Текст книги "Гісторыя Ролянда"

Автор книги: Піліп Ліпень

сообщить о нарушении

Текущая страница: 4 (всего у книги 22 страниц)

Пахнула чарназёмам, торфам, рыбаю,

Пахнула перагноем, позьняй восеньню,

Мяне працяла шчасьцем запаведаным,

З тае часоў малю: прыйдзі, мой літасны!

Занепакоіўся хлапчук – ат як мяне перажыве? Зазьбіраўся. Узяў ён з сабою булку, узяў качаргу, дый паехаў на таварным цягніку... Дый даехаў... Мда... Вось як, дзеткі.

24. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра законы статыстыкі

– І што жа, і што жа, татухна?

– Што сталася зь імі потым?

– З хлопчыкам і дзевачкай?

– Яны памірыліся?

– Яны пажаніліся?

Тата не хацеў распавядаць далей, але мы прычапіліся да яго – скакалі вакол, церабілі за рукавы, зазіралі ў вочы і перашкаджалі есьці бацьвіньне. З уздыхам ён адклаў лыжку і раскрыў рот – і мы адразу зьбялелі, заціхлі і моцна-моцна ашчаперылі ягоныя ногі ў прадчуваньні жахаў.

– Ну добра. Даехаў значыцца хлопчык, і запытаўся людзей: дзе тутака жыве Тарэза Мікалаеўна Ласункевіч? Паказваюць яму людзі – ідзі туды. Пайшоў ён і бачыць – стаіць хата. Падняўся ён на ганак, пазваніў у званочак – а званочак працяжненькі, трывожненькі, а гузік з трэшчынкаю – і чакае. Зашорхала нешта ўсярэдзіне, страпянулася, скрыгатнула нібы здалёка, і голас знутры яму пакорліва гэтак кажа: заходзьце. Адчыніў ён дзьверы, а за імі яшчэ дзьверы, як у тамбуры, і голас знутры пакорліва просіць спачатку вонкавыя закрыць, каб проймаю старыя косткі не працягнула. Тут бы яму зразумець, што пастка гэта, але ён з хваляваньня не зразумеў – жывот уцягнуў і дзвярыма ляснуў. Пстрык! І зачыніўся замок. І цішыня. Ірвануўся хлопчык, ламануўся, націснуў плячом, нападдаў нагой, але дарэмна ўсё – крэпкія дзьверы дубовыя, моцныя завалы гартоўныя. Была ў яго качарга з сабой, але нават не падняць яе, бо занадта вузка. Захрыпеў ён тады, закірхаў: дапамажыце! дапамажыце! ратуйце, людцы добрыя! А сам чуе знутры нядобры сьмех. Адчыняецца ўва ўнутраных дзьверах акенца, і адтуль тая дзевачка, ужо старэча старажытная, рагоча і пальцам тыкае. «Ачмуціла я цябе, чарвячок! Не перажывеш ты мяне, бо я разумная, ты дурны, а статыстыка ўсемагутная – жанчына жыве даўжэй. І ведай: твой гучны гук я памятаю выразна! Быццам у вушы ўпячатаўся!» Як пачуў гэта хлопчык – ажно скурчыўся ў сарамяжлівых сутаргах, а старэча віскоча і кулачкамі пераможна трасе: памятаю! памятаю! так і здохнеш зганьбованы!.. Але ён яшчэ колькі дзён пратрымаўся, бо ўзяў з сабой паўмісачак бацьвіньня. Ведаеце, такія паўмісачкі з празрыстым вечкам? А потым памёр, з голаду і прыніжэньня.

Пасьля гэтага аповеду мы з брацікамі доўга плакалі, але тата толькі плячыма паціскаў: самі, маўляў, напрасіліся. А зараз ідзіце, ідзіце, гуляйце.

25. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра вандраваньні на кухню

Калі мы былі маленькія, выпадалі дні, калі хацелася далёкіх падарожжаў і рызыкоўных прыгод, але ішоў дождж. Многія б здаліся і да вячэры нудзіліся б і пакутавалі, але толькі ня мы! У такія дні мы з брацікамі рабілі зэдлікавую вылазку на кухню. Мы запасіліся правіянтам, прэснай вадой, порахам і крэпкімі вяроўкамі, садзіліся на зэдлікі і шырокімі дзягамі прыточвалі лыткі да ножак, каб ступакі не краналіся падлогі. Трэба было, ірвануўшыся ўсім целам дагары, зрушыць цэнтар цяжару і скокнуць на сантымэтар-другі наперад, ці хаця б пасунуцца наўскасяк на трох ножках. На чале ішоў адважны Колік, утропы сьмелы я, за мной хвацкі Хуліё, за ім відалы Валік, а замыкаў экспэдыцыю нястомны Толік. На шлях па пакоі да парога патрабавалася паўгадзіны. Гордая цьвярдыня парога была першым сур'ёзным выпрабаваньнем – пераадолець яго былі здольныя толькі дужыя ваяры, дый то пасьля даўгіх зьнясільваючых спробаў. За парогам цягнуўся да гарызонту змрочны нязьведаны калідор, прамы, але поўны небясьпекаў – канапаў, скрыняў, куфраў, выбаяў у паркеце і стыкаў лінолеума. Мы рухаліся гужам, запаліўшы ліхтарыкі і падбадзёрваючы адзін аднаго акрутнымі воклічамі. Шлях быў няхуткі і няпросты, але нам надавала сілаў думка пра татаў пакой у канцы калідора. Пачуўшы нас, ён выходзіў і махаў здалёку рукой, а калі мы набліжаліся, сардэчна прывітаў і частаваў вяленым авечым сырам. Ён чытаў нам прасторнае пажаданьне, гладзіў па галовах і замілавана бласлаўляў. Умацаваўшы дух, мы пакідалі ягоны гасьцінны прыстанак, самотны фарпост перад дзікай цясьнінай лесьвіцы. Ці спалохае нас стромкі спуск, ці захаладзіць кроў? – пыталіся мы сябе, і цьвёрда адказвалі: не! Колік ужо стаяў ля зрыва і, кінуўшы нам мужны погляд, хапаўся за парэнчы і скакаў насустрач скалістым расколінам. Зь неверагоднымі намаганьнямі спусьціўшыся на адну прыступку, ён працягваў мне здолу крэпкую руку, і я рушыў усьлед за ім. Ці ёсьць што крапчэйшае за руку брата? Мы пачыналі сыходжаньне. Ножкі зэдлікаў рыпелі, трэскалі, прорва зяўрала, тэктанічныя разломы размыкаліся, і ўсе надзеі мы ўскладалі на дзьвюх багіняў: долю і фартуну. Амаль кожную хвілю мы былі за паўподыху ад падзеньня! Але бязбоязнасьць, сталёвая вытрымка і непахісная воля вялі нас з прыступкі на прыступку, усё ніжэй і ніжэй. І вось мы ўжо ўнізе, на бязьмежнай, засушлівай аблоне вітальні. Абцёршы пот і дапіўшы рэшткі вады, мы кідаліся ў апошні рывок, роўны, але сама цяжкі. Стомленасьць і голад ціснулі нас да падлогі, але трэ было даскакаць, даскакаць любою цаной. Хуліё, дрыжучы, абапіраўся на маё плячо, Толік цягнуў за сабой Валіка, а Колік, ссунуўшы бровы, шалёна гайсаў наперадзе. Але нашай дакладнай узнагародай была кухня – абрыс ейных высокіх дзьвярэй ужо дрыжаў удалечыні і надаваў нам сілаў. Ужо бачылася ля вушака матчына постаць, яна трымала брылём руку над вачыма, узіраючыся ў пыл і марыва пустыні. Угледзеўшы нас, яна зрывала з галавы хустку і шчасьліва махала, а потым зьнікала ў кухні. І тут наша моц цудоўна аднаўлялася – Хуліё хроп і вырываўся наперад, яго выпярэджваў Валік з полымем ў вачох, Толік наганяў, і ўсе мы адначасова увальваліся ў кухню. Стол быў ужо накрыты: пірагі і піражкі, бліны і булкі, кексы і завітушкі, пірожныя і пернікі, печыва і – вялізарны торт, пад белым крэмам, пад чорным шакалядам, упрыгожаны сьвечкамі, папяровымі кветкамі і буйнымі трускаўкамі. Смак перамогі!

26. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра двух мудрацоў

А часам, стомленыя адважнымі дасягненьнямі і зухвальскімі зьдзяйсьненьнямі, мы з брацікамі адчувалі прагу ціха і рупліва духоўна ўдасканальвацца. Тады мы ішлі да таты і прасілі яго расказаць павучальную казку.

– Татухна, а хто быў сама мудрэйшы чалавек на зямлі? – прыкладам, пыталіся мы.

– Сама мудрэйшых чалавекаў, дзеткі, было адразу двое, – адказваў тата, не задумваючыся. – І кожны зь іх, прабавіўшы па сорак год ў паскрамленьні і ўзьнёслых разважаньнях, стварыў уласнае вучэньне. Абодва вучэньня былі незвычайна глыбокія, дасягалі аж да самага дна быцьця, але адно да аднаго яны ані ня былі падобныя. Першы мудрэц вучыў, што быцьцё невымоўна складанае, і трэба маўчаць, бо нават малейшае маўленьне будзе непамерным упрошчаньнем. Другі ж мудрэц, наадварот, вучыў, што быцьцё невымоўна простае, і трэба маўчаць, бо нават малейшае маўленьне будзе непамерным ускладненьнем. Абодва мудраца хадзілі па горадзе – так-так, яны абодва жылі ў нашым горадзе – і несьлі людзям сьвятло Ісьціны. Так-так, ад іх зыходзіла чароўнае зьзяньне, і людзі, што набліжаліся да іх, пазбаўляліся хваробаў, і цялесных, і душэўных. І вось аднойчы перасекліся шляхі двух сьветлых мудрацоў, на пустэчы за запалкавай фабрыкай. Убачылі адзін аднаго мудрацы і спыніліся. Людзі ж, што цягнуліся за імі, сотня ці нават тысяча, таксама спыніліся ў паважным аддаленьні. Мудрацы моўчкі апусьціліся на траву і пазіралі адзін на аднаго з ухвалай, а сярод людзей праз такі канцэнтрат мудрасьці прайшла хваля радашчаў і замілаваньня. Доўга сядзелі мудрацы бяз руху, распаўсюджваючы вакол праўду і дабро. Нарэшце адзін зь іх падняў руку далоньню ўверх – і людзі, убачыўшы гэты знак, узрадаваліся, а некаторыя акрыялі ад праказы. Другі ж у адказ пасьміхнуўся – і людзі, убачыўшы гэтую ўсьмешку, заплакалі са шчасьця, а некаторыя ацаліліся ад халеры. Калі ж мудрацы падняліся з травы і зрабілі крок адзін да аднаго, усе людзі прасьвятліліся і хорам засьпявалі хвалу Творцу, а калі яны раскрылі раты, усе да аднаго ўзьнесьліся на неба. Так ніхто і не даведаўся, што сказалі адзін аднаму сама мудрэйшыя людзі на зямлі.

