыць пра іхную няслушнасьць. Хіба не? І, выходзіць, аніякага суцяшэньня мне няма й быць ня можа: я просты, і кропка.

Але на гэтым ён не супакоіўся і пачаў старанна будаваць ужо ўласныя высновы, якія хітрамудра апраўдвалі прастэчу, а потым урачыста руйнаваў іх. Здавалася, ён быў здольны вывяргацца гадзінамі. Валік паглядаў на нас і нахіляў галаву, нібы кажучы: вось так заўсёды! Мы з брацікамі з пагардай разглядалі ягоны твар праз шырму: нос, лоб, бровы – прасьцяцкія, немудрагелістыя, хваравіта зьбянтэжаныя. Калі Валік выйшаў у прыбіральню, мы выскачылі й надавалі падлікоўцу нясільных, але зьневажальных падпатыльнікаў і аплявухаў. «Пайшоў, пайшоў адсюль!» Адразу ўсьвядоміўшы сваю безабароннасьць, ён схапіў пінжак і рынуўся да выхаду, а мы падганялі яго штурхялямі. «Прэч!» Выскачыўшы на ганак, ён даўся ілбом аб нізкую бэльку брыля і завыў, а мы пасьмяяліся й пляснулі дзьвярыма. Валік, вярнуўшыся, ухваліў нас: «Трываць не магу гэткіх; дзякуй вам, браты».

CD. На адвароце партрэта. Пра далікатныя прызнаньні

«У мэтро, прыхінуўшыся да дзьвярэй, стаяла пара. Трымаючыся за рукі, тварам да твару, профілем да мяне. Яны закахана ўсьміхаліся і размаўлялі, нячутна за шумам, і былі такія маладыя, такія харошыя. Я глядзеў на іх: складаныя абрысы ў перакрыжаваньні сьветлавых плямаў, іскры ў валасах, водбліскі на вуснах. На крыле носа ў юнака была мілая радзімка, а на крыле носа ў дзяўчыны, у сымэтрычным месцы – які жах – прыліпла казяўка. Шэрая казяўка, якую выкалупваць з ноздры й скочваюць у маленькі шарык. Чаму ён ня скажа ёй пра казяўку? Чаму не змахне нядбайным рухам? – напружана разважаў я. – Можа, ён баіцца разбурыць рамантычнасьць імгненьня? Можа, я стаў міжвольным сьведкам далікатнага прызнаньня? Ён зьмеркаваў прынесьці ў ахвяру форму, думаючы толькі пра існасьць? Але як ён памыляецца! Бо казяўка ператварае іхнае каханьне ў непрыстойныя кпіны, у зьдзек, у брудны намёк! Ці ня лепей нязмушана скінуць яе ды пачаць прызнаньні з пачатку? Ці ня трэба мне ўмяшацца? Але тут дзяўчына ледзь павярнула галаву, сьвятло лягло пад іншым вуглом, і казяўка ператварылася ў нявінны пірсынг. О, якое палягчэньне! Але дарма я сышоў і не пазнаёміўся зь імі... цяпер хачу абавязкова напісаць іхны партрэт, хай і па памяці.»

CE. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра скрыначкі

Калі мы былі маленькія, вучыцца па нядзелях нам было асабліва цяжка. Нават на сацыялёгіі мы хутка нудзіліся – пачыналі скабліць ножыкамі вечкі партаў альбо расчыняць рот і пстрыкаць сябе па горле, каб атрымаўся бутэлечны гук. Дырэктар, сталы вопытны пэдагог, адчуўшы гэта, адразу кідаў выкладаць і ладзіў перапынак, абносячы нас кафэйнікам і малочнікам, ну а кубкі й цукар мы заўсёды трымалі напагатове. Сам ён кавы ня піў; даставаў тытунь, даваў нам панюхаць і набіваў люльку. Раскурыўшы яе як сьлед, расказваў гісторыю.