Тата замоўк, а мы з брацікамі, страціўшы ўсю руплівасьць, сталі навыперадкі пытацца, што здарылася далей з мудрацамі – яны проста павіталіся? ці пачалі спрачацца? ці ўсё ж прамаўчалі? ці ўзяліся за рукі, і адбылася анігіляцыя? ці злучыліся ў аднаго, удвая мудрага? – але тата сказаў, што гэта вялікая таямніца, якой ніхто ня ведае. Вось калі будзеце за запалкавай фабрыкай, дык пашукайце там. Можа, штосьці знойдзеце.

27. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра закон захаваньня

Калі мы з брацікамі былі маленькія, мы мелі аднолькавы рост і аднолькавыя памеры, і маглі папросту мяняцца вопраткай і ботамі. Толькі Колік крыху адрозьніваўся – у яго была вялікая галава, на памер большая за нашыя. Колік з гонарам насіў татавы шапкі і капелюшы, а мы ціха зайздросьцілі і марылі пра вялікія галовы. Кеміў ён заўсёды марудна, бо біяхімічныя сыгналы мусілі бегчы павялічаны шлях, але затое часта выдаваў нечакана арыгінальныя думкі. Прыкладам, калі дырэктар на занятках па фізыцы тлумачыў нам закон захаваньня энэргіі, Колік доўга кумекаў, а потым запытаўся: ці нельга гэны закон пашырыць таксама і на мэтафізыку? У форме закона захаваньня дабра? Дырэктар, не раздумваючы, пагадзіўся, ухваліў Коліка і паставіў яму дзясятку – ён любіў актыўны ўдзел вучняў у занятках. Але Колік ужо тады быў чалавекам дзейным – думкі для яго былі толькі рыхтаваньнем да справы. Увечары, перад існом, ён папрасіў нашае ўвагі і сказаў кароткую прамову:

– Браты! Дабра ў нашым сьвеце – строга вызначаная і нязьменная колькасьць. Калі камусьці добра, дык камусьці дзесьці абавязкова дрэнна. І гэта не абстрактнае разважаньне, а прамая залежнасьць! Таму: абавязак кожнага сумленнага чалавека, які стаіць на пазыцыях гуманізму – абмежаваць сябе ў дабры і шчасьці, каб іншым людзям, хай невядомым і выпадковым, яго прыбыло. Вы згодныя?

Мы былі ўсхваляваныя і згодныя.

– Я ведаў, што вы пагадзіцеся! Прапаную зараз класьціся спаць, а раніцай абраць, ад якога задавальненьня мы адмовімся дзеля шчасьця іншых людзей.

З пачуцьцём вялікае адказнасьці мы пагасілі сьвятло і заснулі, а ўранку правялі дэбаты і галасаваньне. Дзеля ўсеагульнага дабра мы пастанавілі пайсьці на сур'ёзную ахвяру – назаўсёды адмовіцца ад нашага ўлюбёнага ранішняга гогалю-могалю. Надзеўшы парадныя гарнітуры, мы спусьціліся ўніз і ўрачыста аб'явілі сваю няпростую пастанову маме. Мама, пляснуўшы рукамі, адразу прасякнулася нашай альтруістычнай ідэяй і нават прасьлязілася з гонару за сыноў. Яна паклікала тату, радасна патлумачыла яму, і тата таксама прасякнуўся. Ён моцна пацалаваў усіх і, гукаючы з захапленьня, пабег у краму па шакалядны торт, каб падзякаваць нам ад імя чалавецтва.

З тае пары, верныя дзіцячаму абяцанку, мы больш аніколі ня елі гогалю-могалю.

28. Уцёкі ды туляньні. Ва ўтульнай шчыліне

Пасьля жудаснага дому праграмаравай маткі я зажыў па-панску. Кішэні пырыліся грошамі, і я пачуваў сябе таямнічым багацеем, якому зь нейкага дзівацтва падабаецца сноўдацца ўраньні па дварох пяціпавярховых прадмесьцяў. Людцы вакол пасьпешліва выгульвалі сабакаў, кашлялі і беглі на працу, выкідалі ў сінія бакі чорныя пакункі са сьмецьцем, а я зь вясёлым тварам сядзеў на лаўцы і пацепваўся з бадзёрага марозіка. Люблю прахалоду, люблю лядок! Добра нікуды не сьпяшацца і пазірацца, прытупваючы. Сем'яніны з магутнымі торсамі шпурлялі сьмецьце ў бакі здалёку, з разгону, і караскаліся ў высокія ніссаны; бабулькі ў палітонах клалі свае абвіслыя мяшэчкі нясьмела, быццам з сумневам, і азіраліся на мяне. Патрэбныя мне вашы мяшэчкі! Замест мяшэчкаў я пайшоў купляць сабе зімовую куртку, крама як раз адчынілася, але гандляры-патрыёты сказалі мне, што валюту не бяруць. Тады я зьвярнуўся ў абменны кіёск на рагу, але мянялы сказалі мне, што адзінкі не бяруць. «Адзінкі?» «Адзінкі». Спрачацца было б зьняважліва. Я вярнуўся ва двары, пасьвістаў у арцы, перавязаў завязкі на ботах, зрабіў круг вакол бакаў. Сем'янін з магутным торсам шпурнуў у бак пінжак і зьехаў. Пінжак быў шэра-сіні, меў палёныя тытунёвыя плямы і зьлёгку віснуў на плячох, але ўсё роўна мне спадабаўся – чымсьці няўлоўным. Так здараецца – некаторыя рэчы раптам прыцягваюць, і гэта вышэй за ўмоўнасьці. Настрой узыймаўся. Я па-сяброўску ўсьміхнуўся бабульцы, што частавала галубоў булкай, але яна адвярнулася і няўмольна чакала, пакуль галубы даядуць усю булку. Няўжо яна лічыць, што я да таго згаладалы? Дзяўчына, зачараваная ўласнай прыгажосьцю, прынесла сьмецьце ў стракатай папяровай торбе з буціка і выдалілася, цокаючы. Што там у яе? Ну проста каб пацікавіцца, ня болей. Там былі нейкія каляровыя аркушыкі, шматкі, канчурыкі. Можна было б пайсьці куды-небудзь, але я застаўся. Добры двор, добрае надвор'е, і паміж бакаў утульная шчыліна – амаль што невялікі пакоік.

29. Змрочныя засьценкі. Гэта брытва

На другі дзень зьняволеньня ў Вучылішчы нас пачалі па чарзе адводзіць аглядаць. Поўны трывожных прадчуцьцяў, я трымцеў, калаціўся і, каб заспакоіцца, смактаў разьвітальны пачастунак Хуліё – вялікі зялёны лядзяш-зорачку. Нячутна зьявіліся дзядкі, узяліся за мяне і моўчкі павялі па калідорах і лесьвіцах. Ля белых дзьвярэй яны спыніліся, а мяне падштурхнулі ўнутар. Я зайшоў, і яны ціха зачынілі за мной. Пасярод вялікага пакоя стаяў стол, за ім сядзеў мажны чалавек з валасамі, сабранымі ў хвост. Зьлева ўся сьцяна ад падлогі да столі была занятая кампутарамі, а справа на канапах распляжыліся размаітыя праграмары ў белых саколках, чалавек пяць. Яны елі піццу з грыбамі, макаючы яе ў кетчуп, пілі фанту і паглядалі на мяне.

– Як цябе завуць? – спытаў лагодна чалавек з валасамі.

– Ролянд, – адказаў я і дадаў з павагай: – сэр.

Тут адзін праграмар рохкнуў, потым рохкнуў і закашляўся другі, а потым яны ўсе ўзапар зарагаталі. Ролянд! – рагаталі яны, – Ролянд! Вось пацеха! Яны трэсьліся са сьмеху, кігікалі, пляскалі рукамі па каленках і ўціралі вочы. Ролянд! Вось забава! На саколкі сыпаліся дробкі і грыбы, на джынсы ляцелі капачкі кетчупу. Адзін толькі чалавек з валасамі не сьмяяўся і пазіраў ветліва.

– Ці ёсьць у вас тэлефон, сэр? – асьмеліўся я. – Мне трэба патэлефанаваць дадому, да маці і таты. Мяне прывезьлі сюды абмылкова.

Ён здагадліва паківаў і зьвярнуўся да праграмароў: бачыце, яго сюды абмылкова прывезьлі. Але праграмары з гэтага толькі мацней разьвесяліліся – яны ўжо стагналі з рогату, скігаталі, курчыліся і ажно спаўзалі на падлогу.

– Ну дык што, сэр?

– Што?

– Калі ласка дайце мне тэлефон.

І тут ён з грукатам устаў – яму пэўна надакучыла гуляць у добрага пана – ссунуў бровы і грымнуў страшным голасам: будзе табе тэлефон! Нясіце шапку! Праграмары імгненна сьціхлі, згорбіліся і замітусіліся па пакоі як мурашкі. Двое пасадзілі мяне на ягонае крэсла, двое паднесьлі і насунулі на мяне белую футравую шапку. Патыхнула сабачынай. Пяты стаў перада мной і загадаў заплюшчыць вочы. Заплюшчы вочы! Не заплюшчу! – дзёрзка гукнуў я. А гэта ты бачыў? Ён выцягнуў з кішэні брытву. Гэта брытва! Зараз як шасну! Я зажмурыўся з жаху, і яны пачалі нешта рабіць, чымсьці шамацець, пстрыкаць клявішамі, пікаць курсорамі. Потым усё болей павольна, усё цішэй. Цішыня. Я чакаў, дыхаў, сэрца тахкала. Нічога не адбывалася. Нарэшце я наважыўся і расплюшчыў вочы. Цемра.

2A. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра целы

Нам з брацікамі з малога маленства хацелася сабаку. Хоць якога, хоць сама зачуханага мопса, хоць сама беспароднага дварняка, хоць нават коціка. І вось аднойчы ўвечары мы ня вытрымалі і пайшлі да таты. Ён, як звычайна, сядзеў на бальконе і еў чарэшню.

– Ну і навошта вам сабака?

– Ну... Мы будзем зь ім гуляць, будзем зь ім сябраваць, будзем яго даглядаць. Мы навучым яго прыносіць табе тапкі!

Тата рагатнуў і перапытаў, ці сапраўды мы хочам сабаку. Сапраўды? Так, так, татухна!

– О, наколькі сьмешны чалавек у сваіх жаданьнях... Вы, дзеткі, падобныя да мітычнага Тантала, але Тантала звар'яцелага, які стаіць у вадзе і ня бачыць яе, і зьнемагае са смагі.

– Ты маеш на ўвазе, што ў нас ёсьць сабака, але мы ня бачым яго?