– Жыў-быў чалавек, ён рабіў скрыначкі. Да адных прыляпляў ручкі, а да іншых прывязваў вяровачкі. Як надышоў яму час паміраць, ён не спалохаўся, а сеў і памеркаваў, што наапошку трэба ў жыцьці зрабіць. Схадзіў ён у лес, схадзіў у краязнаўчы музэй, паспаў з жанчынай, зьеў торт, паглядзеў на захад – вось такі ў яго быў немудрагелісты густ. Усё зрабіў, што хацеў, а часу яшчэ даволі засталося. Пачухаў чалавек галаву, дый сеў ізноў за скрыначкі, да адной ручку прылепіць, да іншай вяровачку прывяжа. Людзі яму кажуць: кідай ты свае скрыначкі дурныя, нікому яны не патрэбныя ў цэлым сьвеце, зрабі штосьці вартае! Гэта што напрыклад? – пытаецца чалавек. Пачухалі людзі галовы, дый і не знайшліся што адказаць. І пасьпеў той чалавек яшчэ многа скрыначак зрабіць.

Пасьля такіх гісторый мы, напалоханыя, браліся за заняткі з новымі сіламі.

CF. Зь ліста Толіка. Пра пляцкарт і купэ

<...> але калі ў вас наперадзе ноч у пляцкартным вагоне, можаце згуляць у гульню «адгадай мяне». Хто з навакольных мужычкоў будзе храпці ўва сьне? Вунь той, дварф-мацак з шырокай сківіцай і кучаравымі перадплеччамі? Ці той, ветлівы бледны пэнсіянэр? Альбо той сьціплы, з залысінамі, у мятай палатнянай кашулі, падобны да сэрыйнага забойцы? Я сыграў, і мне выпаў пэнсіянэр. І ён ня толькі хроп, але нават аднаго разу прамармытаў «мама». Ну а калі вы набылі квіток у купэ, дык рыхтуйцеся да горшага. Паверце хаджаламу! У адгадайку можна нават не гуляць: храпці будзе менавіта той з вашых спадарожнікаў, які пшыкае зараз бляшанкай зь півам. Празь піва ягоны грозны подых зробіцца асабліва духмяны, а стварыць яшчэ лепшую канцэнтрацыю смораду дапаможа другі спадарожнік. Ён неспакойна зашчоўкне дзьверы, баючыся легендарных разбойнікаў, якія выкрадаюць па начох чаравікі. Пахі не турбуюць яго, бо гэныя каштоўныя чаравікі самі зьяўляюцца магутнай крыніцай, і ягоны нюх прытуплены. Трэці спадарожнік, нэрвовы й сіне-жылісты, абавязкова захоча апусьціць на вакно чорную заслону, каб яго не трывожылі ліхтары, што праплываюць звонку. Заслона будзе заядаць, і вам прыйдзецца змацаваўшы сэрца яму дапамагчы. І вось вы ўжо скурчыліся на кароткай верхняй паліцы, слухаючы аглушальны храп, задыхаючыся, у апраметнай цемры. Падобна да пекла? Так. Толькі ня ўздумайце выходзіць вонкі праветрыцца: вярнуцца назад будзе ўдвая цяжэй <...>

D0. Аповед Коліка. Пра вінаватага чалавека

Колік апавядаў, што аднойчы зь ім у астрозе сядзеў сумны чалавек з конскім тварам, тоўстымі зморшчынамі на лобе і шырокімі пазногцямі. На пытаньні пра прычыны зьняволеньня ён цёр лоб, мяў зморшчыны нібы цеста, гаротна ўздыхаў і прызнаваўся, што адправіў аднаго малойчыка да продкаў. Нічога дзіўнага ў гэтым не было, Колік і сам ня вельмі шанаваў малойчыкаў, але з нуды ён стаў да сумнага чалавека прыглядацца й выпытваць ненадакучліва пра абставіны. Чалавек спачатку аднекваўся, адмоўчваўся, але з часам, як гэта бывае зь людзьмі замкнёнымі і дзіклівымі, прызвычаіўся да Коліка, даверыўся безумоўна дый распавёў пра сябе ўсё, што ведаў. З самага юнацтва памятаў ён сябе зусім не зламысным, але наадварот – сьмірным і сарамлівым. Саромеўся ён самых розных рэчаў: уласнае непрыгожасьці, нядбайнасьці, нясьмеласьці, а калі аднойчы ўпоцемку наступіў на галоднага бяздомнага шчанюка – упершыню выразна ўсьвядоміў сябе вінаватым. Гэта ўсьведамленьне зацьвярдзела й шчыльна засела ўсярэдзіне ягонае галавы, быццам у загадзя падрыхтаванай адтуліне, і з таго часу ўжо не пакідала яго. Ён адчуваў віну літаральна за ўсё: за няшчырасьць аднагодкаў, за хваробы бацькоў, за цяжарнасьці дзяўчат, за нелюбоў начальнікаў, за мізэрнасьць чыноўнікаў, за сьмерць акварыюмных рыбак, за нявыхаванасьць сыноў, за пажар на першым паверсе, за бессаромнасьць урада, за атлусьценьне жонкі, за хлусьлівасьць міністраў, за пляўкі на лесьвіцы, за азонавыя дзіркі, за мат на сьцяне, за стагнацыю юстыцыі, за паламаную лаўку. Калі б я наведваў зь імі выставы, хіба зламалі б яны лаўку? Калі б я пазьбягаў дэзадарантаў-антыпэрсьпірантаў, хіба зьявіліся б дзіркі? Калі б я хадзіў на дэманстрацыі, няўжо не расквітнела б юстыцыя? Але час быў беспаваротна выпушчаны, і зь непазбыўнага засмучэньня пайшоў чалавек здавацца ў турму за ўсе свае правіны й злачынствы. Жандары яго зь некаторым спачуваньнем выслухалі, але ў турму не прынялі й далі накіраваньне да псыхааналітыка. Псыхааналітык аказаўся малойчыкам у акулярах і футравай камізэльцы, кульгавенькі; ён практыкаваў гештальт-тэрапію і адразу ж падступіўся да вінаватага чалавека з аналізамі. І зьмеркаваў вінаваты чалавек: адпраўлю-ка я гэтага малойчыка кволенькага да продкаў! Адным болей, адным меней, а мяне затое пакараюць нарэшце па заслугах. Схапіў ён скрыню для аналізаў і ну малойчыка дубасіць! Малойчык хворанькі тут жа душу на неба і выпусьціў, а вінаватага чалавека пабілі бізунамі і забралі ў астрог.

D1. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра практыку і тэорыю

Дырэктару нашае школы, які вёў шматлікія прадметы, часьцяком і самому назалялі ўсе гэтыя лекцыі, задачкі і нікчэмныя дыктоўкі, і ён аб'яўляў вольныя практычныя заняткі. Мы сустракалі іх радаснымі воклічамі – нягледзячы на адмысловую строгасьць і структураваньне, яны ніколі не бывалі маркотныя. Мы наўзахапкі прапаноўвалі ідэі, і часам дырэктар сапраўды дазваляў нам абіраць самастойна, але звычайна ён сядаў за стол, сьціскаў галаву рукамі, і праз хвіліну абвяшчаў тэматыку і плян дзеяньняў. Прыкладам: пошук межаў і ўмоў ператварэньня ўсьмешкі ў грымасу. Мы па чарзе старанна расьцягвалі ў усьмешках раты, замяраючы кожны мілімэтар зруху куткоў вуснаў і кожны градус расчыненьня сківіцы, заносілі дадзеныя ў табліцы і будавалі па іх падрабязныя рознакаляровыя графікі. Або: фіксацыя моманту наступленьня візуальнай старасьці. Мы шукалі самую новую парту й прымаліся драпаць яе сьцізорыкам, уважліва назіраючы, як яна праходзіць усе ступені паскрэбанасьці й парэпанасьці да поўнае і адназначнае састарэласьці. Або: даследваньне мэханізму ўзгараньня лютасьці. Колькі разоў у залежнасьці ад надвор'я і часу сутак трэба абазваць сеньёра Рунаса доўбнем, каб ён абразіўся і ў гневе ўскочыў? Усе ўрокі мы выконвалі скрупулёзна і зь вялікім натхненьнем, і дырэктар не шчадзіўся на выдатныя адзнакі.

Аднак калі надыходзіў час чарговага іспыту, усё роўна па якім прадмеце, дырэктар рабіўся суровы, непрыступны і кожнага разу задаваў нам адно й тое ж пытаньне, тэарэтычнае:

– Што такое сядзіць унутры чалавека і штурхае яго да дзеяньня?

– Любоў! – адказваў Хуліё.