– Так, дзеткі! І гэты сабака – ваша ўласнае цела.

– Цела?..

– Цела. Жывёльная абалонка, падараваная вам Госпадам. Гэта грубая памылка, дзеткі, утоесаміць сябе зь целам. Вы разумееце?

– Разумеем...

– Калі разумееце, дык чаму б вам не ўспрымаць сваё цела як адасобленую істоту? Вось глядзіце: я частую сваё цела чарэшняй. Гам. Гам. За гэта я прашу цела падняць руку дагары. Глядзіце! Бачыце, як яно слухаецца? Цела такое можа, што сабаку й ня сьнілася! Глядзіце: маё цела размаўляе з вамі. Яно і чытаць умее, і пісаць, і лічыць. Хіба сабака на гэта здольны? Вось як. Памяркуйце пра гэта. А я пакуль выведу сваё цела на шпацыр.

Татава тэорыя моцна ўразіла нас, і мы меркавалі да позьняе ночы. Крыху паспаўшы, мы ўскруціліся ўдосьвітку і пачалі вывучаць са сваімі целамі першыя простыя загады, і, бяссумна, дасягнулі б значных посьпехаў, каб ня матухна. Матухна расшалопала, што адбываецца, і назаўтра ж прынесла аднекуль двух белых сабачкаў невядомай пароды, надзвычай добрых і ласкавых. Сабачкі сталі жыць у нас. Яны гаўкалі, гойсалі адзін за адным па гароду, і больш за ўсіх любілі маму, бо яна іх карміла.

2B. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра цырк

Кожнае лета да нас прыяжджаў цырк, і на пустцы вырастала цэлае мястэчка яркіх шатроў. Папа вельмі паважаў цыркавое мастацтва і абавязкова вадзіў нас на паказы, па некалькі разоў на сэзон. Нам было цікава й весела – клоўны, штукары, акрабаты, дрэсыраваныя зьвяры, марозіва – і мы цешыліся разам з татам. А ўзімку мы чыталі кніжкі. І вось аднаго разу мы прачыталі аповесьць ці то Джэка Лёндана, ці то Сэтан-Томпсана, ужо ня памятаю, у якой былі апісаныя пакуты цыркавых зьвяроў. Выявілася, што яны рабілі трукі зусім не па-добраму! Выявілася, што пра выхаваньне ведамі і ласкай не было й памоўцы! Мэтадычнае катаваньне плюс жорсткія выкруты – вось што было. Са сьлязьмі мы прыйшлі да таты і запыталіся: як жа гэта? Тата, абдымаючы нас, запэўніў, што ўсялякія жахі і вівісэкцыі адбываліся толькі ў мінулым стагодзьдзі, а цяпер усё ўжо даўно добрае і сумленнае.

І калі надышло лета, ён ізноў наважыўся весьці нас у цырк – у першы ж дзень паказаў. І тут высьветлілася, што Колік не паверыў таце ні крышачкі. Уначы ён падхапіўся на ложку і прамовіў натхняльную казань, у якой намаляваў чорнага дрэсыроўніка ў скураным фартуху, з акрываўленым бізуном. А фартух – як вы думаеце, з каго ён зроблены? Але мае брацікі толькі пасьмяяліся. Усе яны давяралі таце. Акрамя таго, Валіку падабаліся клоўны, Толік любіў эскімо, а Хуліё быў таемна закаханы ў дзяўчынку на шары. Толькі я пайшоў за Колікам.

На наступны дзень мы схаваліся ў сухадоле і пакляліся, што павінныя змагнуцца са злом. Мы пастанавілі спаліць цырк. А таце мы сказалі, што ня хочам прапускаць упадабаны мульт па БТ і сёньня зь імі ня пойдзем. Калі яны сышлі, мы счакалі паўгадзіны і пабеглі ў гараж, дзе стаяла каністра з бэнзынам. Мы прывязалі яе да жалезнай калясцы і з рыпам павезьлі абыходнай дарогай, бліжэй да платоў. Гэта было вельмі цяжка, але мы падолелі. Потым я каціў каляску ўздоўж цыркавое агароджы, а Колік нахіляў каністру, і бэнзын выліваўся роўна, без пярэрваў. Мы хацелі, каб агонь пайшоў з усіх бакоў адразу, і не пакінуў цырку ані шанцу.

– Колю! А што, калі згараць зьвяры?..

– Не. Зьвяры ўцякуць. Але нават калі згараць – гэта лепш, чым пакутаваць усё жыцьцё ў няволі.

– Колю! А што, калі згараць тата ды брацікі?..

– Не. Мы, калі падпалім, пабяжым і папярэдзім іх, каб ратаваліся.

Зрабіўшы поўнае кола, мы кінулі каляску, прыселі на кукішкі і шоргнулі запалкай. Запалкі гарэлі і палілі пальцы, але бэнзын ня пыхаў. Што такое! Колік сунуў мезенец у бэнзын, панюхаў, лізнуў. Вада! Чорт, як гэта можа быць! Мы глядзелі адзін на аднаго, на каністру, на запалкі. Раптам Колік паказаў мне за сьпіну: бач! У чырвоных цыркавых весьніцах стаяў штукар, абапёршыся плячом на слуп. У чорным фраку і чорным цыліндры, скрыжаваўшы на грудзях рукі. Высокі і змрочны, ён нядобра назіраў за намі, напэўна ўжо даўно.

– Цікай, Ролю! Бяжым!

Мы ўскочылі і пабеглі, і штукар дазволіў нам уцячы.