– Не. Калі я хачу папраць ручнік і грэю ваду, у гэтым няма любові.

– Розум! – адказваў Толік.

– Не. Калі я аддаю перавагу гальштукам у гарошак перад гальштукамі ў палоску, і ежджу па іх у краму на другім канцы гораду, у гэтым няма розуму.

– Комплексы! – адказваў Колік.

– Не. Калі я выходжу на балькон, і глыбока ўздыхаю, і радуюся ранішняму сонцу, і пачынаю напяваць, у гэтым няма комплексаў.

Мы ведалі, што дырэктар сам ня ведае адказу на сваё пытаньне і трапятка спадзяецца на нашу выпадковую адгадку, якая зможа ўсё праясьніць, але з павагі да яго рабілі дурнаватыя твары і зусім ня крыўдзіліся на двойкі.

D2. Уцёкі ды туляньні. У адзін з апошніх дзён

У адзін з апошніх дзён, вярнуўшыся дахаты, я засьпеў дзьверы ў кватэру разнасьцежанымі, каберац – затаптаным, падлогу на пляцоўцы – пакрытую белымі крэйдавымі сьлядамі, цераз парог да лесьвіцы. Думкі спыніліся ўва мне, і я павольна ўвайшоў. Мой улюбёны зялёны плястмасавы тазік сустрэў мяне ўверх дном, зь непапраўнай расколінай ад ручкі праз усю бакавіну. Куртка распласталася ля яго, з вывернутымі кішэнямі, з вытрыбушаным капюшонам, з падпаленымі запальнічкай гузікамі. Я заплакаў. У кутку, на павароце да кухні, ляжаў зьнявечаны зэдлік, з выламанымі ножкамі, з выдраным з тарцу кантам. Кроплі клею на сучляненьнях, яловыя сьлёзы на сколах вуглоў. Хто мог быць да такой ступені жорсткі? У ваннай лілася вада – кран быў скручаны, кафляная плітка пабітая долатам, мыйка сточаная напільнікам. З разэткі цягнуўся доўгі кабель, да самае кухні, дзе на стале скурчыліся відэльцы, лыжкі й рондальчыкі, кожны з падвойным зьмяіным укусам ад электрычнае дугі. Па падаконьніку быў рассыпаны чай, і кожную чаінку мэтадычна раздушылі чымсьці цяжкім, жалезным. Нехта выкручваў лямпачкі і з высілкам трос іх, каб сарваць сьпіралькі. Нехта заганяў пад шпалеры зубачысткі і абломваў іх, як стрэмкі. Нехта плюхнуў у сальніцу вады, добра высушыў фэнам і атрыманым каменьчыкам падрапаў люстэрка. Але самае жудаснае выявілася ў пакоі: тоўсты сіні том Сэтан-Томпсана «Жыцьцё дзікіх зьвяроў» быў зьнявечаны й бязьлітасна разадраны. Скамечаныя, сжаваныя й зьдзекліва разгладжаныя старонкі высьцілалі падлогу і ложак, адныя запэцканыя, іншыя забруджаныя, трэція з пакеплівымі рэмаркамі на палёх. Асабліва дасталася лісічкам – нехта ненавідзеў лісічак настолькі, што дробна ірваў ды крэмзаў кожны малюнак, пераціраючы абрыўкі далонямі да распушаных галачак. Лісічкі, лісічкі, шаптаў я ў падушку, зваліўшыся на ложак, прабачце мяне, бо я ўсё гатовы быў зрабіць дзеля вас, заўсёды, прабачце мяне.

D3. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра самага добрага чалавека

Напярэдадні сьвятаў, перад Калядамі ці перад днямі нараджэньня, калі мы з брацікамі чакалі казачных падарункаў, нам ужо не хацелася слухаць страшныя казкі, а хацелася чагосьці надзвычай добрага. Тады мы ішлі да мамы й залазілі да яе пад шырокі вязаны плед.

– Матухна, а хто быў найдабрэйшы чалавек на сьвеце?

– Шмат іх было на сьвеце, дзеткі, добрых людзей! – ахвотна адгукалася мама. – Усёй ночы ня хопіць, каб толькі імёны пералічыць. У адным нашым месцы пражывала ніяк ня меней за тры тысячы самых добрых людзей, а сама найдабрэйшы зь іх быў адзін судзьдзя. Насіў ён сівую бараду-рыдлёўку, як Дзед Мароз, паходны фрэнч колеру хакі, як Робін Гуд, і зялёныя вэльвэтавыя нагавіцы зь дзіўнай назвай штроксы, як чараўнік Гудвін. Да кожнага стварэньня меў ён ласку: і птушачкам кармушкі майстраваў, і кацянятак малачком частаваў, і дзетак малых пернічкамі трактаваў. Час той быў няпросты, трывожны, галодны, а ён увесь свой паёк судзейскі людзям раздаваў – то сябрам, то суседзям, а то й нават дзяўчынам незнаёмым наўпрост на вуліцы. Працаваў ён на знос, па дваццаць гадзінаў запар – бо вельмі шмат людзей у тыя часы пад суд трапляла, хто сапраўдны злачынец, а хто й па намове несправядлівай. Зь беднасьці ды зь няшчасьцяў злосныя былі людзі, і паклёп не за нягоднасьць лічыўся, а за вымушанасьць. Судзьдзя ж наш усіх адной меркай судзіў, ні на твары, ні на чыны не глядзеў, ні на артыкулы, ні на абставіны – усім аднолькавы расстрэл. Аднак для кожнага прысуджанага хвіліна ў яго знаходзілася з тлумачэньнем і суцяшэньнем: жыцьцё маўляў цяпер халоднае й небясьпечнае, сынку, куды як лепей спакойная сьмерць; ідзі зь мірам і нічога ня бойся. Многія слухаліся яго, але многія й наракалі: ды як жа нашыя дзеткі, згінуць жа без карміцеляў! А судзьдзя ім у адказ: у дзіцячым доме крапчэйшыя вырастуць, ужо паверце мне; ведаю не па чутках, не трывожцеся; а хто ня выжыве, дык так яно і лепш. Бывала, нават салдацікаў стомленых добры наш судзьдзя падмяняў: ідзіце пасьпіце, унучкі, высьпіцеся, дый сэрца спакайнейшае будзе, я тут сам пастраляю. Тады мала хто зь людзей яго любіў, хутчэй за пачвару лічылі, і толькі некаторыя разумелі. Аднаго разу на досьвітку вёў ён на расстрэл сьвятара, і той па шляху ўпікнуў судзьдзю: столькі людзей ты загубіў, стары, пра душу уласную забыўшыся; што цяпер сам перад Судом скажаш? Праўда твая, брат, адказваў судзьдзя, не турбуюся я пра душу уласную, што мне зь яе; толькі пра людзей думкі мае, каб ім добра зрабіць; вось і ты – навошта табе нягоды зямныя, ляці сабе ў рай. Дужа зьдзівіўся сьвятар гэтым словам і, падумаўшы, пакланіўся судзьдзі й руку пацалаваў. А неўзабаве пасьля гэтага зьнік судзьдзя – кажуць, падпільнавалі яго ў лесе няўдзячныя грамадзяне, забілі й замучылі да сьмерці амаль што голымі рукамі, ды ў яру закапалі. Вось як бывае, дзеткі. Хочаце кампоціку?

Але мы з брацікамі ўжо ня чулі прапанову – мы салодка спалі пад цёплымі матулінымі рукамі, і нам сьніўся добры ваенны Дзед Мароз з доўгай мяккай барадой колеру сьнегу.