2C. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра зімовыя развагі

Аднойчы ўвясну, калі мы сядзелі на тэрасе і пілі какаву, прыйшоў тата і прывёў з сабою маленькага белага чалавечка ў камізэльцы.

– Уявіце, – сказаў тата, – гэты мясьё цэлую зіму ня бачыў людзей!

На гук татава голасу чалавечак заўсьміхаўся й заварушыўся, быццам узбажаў зазірнуць таце ў рот. Мама запрасіла яго за стол, і ён, удзячна выгінаючыся, падбег да яе, сеў побач. Яна дала яму вялікі кавалак булкі з маслам, і чалавечак урачыста прыняў яго дзьвюма рукамі, як крохкую каштоўнасьць. Я прапанаваў яму цукру, і ён захоплена вылупіўся на мяне, высока падняўшы бровы. У яго былі вялікія зялёныя вочы з густымі вейкамі.

– Уявіце, – сказаў тата, – ён усю зіму разважаў у адзіноце!

Чалавечак заківаў і шчасьліва засьмяяўся. Здавалася, кожнае наша слова дастарчала яму асалоду. Мы паспрабавалі распытаць яго пра вынікі зімовых роздумаў, ці хаця б пра іхную тэму, але ён ня здолеў сказаць анічога, толькі ўсьміхаўся і падтакваў. Колік пхнуў мяне і шапнуў: ніякую не зіму, а гадоў дваццаць! Паціху мы забыліся зьвяртаць на яго ўвагу і загаварылі пра сваё, а ён маўчаў, радасна пераводзіў вочы з твару на твар і адкусваў булку па кавалачку.

– Глядзіце, – сказаў тата, – ён заснуў. Стаміўся!

Белы чалавечак спаў, паклаўшы булку на жывот. Тата з мамай аднесьлі яго на канапу і накрылі шалем. Увесь дзень і ўвесь вечар ён спаў. Мы падыходзілі й глядзелі, як ён сьпіць: рот быў шчыльна сьціснуты, бровы нахмураныя, а маленькія ручкі трэсьліся. А ўраніцу мы з прыкраю выявілі, што чалавечак зьнік. Мы яго расчаравалі? – засмуціліся мы. Не, сказаў тата, хутчэй за ўсё, ён насыціўся ўражаньнямі й вярнуўся да сябе, адпачыць, бо зразу памногу нельга.

2D. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра аднаго манаха

У нашым двары ля самае брамы расла вялізная бяроза, і нам падабалася спаборнічаць, хто вышэй залезе. Аднаго разу мы да таго распаліліся, да таго старанна караскаліся і да таго высока забраліся, што потым ня здолелі зьлезьці. Бяроза гойдалася, вецер шумеў, мы пішчалі са страху. Тата! Тата! Тата палез да нас і зашчаміўся паміж галінаў. Тады мы пачалі клікаць маму: мама! мама! Мама выглянула ў вакенца і патэлефанавала пажарнікам. Пажарнікі прыехалі, хуценька ўсіх зьнялі і расьселіся піць чай, стрымана гордыя, вусатыя, з бліскучымі каскамі на каленях. І пакуль мама зьбірала на стол, тата паскардзіўся на парваны пінжак, пашчуняў нас і расказаў паданьне пра празьмерную стараннасьць.

– Калісь падаўней ратаваў у манастыры душу адзін манах. Быў ён да таго слабкі духам, што аднойчы сказаў сабе – не пазьбегнуць мне падседаў д'яблы, усё роўна спакусіць, як ні пніся. Але ўжо калі прадаваць душу, дык задорага! І паабяцаў ён сабе трымацца на ўсе жылы, датрываць да самае апошняе, самае раскошнае спакусы, і толькі тады зьвергнуцца. Чакае-чакае, валэндаецца вакол манастыра, на сонцы пячэцца. І бачыць – ідзе па дарозе зь вёскі нейкі хлопец, зь дзьвюма бутэлькамі піва, ледзянымі, запатнелымі. Спыніўся, пасьміхаецца ласкава. Выпі бутэлечку, брат чарнец! А сам адкаркоўвае, і п'е, і жмурыцца. Выпі! Цёмнае, тваё ўлюбёнае! Праглынуў манах. Аж у вачох у яго памутнела – так запрагнуў ён піва халадзенькага. Але ж не, утрываю! Нагмурыў ён бровы, зрокся спакусы і акрыў хлопца хросным знакам. Пшыкнула, і зьнік хлопец. Уздыхнуў манах з палёгкай і пачаў далей чакаць. Тыдзень чакаў, месяц чакаў. І вось на зыходзе лета, блукаючы ў лесе навакол, пачуў ён пяшчотны голас. Пайшоў на голас і бачыць: ляжыць на мяккіх імхах панначка – ды такой дзіўнай прыгажосьці, што падагнуліся ў манаха ногі. Такога чыстага твару, такой чароўнае ўсьмешкі, такіх ясных вачэй ён аніколі ў жыцьці ня бачыў. Яна выгінала сьпіну, ідэальная форма, і вабіла яго, і клікала, і ляжала ў той самай паставе – як мадэля Густава Курбэ.

– Што за пастава такая? – зацікавіўся тут адзін з пажарнікаў.

– Ды як жа? Няўжо ня бачылі? Схадзіце ў наш музэй, там гэтая карціна таксама павінная быць. Ну дык вось, ляжыць яна, значыць, і ўсё ў яе відаць, і так распаліўся манах, што задрыжаў і змакрэў увесь наскрозь. Зрабіў адзін крок, зрабіў другі, зрабіў трэці і амаль ужо нахіліўся, але тут апамятаўся, нагмурыўся і зрокся! І перахрысьціў. Пшыкнула, і прапала панначка. Уздыхнуў манах, паківаў галавой і пачаў далей чакаць. Месяц чакаў, год чакаў. І вось наступнай восеньню, калі ён уладкоўваўся спаць пасьля пацераў, зьявіўся яму сам д'ябла, з рагамі і капытамі. Спалохаўся манах. А д'ябла перайшоў адразу да справы: хочаш кіраваць усім сьветам? Не! – зракаецца манах. Усе землі, ўсе горы, усе акіяны будуць тваімі… Не! Усе скарбы... Не! Усе жанчыны і мужчыны... Не! Уся ўлада будзе ў тваіх руках.... Не!! Кожнае стварэньне будзе слухацца цябе беспярэчна і хваліць цябе нястомна... Не!!! – і ўстаў манах, і сьцяў зубы, і перахрысьціў д'яблу апантана. Пшыкнула, і зьнік д'ябла. А потым на хвілінку вярнуўся і кажа: ну, тады мне болей няма чаго табе прапанаваць. Бывай здаровы. І згінуў ужо назусім. Вось так і зрабіўся той манах праведнікам.

2E. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Першая пажарная казка

Выслухаўшы тату, пажарнікі ветліва ўхвалілі ягоную гісторыю і сказалі, што ім на службе таксама шмат чаго прывялося пабачыць. Вось прыкладам бачылі, як жыў сабе жыў адзін нудны чалавек. Ня толькі для іншых нудны, гэта само сабой зразумела, але й сам для сябе. Сярэдняга росту, прыстойна апрануты, выхаваны і сумленны. Усё ў яго было добра, камфортна і шчасна – аж да позехаў. Крэпка мучыла таго чалавека ўласная нудота. Здаралася, выйдзе на кухню ў шкарпэтках, ды й плюне з агіды – да тога ўсе шэрае і будзённае. Яму кажуць: завядзі сабе жонку зь дзецьмі ці хаця б сабаку, а ён мяркуе – ага, ажэнісься, а яна потым паўкватэры адсячэ і алімэнты, не-не; і сабака не пасуе – шпацыруй зь ім два разы на дзень у дубарыну, а потым яшчэ і памрэ, хавай яго. Яму кажуць: ну дык зьезьдзі ў які Нэапаль ці ў Барсэлёну, фоцікам папстрыкай, а ён мяркуе – а калі пакункі выкрадуць? Альбо зьясі якуюсь дрэнь, дрыстачка нападзе, дык і прасядзіш у прыбіральні ўсё падарожжа. І супраць кожнае забаўкі знаходзілася ў яго пярэчаньне, а то нават і два. Таму ён цэлымі днямі бавіўся дома, глядзеў ТБ або чытаў кніжкі.

І вось аднаго разу чытаў ён Талстога, пазяхаў, і прачытаў пра манаха, які сабе палец адсёк. Во якая добрая думка – сьцяміў ён адразу. Пайшоў ён у камору, узяў сякерку, ды й секануў. Кроў, боль, белая костка! Пабег ён тэлефанаваць у хуткую дапамогу, прыехалі, павезьлі зь мігцелкай у больніцу. Там мазалі мазямі, прыпякалі, зашывалі, а потым яшчэ два тыдні на перавязку хадзіў. А потым яшчэ два месяцы балела, і цэлы год можна было спамінаць. З тае пары чалавек гэты болей ня нудзіўся! Хадзіў вясёлы, радасны, для кожнага ў яго ласкавае слова знаходзілася – і людзі ад яго напітваліся дабром і шчасьцем. Штогод ён сабе па пальцу адсякаў, на нагах і на руках па чарзе, нялёгка, але неабходна. На дваццаць пяць гадоў хапіла, да самае пэнсіі, пакуль не згарэў. Цыгарэту не ўтрымаў, выпала, пакацілася і хату запаліла. Вось як, дзеткі, зразумелі сэнс? Галоўнае – знайсьці свой ​​шлях у жыцьці.

– Але як жа на дваццаць пяць год хапіла? – спытаў Колік. – Ён што, мутант быў?

– Не, ну які табе мутант, проста пяць пальцаў лекары назад прышыць здолелі. Ён іх потым па другому разу сёк.