D4. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра старэнькіх

У дзяцінстве, калі мы з брацікамі бачылі старэнькіх, мы не маглі ўтрымаць сьлёзы. Іхныя няспраўныя рухі, іхная бездапаможнасьць і безабароннасьць, іхныя далікатныя як цукар косткі і тонкая карычневая скура – усё выклікала ў нас глыбокі смутак і хваравітае пачуцьцё безвыходнасьці. Мы ішлі за старэнькімі некалькі кварталаў, усхліпваючы і падтрымліваючы адно аднаго за плечы, а потым, ня маючы сілаў трываць роспач, садзіліся на лаўку і плакалі. Бывала, старэнькія азіраліся й заўважалі нас – тады яны вярталіся, распытвалі і, даведаўшыся прычыну гора, прымаліся суцяшаць. У справу ішлі і апавяданьні пра тое, як цудоўна ім жывецца, і песенькі, і пірожныя, і нават хлапушкі, але мы не маглі супакоіцца і ўсё галасілі, галасілі. «Цьфу на вас, маленькія прыдуркі!» – азлабляліся тады старэнькія і сыходзілі нэрвовай хадой, нахмурыўшы бровы. А мы стагналі, вылі адно ў аднаго на грудзях. Выплакаўшыся ўволю, мы абціралі апухлыя вочы і глядзелі, што пакінулі старэнькія. Зь пірожных нам больш за ўсё падабаліся шакалядныя бульбачкі, празь іх на душы рабілася весялей. Часам трапляўся пірог з капустай, а зрэдку – вэнджаныя яйкі. Некаторыя старэнькія пакідалі нам сурвэткі ды пакуначкі для сьмецьця, і мы рабілі зь іх чалавечкаў, а потым давалі разьвітальны салют з хлапушак. І тыя старэнькія, каго мы пазьней сустракалі другім ці трэцім разам, больш не выклікалі ў нас смутку – бо мы зь імі ўжо разьвіталіся.

D5. Зь ліста Толіка. Пра мармэлядкі

<...> альбо піва, альбо тытунь, альбо піца – дробязі гэта ўсё, ну, для мяне прынамсі. Але ёсьць у жыцьці рэчы, да якіх прызвычайваесься, і адмовіцца потым – намаганьне тытанічнае. Вось, ці паверыце, прыахвоціўся я да такіх маленечкіх цытрынавых мармэлядак, жоўценькіх. Пакуначак за вячэрай – ці шмат гэта? А кожная мармэлядка пасыпаная цукарком. Год еў, два еў, а цяпер захацеў спыніцца – і не! Не магу адмовіць сабе. Яны паўкругленькія, як долькі. Нават да сымптомаў даходзіць – горыч у горле, цяжар у тулаве, сьлёзы бясьсільля... А бывае, зьбярэсься ўвесь у кулак, як сталь! І не зьясі! І не зьясі! А потым, калі ўжо ня зьеў, мяркуеш: ну вось, я ж перамог? Перамог. Зараз можна хаця б адну? Можна. А рукі ўжо самі фанцік разгортваюць! І зноў прорва расчыняецца... яны такія кісьленькія <...>

D6. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра чаканьне

Калі мы з брацікамі ўзмужнелі, ані дня не праходзіла, каб Хуліё не расказваў нам у падрабязнасьцях пра сваіх прыгожых сябровак і пра сваё каханьне да іх, такое неаднолькавае і кожнага разу непадобнае. Але часам да яго падступалася мэлянхолія, і ён пачынаў абстрагавацца і абагульняць.

– Ведаеце, брацікі, я з самага дзяцінства чагосьці чакаю – і ад дзяўчынак, і ад дзяўчат, і ад жанчын. Чагосьці! Нейкіх асаблівых слоў, можа. Якія кудысьці паклічуць, усё аканчальна патлумачаць і ўсё назаўжды зьменяць! І пачнецца сапраўднае жыцьцё, шчасьлівае, паўнаводнае! Але чамусьці гэта ніколі не адбываецца...

– А я табе скажу па сакрэце, Хулі, – сказаў па сакрэце Толік, – у мяне хоць і жонка, і дзьве дачкі, але я таксама дагэтуль чакаю таго самага!

І яны сумна акруглілі вочы, і паляцелі летуценнымі поглядамі за гарызонт.

– А я вам скажу, хлопцы, – сказаў Колік знарочыста груба, – гэта вы зусім ня бабу чакаеце, а Бога.

І яны зь нечаканасьці нахмурыліся, і пачухалі патыліцы.

– А я вам скажу, – сказаў Валік, – гэта мы ўсе чакаем сьмерць.

Але Хуліё цярпець ня мог падобнае псэўда-філязофскае балбатні; у падобных выпадках ён моўчкі ўставаў і пачынаў зьбірацца ў кіно.

D7. На адвароце партрэта. Пра пачуцьці

«Пачуцьці юнае дзяўчыны слабыя, нетрывалыя, неразьвітыя. Сёньня яна шануе Кундэру, заўтра – Керуака, а ты ў ейных вачох – толькі абрыдлы, нікчэмны пёс.