2F. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Другая пажарная казка

Пасьля першага пажарніка ўзяў рэй другі, ён распавёў даволі змрочную казку. Быццам бы служыў у суседнім палку адзін лейтэнанцік, гадоў дваццаці пяці ці трыццаці, з блакітнымі вачыма і пшанічнымі вусамі, сапраўдны анёл. І быццам бы быў той лейтэнант цалкам шчасьлівы ў жыцьці, і цалкам усім задаволены. І быццам бы зьвярнуўся ён аднойчы ў думках да Галоўнага Пажарніка: гэх, бацьку! Які шчасьлівы я! Усё ў мяне ёсьць, што пажаданае мне – і розум, і хараство, і сіла ў руцах, і жонка, і дзеткі, і добрыя сябры, і ўлюбёная праца, і белая яхта. Такі шчасьлівы я, што зараз і памерці не шкада! Але Галоўны Пажарнік нічога яму не адказаў, толькі паварушыў вусамі – сам, дзей, разумей, паміраць табе ці не. Лейтэнант вядома не памёр, і нават некаторы час яшчэ больш шчасьлівеў: атрымліваў мэдалі, пісаў вершы і нараджаў дзетак. Але потым паціху, паволі, усё пайшло наспад – розум пачаў дубянець, хараство завядаць, вершы не пісаліся, рукі слаблі й не маглі ўтрымаць брандспойт. Далей – болей: сябры занялі грошай і зьніклі, жонка сышла ў сэкту, дзеці зрабіліся алькаголікамі і прапілі спачатку яхту, а потым і хату. А сам ён захварэў на розныя невылечныя хваробы, і пэнсіі не хапала нават на пігулкі. Зьбіраў бляшанкі й бітае шкло, сварыўся з бамжамі, начаваў у скрыні з-пад тэлевізара, а што зробіш? І быццам бы зьвярнуўся ён аднойчы ў думках да Галоўнага Пажарніка: ты гэта што, наўмысна, га? Але Галоўны Пажарнік ізноў яму не адказаў, толькі паварушыў вусамі – сам, дзей, разумей, я табе нічога не абяцаў. І яшчэ некалькі год мучыўся гэны лейтэнанцік, а потым нарэшце памёр, але памёр зусім нядобра: забілі яго падлеткі арматурай да паўсьмерці, і ляжаў ён на сьнезе ля сьмецьцевых бакаў, пакуль не замёрз зусім.

Ну і казка, падумалі мы, ня казка, а дрэнь. Усе асуджальна нахмурыліся і ўтаропіліся на пажарніка-апавядальніка. Той, зусім маладзенькі, барвяна пачырванеў, згорбіўся, напружыўся і нэрвова паскубваў вусы. Але наш тата выратаваў становішча – гучна варухнуўшы крэслам, ён устаў і прапанаваў усім яшчэ баршчу.

30. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Трэцяя пажарная казка

Пасьля баршчу прамовіў трэці пажарнік. Ён расказаў, што даўным-даўно, калі яшчэ ягоны дзед быў курсантам, у іхнае брыгадзе служыў пажарнік сярэдняга ўзросту, у чыне мічмана, рахманы і разважлівы, заўжды ладна прымагляваны. Ён меў вялікія крэпкія зубы, умеў хутчэй за ўсіх размотваць пажарны рукаў, а пах дыму чуў за цэлых пяць міляў. І вось аднаго разу ішоў ён з прыгажуняй жонкай ці то ў кіно, ці то ў тэатар, і раптам кажа ёй: пяройдзем на другі бок, бо нейкае нядобрае прадчуваньне. І праўда, толькі яны перайшлі, як зьверху хруснула, і на ходнік павалілася здаравенная цагліна, у тое самае месца, дзе яны б зараз апынуліся. Парадаваўся мічман на сваю інтуіцыю, пачаставаў жонку ліманадам. А праз тыдзень другі выпадак. Выходзіў ён уранку з суседам з пад'езду, і раптам цап суседа за руку: чакай! Бо нядобрае прадчуваньне. Спыніліся яны, а празь імгненьне бахнула ў небе, і маланка лупанула прама ў ганак. Во як. Але далей – болей. Наступнай раніцай выйшаў мічман з кватэры, дачакаўся ліфта, а ў ліфце іншы чалавек зьверху спускаецца. Едзеце? Не, ня еду, і вы выходзьце хутчэй, бо нядобрае прадчуваньне! І выцягнуў мужыка зь ліфта без тлумачэньняў, і толькі дзьверы зачыніліся, пачуўся страшэнны грук, скрыгат, а потым, далёка ўнізе – гах! – гэта ліфт абарваўся і грымнуўся. З таго дня мічман наогул кінуў выходзіць з кватэры – бо прадчуваньне не дазваляла. З працы ён звольніўся, папярэдзіўшы ўсіх калег пра нядобрыя прадчуваньні. Ніхто яго не паслухаў, і дарма: на наступны дзень загарэлася пажарнае дэпо і згарэла дашчэнту, а палову пажарнікаў пад суд аддалі за нядбайнасьць і невыкананьне. Мічмана тым часам нядобрае прадчуваньне пачало адціскаць у спальню: то тостар стрэліць хлебам амаль у вока, то лядоўня затрасецца і сьцебане токам, то з вадаправоднага крану раптам пальецца атрутная кісьля. Ён адаслаў жонку зь дзецьмі да бацькоў і схаваўся пад канапу, абклаўшыся пухоўкамі. А нядобрае набліжалася ўсё бліжэй і бліжэй: з трэскам развалілася шафа, у суседзяў зьверху прарвала каналізацыю, са столі сарвалася лямпа й разьбілася на вострыя аскепкі. Калі задыміліся шпалеры, мічман ня вытрымаў – выскачыў на балькон, з балькона на дрэва, з дрэва на зямлю – і пабег! А мы яго ўжо пільнавалі за рогам з ломамі – бо Галоўны Пажарнік патэлефанаваў нам і загадаў зьнішчыць гэтага ёлупа, празь якога ўсе бядоты. Мы пагналіся за ім, але набліжацца баяліся – сьвет вакол яго разбушаваўся страшэнна! Падалі велізарныя дубы, наляталі вісклівыя сьмерчы, асядалі падмуркі, сыпаліся мэтэарыты, успыхвалі бэнзакалёнкі, а ў асфальце расчыняліся грозныя прорвы з бурлівай лавай. Мічман доўгімі скокамі імчаў да рэчкі, спадзеючыся на паратунак у прахалодзе хваляў, але прадчуваньне ў апошні момант здрадзіла яму: з вады ўспучылася неверагоднае вышыні цунамі, памарудзіла імгненьне і абрынулася на мічмана ўсёй моцай.